M. T. Ir is q u L o V
Download 33.62 Kb. Pdf ko'rish
|
|
5 0 ‘lm ish etim ologiya bilan uzviy b o g ‘liqdir. Etimologiya so‘zlarning kelib chiqish tarixini o'rganuvchi fandir. Bu so ‘z grekcha etymologia, y a ’ni etymon - «haqiqat » va logos - » birikm alaridan tashkil topgan. T ils h u n o s lik n in g bu q ism i o 't a m u ra k k a b b o ‘lib , u b ila n !hug‘ullanish jiddiy va uzoq vaqt ham da sabrni talab etadi. Tarixiy diaxronik) nuqtai nazardan so‘z va narsa orasida uzviylik borligini :’tiro f etishimiz lozim. Lekin ularning tarixi shu q a d a r chuqurki, jlarn in g barini aniqlashning im koniyati am aliy n u q tai n aza rd an n u m k in em as. B un d ay x u lo sa c h iq a ris h im iz g a aso siy s a b a b , iunyodagi barcha narsalar o ‘zgarish va rivojlanish xususiyatiga ega 3 0 ‘lganidek, so'zlar ham bundan istisno emas. Shuni nazarda tutib, il taraqqiyotining bugungi, zamonaviy holatini (ya’ni sinxronik nuqtai m zardan) hisobga olib, so ‘z va narsa orasida bog‘liqlik y o 'q degan ja ro rg a kelingan. Tillardagi barcha so‘zlar uch xil m unosabatga kirishishi mumkin: 1) so'zning o'zi anglatgan predmet va hodisaga; 2) so'zning inson fikriga, hissiyotiga, xohish-istaklariga; 3) so'zning boshqa so'zlarga nisbatan. Bu m unosabatlarga qisqacha to ‘xtalib o ‘tam iz.' S o 'z n in g o ‘zi a n g la tg a n n a r s a v a h o d is a la rg a m u n o s a b a ti ;ushuncha bilan uzviy b o g 'lan g an . Y uqorida aytilganidek, so 'zn i :ashkil etuvchi to v u sh la r, y a ’ni s o 'z n in g ta sh q i sh ak li bilan u m glatgan narsa-hodisa o'rtasid a hech qanday bog'lanish yo'q. So'zni :ashkil etuvchi to v u sh la r p red m e tn in g qiyofasi b o 'lm a y , u n in g shorasidir. Bu ishora boshqa signal tizimlaridagi ishoralardan tubdan 'arq qiladi. Boshqa signal tizim alaridagi ishoralar (ko 'ch a harak ati qoidalarini belgilovchi ishoralar, M orze alfaviti va hokazo) shartli /a ixtiyoriydir: ular su n ’iy ishoralar bo'lib, kishi tom onidan ixtiro ;tilgan, kelishib olingan signallardir: sharoit taqozosi bilan ularn i 3 ‘zgartirish, ya’ni yangi ishoralar qo'shilishi, keraksiz deb topilganlari :izim dan ch iqarib ta sh lan ish i m um kin. N a rsa ish o ra si b o 'lm ish 1 Bu masalani yoritishda. Б.Н. Головиннинг «Введение в языкознание» -М о с- сва: 1983, 55-58 betlar. so'zning tovushlar yig'indisi - shartli va ixtiyoriy emas. Unga odam lar tashqaridan o 'z xohish-istaklariga qarab ta ’sir o'tkaza olmaydilar, uni o'zgartira olmaydilar. G archi til va tafakkur bir vaqtda paydo bo'lgan bo'lsa-da, tilning rivojlanishi qaysi yo'ldan borishini inson belgilab bera olmaydi. Til o 'z hayot yo'liga ega bo'lib, tafakkur bilan birgalikda evolyutsion tarzda to'xtovsiz harakat qiladi va o'zi jamiyatning barcha talablarig a ja v o b beradi. F an , texnikaning rivojlanishi tufayli va kundalik hayot ehtiyojlarini qondirish maqsadida turmushdagi barcha yangiliklarni aks ettirib boradi. Yangi so'zlar (neologizmlar)ning paydo bo'lishi mazkur tilda so'zlashuvchi kishilar jamiyati yo 'q bo'lishi bilan to 'x ta y d i. S h u n d a y q ilib , til is h o ra la ri s h a rts iz b o 'lib , so'zlashuvchilarning xohishiga bog'liq bo'lm agan holda paydo bo'ladi va o 'z ichki obyektiv qonuniyati asosida taraqqiy etadi. M asalan, keyingi yillarda qishloq xo'jaligida ekinlarni zara rk u n a n d alard a n himoya qilish maqsadida o'nlab topilgan asboblardan biri changlatgich (ru sch a р а с п ы л и т е л ь ^ г . B unday so 'z la rn in g paydo b o 'lish id a odamlar o'z ixtiyorlari bilan mazkur tovushlar yig'indisini shartlashib olmagan. Bu tushunchalarni ifoda qilish uchun o'zbek va rus tillari o'z im k o n iy a tla rid a n kelib ch iqib, chang-la-t-kich, рас-пылит-ель elementlarini ajratib, ularning qo'llanish qonuniyatlarini ham tavsiya etadi. Ana shunday yo'llar bilan kishilik jam iyatining tilga b o 'lgan ehtiyoji muttasil qondirib turiladi. S o 'z m a ’nosin in g o 'z i a n g latay o tg an p red m e tg a m u n o sa b a ti to 'g 'ris id a q uy id ag ilam i aytish m um kin. T ilshunoslik fanida bu m asalaga yondashish bir xil emas, shuning uchun m azkur m asalada AQSh olimlari M .A ronof, V.O. G rendi, M .D obrovolski 1 fikrlarini keltirish o'rinlidir. Inson ongida ham so'zning, ham narsaning fizik va moddiy tuzilishi aks etadi. Dem ak, narsa bilan so'zning qiyofasi bizning ongimizda birlashib, bir butunlikni tashkil etadi. H a r safar predm et bizning ongimizga ta ’sir ko'rsatayotganda, uning aksi paydo bo'lib, u bilan birgalikda so'zning ham aksi gavdalanadi. Y oki aksincha, h ar gal biz so'zni eshitganim izda, so 'z anglatgan m a ’no bilan bir v aq td a 1 M.Aronof va boshqalar. Contemporary Linguistics. Third Edition. St. Martin’s Press. -New-York: 1997.pp 245-252. narsaning ham aksi paydo boMadi. So'zning fizik qiyofasi bilan u anglatgan narsaning fizik qiyofasi o 'rtasid ag i bog 'lan ish birligini m a’no deb yuritishadi. Y uqorida uchburchak orqali ifoda etilgan xususiyatlari tufayli so'z narsa va hodisalam i atay oladi, tushunchani anglatadi, vaholanki, predmet ham, tushuncha ham, o'z-o'zicha so'zning m a’nosini tashkil etmaydi. So'z m a’nosining predmetga bo'lgan m unosabati denotativ munosabat deyiladi. Demak, m a’no borliqdagi predmetni aks ettiradi, so'zning moddiy tomoni esa predmetning ishorasi bo'lib xizmat qiladi. M a’noning tushunchaga munosabati signifikativ munosabatni tashkil etadi. Uning mohiyati shundaki, m a’no asosida tushuncha shakllanadi, so'zning moddiy qobig'i orqali tushuncha aks ettiriladi, ifodalanadi. Bir m a’no (so'z)ning boshqa m a’no (so'z)ga m unosabati struktural munosabat deyiladi. B unday m unosabat tufayli so 'zlar guruhlarga ajraladi. S o 'z lar tildagi vazifasini deno tativ , signifikativ va gram m atik m unosabatlarga kirishib bajaradi. So'zning denotativ vazifasi esa tushunchaning shakllanishi va ifodalanishini ta ’minlaydi, gram m atik vazifa so'z boyligining turli m a’no guruhlarini hosil qiladi. So'z va tushuncha Y uqorida qayd qilinganidek, so'zning moddiy tom oni (qobig'i) tushunchani aks ettiradi. Bu ishora boshqa ishoralardan tubdan farq qiladi. Buning boisi shundaki, til ishoralari faqat muloqotga xizmat q ilad i, b o sh q a sig n a l s is te m a la rid a g i is h o ra la r esa (m a sa la n , svetoforning yashil, sariq, qizil ranglari) tabiat va jam iyatda boshqa m aqsadlarda ham ishlatiladi (rangni ifodalaydi), signal sistem asi ishorasi sifatida qo'llanilishi esa ularning ikkilamchi, y a ’ni jam iyat a’zolari orasida shartlashib, kelishib olingan vazifasidir. M a ’lum ki, so 'z n in g m oddiy q o b ig 'i (tom oni) tu sh u n ch an in g is h o ra s i deb q a r a la d i. Bu o 'r in d a s o 'z n in g m a ’n o sin i h am tushunchaning ishorasi deb bo'ladimi? Y o'q, albatta, chunki so'zning m a ’nosi so 'z va p red m e tn in g b irg alik d a aks etishidir: so 'z n in g m a’nosi tushu nch an i ifod alam ay d i, balki tu sh u n ch an in g tashkil topishida va rivojlanishida asos sifatida vositachi xizmatini o'taydi. In s o n g a xos b o ‘lg a n ik k in c h i sig n a l s iste m a si u n g a f ik rla s h jarayonining tarkibiy qismi b o ‘lmish tushunchalar tizimini yaratish im konini beradi. M a ’lum ki, ongning bir qism i boMgan ta fak k u r, borliqning faqat mantiqiy in ’ikosi boMmay, balki narsa va hodisalam i emotsional estetik nuqtai nazardan ham aks ettiradi, boshqacha qilib aytganda, odam larning m uloqot uchun tanlagan so ‘zlari tarkibida m unosabatlari ham ishtirok etadi, shuning uchun tushuncha tarkibida em otsional - estetik m a’noning boMishi tabiiydir. Tarkibida bunday m a ’n o lari boMmagan tu sh u n ch alar ham boMadi, u larg a leksema, atom, kosmos, algoritm kabi atam alar kiradi. Shu sababli atam alarga nisbatan yagona talab - ularning obyektiv boMishidir, ular doimo bir voqea yo hodisani anglatmogM zarur, ularda subyektivizmga o 'rin yo‘q, atam alar sof tushunchalarni ifodalashi kerak. M asalan, fonema, leksema, integral, kvant, elektron va boshqalar. T illard a fa q a t em otsiya ( hayajonni) anglatad ig an s o ‘zlar ham mavjud, m asalan, oh, uh, voy va hokazo. A gar so ‘z va tushuncha o'rtasidagi m unosabatni simvollar yordam ida ko‘rsatm oqchi boMsak, uni quyidagicha k o ‘rsatish mum kin boMadi: S <------------ > T С <------------ > ТЕ S <------------ > E (S - so'z, T - tushuncha, E - emotsional-estetik m a’no). Dem ak, so ‘z faqat tushunchani ifodalashi mumkin (S - T), so ‘z tushuncha bilan emotsional-estetik m a ’noni o ‘z ichiga olishi mumkin (S - TE) bu turdagi so'zlar ko'pchilikni tashkil etadi va nihoyat, so'z fa q a t h is-h a y a jo n n i ifo d a lash i m u m k in (S - E), lekin b u n d a y so‘zlarning soni tillarda chegaralangan. Shunday qilib, so ‘zning m oddiy qobig‘i tushunchaning ishorasi, so'zning m a ’nosi esa tushunchaning shakllanish asosidir: tushuncha so'z yordam ida va uning asosida paydo bo'ladi. Leksik ma’no va uning turlari Leksik m a’no boshqa m a’nolar (grammatik, stilistik)ga qaraganda konkret va individualdir. H ar bir leksik m a’no muayyan bir so'zga tegishli bo'ladi. O 'zi anglatgan narsaga nisbatan olingan leksik m a ’no numlashtirish xususiyatiga egadir. M asalan, eshik so‘zi bir vaqtning zida ham bino, xona, transport vositalari, sovitgich, javon kabilarga rnatilgan m oslam ani anglatadi. S o 'z larn in g leksik m a ’nosi to 'g 'r is id a gap b o rg an d a, d astlab arning tildagi m a’nolari bilan nutqdagi m a’nolarini farqlash zarur. u q o rid a a y tilg a n id e k , s o 'z la r n in g m a ’nosi u m u m la s h tiris h xsusiyatiga ega bo'lib, bu xususiyat tilga oid m a’no yoki lug'aviy a ’no deyiladi. So'zning aniq, muayyan m a’nolari faqat nutqda aniq 5 'ladi. M asalan: Otasidan qolgan birdan-bir yodgorlik - oltin yon soat yodiga tushdi. Bu soatni и hatto sevimli eri yangi kuyovligida so'raganda ham 7rmagan edi (R.Rahmonov). M a ’lumki, soatning turlari ju d a k o 'p , lekin keltirilgan m isolda mday soat to'g'risida gap borayotgani m a’lum. B a ’zan n u tq ja ra y o n id a s o 'z la r n in g m a ’n o si sh u q a d a r zgaradiki, bu m a’noni lug'atdan topishning imkoni bo'lm aydi, uni qat m azmunidan kelib chiqib aniqlash mumkin: Barcha yo ‘llarning bexatarligiga ishonch hosil qilingan bo ‘Isa tm, qo'shinlarimiz egallab turgan oldingi pozitsiyadan o'tilgach, itun vujud ko'z va quloqqa aylandi ( M.Samatov). Bu m iso ld a vujud, ko'z va quloq s o 'z la r i o 'z in in g lu g 'a v iy a ’n o sin i em as, b a lk i sezg irlik , e h tiy o tk o rlik , z iy ra k lik k ab i a ’nolarni anglatadi. Bunday m a ’nolar vujud, ko ‘z va quloq so'zlari :hun vaqtincha m a ’no bo'lib, ular bu m a’noda boshqa kontekstda ;hramasligi mumkin. Shunday qilib, s o ‘zlarning tildagi m a ’nosi u larning n u tq d ag i a ’n o sid a n fa rq q ilish i m u m k in . S o 'z la rn in g tild a g i m a ’nosi )imiy b a rq a ro r b o 'lsa , nutq dagi m a ’nosi o 'zg aru v ch a n b eq aro r y lib , m avzu bilan uzviy b o g 'la n g a n b o 'la d i. Leksik m a ’noni irsa va h o d isalar m u n o sab atig a k o 'r a quyidagi tu rla rg a ajratish um kin: 1. Atash ma’nosi. S o 'zlarn in g tildagi asosiy vazifasi n a rsa va )disalarni atashdir. Atash m a’nosi deganda leksik m a ’noning ana i u vazifasi tu sh u n ila d i. A tash m a ’no sig a ega b o 'lg a n s o 'z la r hitilganda, kishi k o 'z o'ngida atalayotgan narsa gavdalanadi: ayiq, ', arslon va boshqalar. 2. Ko‘rsatish ma’nosi. H am m a so'zlar ham atash m a ’nosiga ega emas. Ayrim so'zlar faqat narsa va hodisalam i ko'rsatishga xizmat qiladi, m asalan, o'zbek tilidagi u, bu, o'sha rus tilidagi этот, mom kabilar. 3. To‘g‘ri ma’no. Bu m a ’no bevosita atalayotgan narsa va hodisani bildiradi: tog‘, daraxt, suv, tosh va boshqalar. 4. Ko‘chma ma’no. H ar qanday so'zning m a ’nosi bir nechta kichik m a’nolar (sem alar)dan tashkil topadi. M asalan: tulki so'zi yowoyi, yirtqich, chiroyli, ayyor, sut emizuvchi va boshqa semalardan tashkil topgan. B a’zan ana shu m a ’nolardan biri yetakchi qilib olinib, u shaxs yoki narsaga nisbatan ham ishlatiladi. M asalan, odam ga nisbatan и tulki deyilsa, b u o dam ning ayyorligi n a z a rd a tu tilad i. Bu so 'zn i k o 'c h m a m a ’n o d a is h la tis h d ir. Bu h o d is a o 'z ich ig a istiora, metonimiya, sinekdoxa, funksiyadoshlikni oladi. Istiora (metafora). Ikki narsaning bir-biriga o'xshashligi asosida bir so 'z bilan ikkinchisini atash istiora deyilib, u s o 'z m a ’nosini kuchaytirishga xizmat qiladi. N arsa o 'z xususiyat, shakl, harakat, rang, hid, hajm va shu k ab i b iro n belgisiga k o 'r a b o sh q a shu xususiyatlarga ega bo'lgan narsaning nomini oladi. Istiora yo'li bilan bir so'zning m a ’nosi ikkinchisiga ko'chganda, o'sha predm etlar uchun umumiy bo'lgan belgi tushunchada saqlanib qoladi. M asalan, temir irodali odam deganda, odam ning irodasini temirga o'xshash qattiq, kuchli ekanligi nazarda tutiladi. Istioraning paydo bo'lishi quyidagi xususiyatlarga asoslanadi: a) odam tanasi a ’zolariga - tish (arraning tishi), burun (choynakning burni), og'iz (ko'chaning og'zi), bosh (suvning yoki ishning boshi) va hokazo; b) vazifaning o'xshashligiga (yashindek tez uchmoq); d) shakl o'xshashligiga (kulcha yuzli, masalaning ildizi); e) tovush o'xshashligiga (bo'ron uvullardi); f ) turli taassurotlar о ‘xshashligiga (iliq tabassum, shirin uyqu, achchiq gap). B a ’z a n s o 'z ifo d a la g a n n a r s a n in g tu r li b e lg ila ri h a r xil n arsalarning xususiyatlariga o'xshash bo'lganligi sababli, ayni bir so 'z bir q an ch a n arsala r ifodasi sifatida ishlatilishi m um kin. Bu jihatdan nemis tilidagi Schlange so'zi yuqoridagi fikrga misol b o 'la adi. Bu so ‘zning m a’nosi ilon demakdir. Hozirgi zam on nemis tilida д so ‘z quyidagi m a ’nolarda ishlatiladi: badjahl, zahar, rezina ichak Mang). Metonimiya. N a rsa va h o d isala m in g m akon yoki zam ondagi ’z a ro doim iy b o g ‘lanishi aso sid a b irin in g no m in i b o sh q asig a ychirish metonimiya hodisasi deyiladi. A gar m etaforada bir predmet ilan ik k in c h isi o ‘r ta s id a m a ’lum x u s u s iy a tla rg a a s o s la n g a n xshashlik b o ‘lsa, m etonim iyada ikki predm et o ‘rtasid a doim iy oqaning mavjudligi sababli biri aytilganda, ikkinchisini tushunish ikonini beradi. M asalan, bino deganim izda shu nom dagi uy-joy lan, uning ijtimoiy vazifasi 0 ‘rtasidagi m unosabat yotadi, aytaylik, itun institut yig ‘ildi, deganimizda gap institut binosi to ‘g ‘risida emas, ilki institutda o'qiydigan talabalar, unda ishlaydigan o ‘qituvchilar ishuniladi. Yoki samovar da osh qildik deyilganda bino - choyxona ishuniladi. Metonimiya hodisasi m aterial va undan yasalgan buyum rtasidagi m u nosabat, m uallif va u y aratg an a sa rla r o ‘rtasidagi iunosabat asosida ham p aydo b o ‘lishi m um kin. M asalan , men haykovskiyning konsertiga bordim, d ey ilg a n d a , Chaykovskiy iratgan asarlar ijro etiladigan konsertga bordim, d e g a n fik r ishuniladi. Sinekdoxa. Bu hodisa metonimiyaning tarkibiy qismi b o ‘lib, bunda ir butunlikni anglatuvchi so‘z orqali shu butunlikning bir qismi yoki iu qism orqali m azkur qism ni o ‘z ichiga oluvchi b ir butunlikni odalash tushuniladi. M asalan, savsar telpak deyilganda savsar nomli lyvondan tikilgan telpak emas , balki uning terisidan tikilgan telpak ishuniladi. B a’zan barm oqni kesib olganlikni ifodalash uchun u 7 ‘lini kesib olibdi deyishadi. Bunday hollarda butunlik nomi bilan ism tushuniladi. Sinekdoxada so‘z orqali ifodalangan qism o ‘zicha mavjud b o ‘lmay, utunning b o ‘linmas tarkibiy qismini tashkil etadi. Dem ak, sinekdoxa ntunlik va uning qismi orasidagi m unosabat b o ‘lib, u bilan m iqdor iunosabati orqali bog‘lanadi. M etafora, metonimiya, sinekdoxa va iunga o ‘xshash boshqa bir qancha m asalalar bilan tilning stilistik irusi yaqindan shug‘ullanadi. Y u qo rid a qayd qilinganidek, tilning h am m a y aru slari doim o rivojlanishda bo'ladi. Tilning lug'at boyligi ham bundan m ustasno emas. M a’lumki, so'zning leksik m a’nosi m untazam o'zgarib turadi va aytib o'tilganidek, u bir qancha m ayda m a ’nolar - sem alardan tashkil topadi. Ana shu sem alardan birining tushib qolishi yoki b a ’zilarining riv ojlanib, b o sh q a sem alarg a n isb a ta n y etak ch i v azifani o 'ta y boshlashi m um kin. Shuningdek, so'zdagi dastlabki ayrim sem alar n e y tra lla sh ib , tu sh ib q o lish i h am m u m k in . S o 'z m a ’n o sin in g rivojlanishi sifat va m iqdor o'zgarishiga, m a ’noning kengayishi va torayishiga, h a tto k i tildan um um an tushib qolishiga olib keladi. Bunda jam iyat taraqqiyoti alohida aham iyatga ega. Tafakkurning m o'tadil rivojlanib borishi fan va texnika taraqqiyotiga olib keladi. Bu hoi o 'z nav b atida yangidan-yangi tabiiy ho disalar m ohiyatini bilish, texnika yangiliklarini ochish, yangidan-yangi asbob-uskuna v a n a r s a la r n in g p a y d o b o 'lis h ig a o lib k e la d i. T il b u la rn in g hammasiga alohida yangi nom (yangi so'z) yaratm asdan, balki ularni mavjud so'zlar yordam ida ifodalashi ham mumkin. N atijada leksik - sem antik m a ’no kengaya boradi. M asalan, uchmoq fe’li aslida p arran d alar harak ati bilan bog'langan, lekin hozir uning m a ’nosi k e n g a y ib , ko'z, varrak, samolyot, yer sun’iy yo'ldoshi k a b i tushunchalar bilan ham aloqaga kirishadigan bo 'ldi. Shuningdek, m aydon so 'z i ham y u qo ridag i fikrim izga dalil b o 'la oladi: ekin maydoni, futbol maydoni, Mustaqillik maydoni va hokazo. Rus tilidagi крыло самолёта, левое / правое крыло здания h am s h u la r jum lasidandir. So'zning leksik m a ’nosining kengayishi natijasida k o 'p m a ’noli (polisemantik) so'zlar paydo bo'ladi. Leksik m a ’noning torayishi so'z m a’nosining kengayishiga nisbatan aks jarayondir. Til evolyutsiyasi ja r a y o n id a s o 'z m a ’no si to ra y is h i u n in g q o 'lla n is h d o ira s in i ch eg a ralab q o 'y a d i. K o 'p c h ilik tilsh u n o slarn in g fikricha, leksik m a ’noning torayishi deyilganda um um lashtiruvchi so'zning ayrim , xususiy m a’noni ifodalashga o'tishi tushuniladi. M asalan, osh so'zi b ir v a q tla r q o z o n d a ta y y o rla n a d ig a n o v q atn in g h am m a tu rin i anglatar edi, keyingi vaqtlarda esa bu so‘z k o ‘proq palov m a’nosini fodalaydigan bo‘lib qoldi. Rus tilidagi xrustal so‘zi faqat xrustaldan ishlangan buyumlarni, idishlarni nazarda tutadi, aslida esa, bu so‘z bilan kristallar ifoda qilinar edi. S o ‘z m a ’n o la rin in g k en g ay ish va to ra y ish h o d isa la ri lu g ‘a t tarkibining doimo yangilanib borishini ta ’minlaydigan vositalardan biridir. SO‘ZLARNING MA’NO MUNOSABATLARIGA KO‘RA Download 33.62 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|