M s h. Nurmatova, s h. T. Xasanova, D. E. Azimova ustaxonada amaliy

Karton teatrning jih o/lari. K a rto n te a tr id a k a r to n d a n yasalgan 
yassi va hajm li q o 'g 'i r c h o q figuralar ishtirok etadi. Bir t o m o n l a m a
shakllar ip, sim va shu kabilar y o rd a m id a faqat bir t o m o n g a harakat 
qiladi. K a rto n teatrida yuqoridan turib ip, sim bilan boshqariladigan 
shakllar h a m qatn ash a d i, u la re n g il harakat qiladilar, burila oladilar. 
S a h n a u c h b o 'l a k k a r to n yoki fa n e rd a n yasaladi. S a h n a n in g asosiy 
qism lari: o r q a d ev o r, pol va oldi p e sh to q li devordir. D evorlarga 
ikki t o m o n d a n k a r to n p o lo s a la r y o p is h tir ila d i, b u p o lo s a la rg a
d e k o ra tsiy a la r osiladi.
D e k o ra tsiy a la rn i u larning o 'z la r i d a n k a tta ro q kartonga y o p is h ­
tirish k erak, c h u n k i ularda o sg ich lar qirqiladi. P a rd a n in g rasmi 
h a m o 'z i d a n k a t ta r o q k arto n g a y o p ishtiriladi, b u uni k o 'ta r is h va 
tu sh irish g a qulaydir. K o 'p g in a s p e k ta k lla r u c h u n h a r a k a tla n u v c h i 
d e k o r a ts iy a la r k erak b o 'la d i. B u n d a y d e k o ra tsiy a s h ak llarn in g tez 
h a r a k a t q ila y o tg a n lig in i b ildirish u c h u n q o 'l l a n il a d i . H a r a k a t ­
la n u v ch i d e k o ra tsiy a 3—4 m etrli q o g 'o z le n ta d a n ishlanib, o rq a
de v o rg a q il in g a n t e s h i k d a n o 'tk a z il a d i va k erak v a q td a to rtib , 
h a r a k a t g a k e ltirila d i. A y ta y lik , fig u ra c h a p t o m o n g a h a r a k a t
q ild irilm o q c h i b o 'ls a , dekoratsiya o 'n g t o m o n g a tortilib tez h arakat
90

---

q ila yotgandek tasavvur hosil qilinadi. S a h n a b o s h q a c h a qurilishi 
ham m u m k in , b u n d a y holda uning old qismi trilyajga o'x shaydi. 
U n d a p e s h to q -s a h n a oynasi qirqiladi. Bunday holda o y n a orqasida 
u n d a n 2 —3 sm o ra liq d a ingichka d u m a l o q c h o ' p o ‘rnatiladi. 
C h o 'p n i o 'r n a t is h d a n oldin unga 10 t a c h a sim ay lana lar kirgizilib, 
ularga suriladigan parda o'r n atila d i. Pardani b u r m a qilish u c h u n
k engroq b o ‘lishi kerak. P unktir bilan agarda ijrochilarning q o 'lin i 
y ashirishning hojati b o 'lm as a, olib tashlanishi osoti 9 - 1 0 smli 
bo'lgan taxtacha k o ‘rsatilgan. Sahna b u nday qurilganda dekoratsiya- 
lar k o 'p qavalli p arda ko'rinishiga ega b o 'la d i yoki karton doiraga 
joylashadi.
Bu d o ira ingichka mixda aylanib, dekoratsiyani tezda a lm a sh - 
tirish, ba'zi hollarda harakatlanuvchi dekoratsiyani ko'rsatish im ko- 
nini b e r a d i. D e k o r a t s i y a l a r n in g te z a lm a s h is h i u c h u n u la rn i 
kanselyariya nakolkasiga o ‘xshash vertushkaga o'rnatiladi. Bu doira 
taxtaga o 'r n a tilg a n b i r b o l a k y o ‘g ‘o n sim dir. D oira yoki vertushka 
orqasiga d o k a yoki tyul tortilgan uch ost ra m k a d a n iborat p ard a 
joylanadi.
D o k a k o 'k yoki och k o ‘k rangga b o 'yaladi. B unday to 's iq d a n
ijrochilar s ah n a n i bem alol k o ‘rib tu ra oladilar va shakllarni ishonch 
bilan b o s h q a r a oladilar. Sahnani yoritish katta a h a m iy a tg a egadir. 
U larni s h u n d a y joylashtirish kerakki, u lar s ah n a n i yoritsinu nuri 
to m o s h a b in la rg a tushm asin.
M u siq a b a r c h a te a tr p o sta novkala rining asosiy e le m e n tla rid a n
biri hisoblanadi. M a 'lu m k i, spektakl musiqali kirishdan boshlanadi. 
M u s iq a li ta n a f f u s v a q tid a d e k o r a ts iy a a lm a s h a d i. T o v u s h va 
y o ru g 'lik effekti bilan birikkan m u siq a « F o n u s xayol» te a trid a
h am , stol teatrida h a m m u k a m m a l badiiy tasvirni yaratish im konini 
beradi. Bu te a trla rd a ovozga taqlid qilish, x o 'r o z n in g qichqirishi, 
m u s h u k n i n g m iyovlashi, ayiqning o 'k irish i h a m d a shovqin effekt- 
lari — y o g 'a y o tg a n y o m g ‘ir ovozi, p a ro v o z n in g pishillashi va shu 
k ab ilardan foydalaniladi.