M. T. Ir is q u L o V
Download 33.62 Kb. Pdf ko'rish
|
|
TURLARI Til tarkibidagi leksik m a’nolar doimo o 'zaro m a’lum m unosabatda boMadi. Ayrim so‘zlar anglatgan m a’nolariga k o 'ra bir-biriga yaqin, boshqalari esa, bir-birini inkor qiladi, qaram a-qarshi m a’no anglatadi. Bu nuqtai nazardan sinonim va antonim so'zlar farqlanadi. So'zlar shakl nuqtai nazardan ham m a ’lum m unosabatda b o'ladi. B a’zan tillarda shakli bir-biriga o'xshash, y a’ni shakldosh so'zlar uchraydi. Tilshunoslikda bunday so'zlarni ikki tu rg a ajratib o'rganish qabul qilingan: om onim lar va polisem antik so 'zlar. Q uyida shakldosh, m a’nodosh va m a ’nolari bir-biriga zid b o 'lg an so 'zlarn i alohida- alohida k o'rib chiqamiz. Sinonimlar Bir xil yoki b ir-b irig a y aq in m a ’n o g a ega b o 'lg a n s o 'z la r sinonimlar deyiladi. M asalan, beparvo, befarq , betashvish, loqayd; zhiroyli, go'zal , barno va h o k a z o . S in o n im la r b ir n a rs a y o k i hodisaning har xil belgilarini nazarda tutib ifodalashi tufayli doim o ham biri o'rnida ikkinchisini qo'llab bo'lm aydi, qo'llangan taqdirda ham ularning m a ’n o la ri b ir-b irig a ay n an t o 'g 'r i kelm aydi. Shu sababdan tillarda m utlaq sinonim lar y o 'q deyiladi. A gar shunday sinonimlar uchrab qolsa, ulardan biri tez orada iste’m oldan chiqib ketadi. Samolyot va aeroplan so'zlari m utlaq sinonimlardir, shuning uchun bu sin o n im larn in g ik kinchisi (a e ro p la n ) h o zirg i v a q td a iste’m oldan tushib qoldi. X u llas, sin o n im la r m a ’n o d o s h s o 'z la r b o 'lib , o 'z la r i ifo d a qilayotgan n a rsa va h o d isalam in g h a r xil belgilarini ifodalaydi. N atijad a u la rd a q o 'sh im c h a m a ’n o la r m avjud b o 'la d i, a n a shu m a’nolar evaziga ular b ir-birid an farq qiladi. U larn i b irlash tirib turadigan narsa esa sinonim so'zlardagi yetakchi m a’nodir. M a ’nodosh so'zlarning yig'indisi sinonimik qatorni tashkil etadi. Har bir guruhdagi m a ’nodosh so'zlarda dominanta deb yuritiluvchi isosiy so'z bo'ladi. Ana shu dom inanta sinonimik qatorga kiruvchi hamma so'zlar o 'm id a ishlatila oladi. M asalan: yuz, bet, aft, bashara, turq, angor, oraz, chehra ... Bu sinonim ik q ato rn in g d o m inantasi vuz so'zidir. Rus tilidagi старый, ветхий, чёрствый so'zlari tashkil jtgan sinonimik qatorda старый so'zi dom inanta vazifasini o'taydi. Sinonimlar, asosan, ikki yo'l bilan paydo bo'ladi. Birinchisi, har bir tilning o 'z ichki imkoniyatlari asosida, masalan, o'zbek tilida qari- keksa, chiroyli-go ‘zal, katta-ulkan, ulug ‘-buyuk va b o s h q a la r; ikkinchisi, boshqa tillardan o'zlashgan so 'zlar hisobiga, m asalan, bo ‘lim-otryad, dalil-fakt, reja-plan yoki rus tilid ag i ускорение- ntensifikatsiya, языкозтние-lingvistika va hokazo. Sinonim larning paydo bo'lishi til lu g 'a t tarkibining boyib, yangilanib borishining *arovidir. U lar yordam ida fikr aniqroq va m aqsadga m uvofiqroq fodalanishi mumkin. Omonimlar O m o n im lar sin o n im larn in g aksi, y a ’ni, shakldosh so 'z la rd ir. Yozilishi yoki o'qilishi bir xil, m a ’nosi har xil bo'lgan so'zlar omonim w'zlar deyiladi. Bunday so 'zlar dunyodagi barcha tillarga xosdir. M asalan: o'zbek tilida: ot hayvon ism so'z turkumi buyruq f e ’li bor, tuz, tush, chang, tik va boshqalar shular jum lasidandir; rus tilida: klyuch kalit buloq лук, соль, ш аш ка, класс va boshqalar; nemis tilida: Schloss ingliz tilida: well quduq yaxshi qasr fransuz tilida: tour qulf va boshqalar; minora navbat sayohat va boshqalar H ozirgi zam on tilshunosligi om onim so 'zlarn in g yozilishi va talaffuz qilinishi jihatdan ularni bir qancha turlarga ajratadi. Yozilishi va talaffuzi b ir-b irig a m os k eladigan s o 'z la r mutlaq omonimlar deyiladi. M asalan: tor - musiqa asbobi ma’nosida va keng so'zining antonim i m a ’nosida; rus tilida shashka so'zi qilich va o'ynaladigan predmet ma 'nosida: ingliz tilida still sokin va hozirgacha m a ’nolarida, acht so'zi nemis tilida sakkiz va diqqat m a’nolarida keladi va hokazo. Yozilishi har xil, lekin talaffuzi bir xil omonim so'zlar omofon deb yuritiladi. M asalan: o'zbek tilidagi to'n va ton (ovoz), rus tilida раз редить - разрядить, ingliz tilida night - knight, nemis tilida viel -fie l (birinchisi k o 'p m a ’nosida, ikkinchisi yiqildi m a’nosida), fransuz tilida mer -mer; maire -ona, dengiz va mer (hokim) m a’nolarida qo'llaniladi. B a’zi so'zlar bir xil yozilib, har xil o'qiladi. Tilshunoslikda bunday so'zlar omograflar deb yuritiladi. M asalan: o'zbek tilidagi tok so'zi ikki xil talaffuz qilinadi; uzum m a’nosida va elektr quwati yoki rus tilidagi zamok so'zi ikki xil o'qiladi: qasr m a ’nosida qo 'llang an d a u rg 'u birinchi b o 'g 'in g a, qulf m a ’nosida qo'llanganda esa ikkinchi b o 'g 'in g a tu sh a d i; ingliz tilid a wind s o 'z i shamol va buramoq m a’nolarida qo'llanib, har xil talaffuz qilinadi. Tillarda shunday so'zlar borki, ular o'zlarining dastlabki shaklida (ot bosh kelishikda, fe’l h arak at nomi shaklida, sifat oddiy daraja sh ak lida va shu k a b ila r)d a b ir-b irid a n tu b d a n farq qilib, b a ’zi g ram m atik sh a k lla rd a o 'q ilish i va yozilishi to 'g 'r i kelib qoladi. M asalan, o'zbek tilida qo'y so'zi hayvon va buyruq fe’li shaklida qo ‘y so'ziga omonim bo'lib kelishi mumkin; rus tilida три so'zi ikki m a ’n o d a : uch va ishqala m a ’n o la rid a q o 'lla n a d i: ishqalamoq m a ’nosida - тереть fe’li faqat buyruq shaklidagina uch so'ziga shakldosh b o ‘lib keladi; ingliz tilida saw so ‘zi arralamoq va ko ‘rdi (-m, -ng) m a’nolarida ishlatiladi. K o ‘rm oq fe’lining infinitiv shakli 'o see 0 ‘tgan zam on saw shaklida arralamoq so ‘ziga shakldoshdir. Bunday om onim lar omoformalar deb yuritiladi. O m o n im lar bilan p o lisem an tik s o ‘zlar o ra sid a bir q a ra s h d a amumiylik bo rga o ‘xshaydi. Ikkalasida ham shakl bir xil, m a ’no :urlichadir. L ekin bu s o ‘zlar o rasid a k a tta farq yotadi. M asala ihundaki, polisemantik so‘zlarning m a ’nolari bir-biriga qarindoshdir, ;hunki polisemantik so‘zlar bir so‘z bosh m a ’nosining kengayishidan losil b o ‘lib, bo sh m a ’nodagi tu sh u n ch ad an boshqa tu shu nch an i fodalasa ham , ular anglatgan narsa va hodisalar o ‘rtasida doim o amumiylik bo‘ladi. M asalan, bet so ‘zi polisemantik so‘zdir, chunki u ydamning beti, ko'chaning bed, kitobning beti k abi m a ’n o la rd a qo'llanadi. K o ‘rinib turibdiki, bu m a’nolar orasida umumiylik bor. R.us tilidagi baza so‘zida beshta m a ’no bor. Ingliz tilidagi get so'zining )‘ndan ortiq m a ’nolari bor. O datda, polisemantik so‘z bilan omonim io'zlarni chizm ada quyidagicha ifodalashadi: Omonim so'zlar Polisemantik so'zlar Omonim so‘zlar m a’nolarining parallel chiziqlar bilan ko‘rsatilishiga ;abab, bu s o ‘zla r a n g latg an m a ’n o la r o ‘r ta s id a hech q a n d ay 50g‘liqlikning yo‘qligidir. Ulardagi shakl umumiyligi tildagi tasodifliklar latijasidir. Polisemantik so'zlar esa bir m a’noning rivojlanishi bo'lganligi ichun bir-biri bilan kesishadigan chiziqlar orqali ko‘rsatiladi. Antonim atam asi yunoncha so'zdan olingan bg ‘lib, u «qarama- jarshi пот», «zid пот» d eg an m a ’n o la rn i b ild ira d i. D em ak , intonim lar tillardagi qaram a-qarshi m a ’noni anglatuvchi so'zlardir. Dunyoda h am m a n arsa ju ftlik prinsipiga asoslanganligi m a ’lum. fuftlik borligi uchun dunyoda taraqqiyot bor. Lekin har qanday juftlik iam taraqqiyot, rivojlanishning asosi b o ‘la olmaydi. Faqat bir-birini )ir v aq tnin g o ‘zida ham ink o r qiladigan, ham taq o zo qiladigan Antonimlar ftlikkina rivojlanish va m uvozanat asosi b o ‘la oladi. Antonim so‘zlar Ini leksik yarusidagi ana shunday juftlikning oddiy nam unasidir. lasalan, katta-kichik, to'g'ri-egri, keng-tor, oq-qora va boshqalar. «Oldinlari Otaqo'zi, issiq-sovuqni, past-balandni bilmaydigan bir 'shi edi» O. Yoqubov. «Опомнитесь, граждане, левые и правые,консерваторы и ре- орматоры, идеалисты и прагматики, национал-патриоты и шанисты» («Известия»). B u n day s o 'z la r b ir-b iri b ilan uzviy b o g 'la n g a n b o 'lib , b iri kinchisisiz mavjud bo'la olmaydi. Barcha narsalar qiyosiy o'rganiladi. luning uchun katta so'zi anglatgan m a ’noni tasavvur qilish uchun chik degan so'z anglatgan tushuncha bo'lishi shart va aksincha. Agar lyotda hamma narsa katta bo'lsa, unda na katta so'zi va na kichik ;gan so'z tilda kerak bo'lardi. Yoki dunyoda ham m a narsa bir xil ingda bo'lsa, unda rang tushunchasi ham bo'lmasdi. A n to n im la r n u tq ja r a y o n id a k en g is h la tilib , r a n g - b a r a n g is h u n c h a la rn i ifo d a la s h u ch u n q u la y v o s ita la r d ir . A .A . eformatskiyning fikricha, ular kuchli, katta aham iyatga ega bo'lgan ilistik vositalardir. A ntonim larni o'rinli ishlata bilish nutqning rang- iran g lig in i, o 'tk irlig in i, ifodaliligi va t a ’sirchanligini o sh irad i. ^ 'z la rn in g sin o n im va a n to n im la rin i b ilish , s o 'z la rn in g tu rli a ’nolarini aniqlashga yordam beradi . 1 H am m a so'zlarning antonimi bor deyish mumkin emas. Tillarda itonimi yo'q bo'lgan so'zlar k o 'p uchraydi, masalan: ruchka, sinf, ma, don va boshqalar. H am m a gap shundaki, antonim lar to'g 'risida >'z borganda, ularni ikkiga, y a’ni asliy leksik antonim lar va yasama itonim larga ajratib olish m aqsadga muvofiqdir. Asliy leksik antonimlar til paradigmatikasida tabiiy mavjud bo'ladi, asalan, uzun-qisqa, bor-yo ‘q, yer-osmon, о ‘ng-chap, to ‘g ‘ri-egri kabilar. Yasama antonimlar ch eg a ra bilm aydi. U la r in k o r m a ’nosini lglatadigan til vositalari yordam ida yasalib, har qanday so'zning itonimini ifodalashga xizmat qiladi. Bu vositalar so'zlarning oldidan )ki ketidan kelib, narsa, hodisa, sifat, belgi, ish-harakat, holat va )kazolarni inkor etadi va shu yo'l bilan aks, qaram a-qarshi m a’no А.А. Реформатский. Введение в языковедение. -М.: 1987 yasaydi. M asalan, o ‘zbek tilidagi no- affiksi so ‘zdan anglashilgan tu sh u n ch an in g aks m a ’no sin i ifo dalaydi: tinch-notinch, to'g'ri- noto'g'ri, jo'ya-nojo'ya. K o'rinib turibdiki, bu affiks sifatlarga xosdir, -ma affiksi yordam ida ish-harakatning bajarilishi m an etiladi: bor - borma, yur -yurma, ol - olma kabi. Ingliz tilida non so'zi yordam ida (finite - non-finite, continious - non-continious) shunday antonim lar yasash mum kin. Antonim larning h ar ikki turi dunyodagi barcha tillarga mansubdir. Agar yasam a antonim larda bir-birining m a ’nosini inkor qilish asosiy xususiyat bo'lsa, asliy antonim lar faqat bir-birining m a’nolarini inkor etibgina qolmay, balki qaram a-qarshi bo'lgan yangi tur tushunchani ham ifodalaydi. A ntonim lar m avhum m a ’noni ifodalaydigan so 'zlard a k o 'p ro q (yaxshi-yom on, issiq-sovuq), aniq tu sh u n ch alarn i ifo dalay d igan so'zlarda kam roq uchraydi. Tabu va evfemizm «Tabu» (polinezcha - « taqiqlash ») atam asiga O 'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi quyidagicha tushuntirish beradi: 1) Ibtidoiy jamiyat bosqichidagi xalqlarda tarqalgan taqiqlash tizimi. 2) Tilshunoslikda muayyan so'zlar, iboralar yoki atoqli otlami qo'llashni taqiqlash, man etish. Ibtidoiy dav rlard a tabiat hodisalarining sirini bila olm agan inson q o 'r q u v u y g 'o ta d ig a n sehrli va z a ra rli yovuz k u c h la rd a n , jin , arvohlardan, ofatli kasallik va yirtqich hayvonlardan saqlanishning yagona chorasi ularning nomini aytishni m an etish, atam aslik deb tushungan. A yniqsa, kishi nom iga nisbatan tabu keng tarqalgan. M a s a la n , o 'lg a n k is h in in g n o m in i, d o h iy yoki p o d s h o h n in g , m a ’budalarning nomini va b a ’zi qarindoshlar (qaynota, qaynona, er, q ay n o g 'a )n in g nom ini aytish, ularni ovoz chiqarib chaqirish taqiqlangan va bunday atoqli otlar tegishli tavsifiy ib o ralar bilan alm ash tirilg an . O vlanadigan, tirikchilik m an b ai b o 'lg a n hayvon n o m la ri, k ish in i s e s k a n tira d ig a n jo n iv o rla r va b o sh q a v oq ea- ja ra y o n la r h am b a ’zan ta b u lash tirilg an . M asalan , chayon so'zi, >‘zbek shevalarida eshak, benom, gazanda, ayriquyruq, beshbo'g'in 'a boshqa nom lar bilan atalgan. Hozirgi tillarda o ‘lim haqida, og‘ir :asallik h aq id a t o ‘g ‘rid a n -to ‘g‘ri gapirm aslik, yoqim siz, noxush larsalarni eslash, eslatishdan qochish odatini ham tabuga kiritish numkin. T abu so 'zlar o 'rn ig a boshqa so'zlar - evfemizmlar zaru r >o'ladiki, boshqa tillar singari, o'zb ek tilida ham bunday so 'z la r :o 'p c h ilik n i ta s h k il e ta d i (O ch il B o 'riy e v , A b d u v a h o b tfadv aliy ev ) . 1 D em ak, tab u so 'z la r jam iy atd a turli sabablarga k o 'r a n u tq d a shlatishga tavsiya etilmaydigan so'z va iboralardir. Bunday so'zlar >archa tillarda uchraydi. M asalan, o'zbek tilida «o'ldi». «o'lgan» o 'zlari tab u bo'lib, ularning o 'rn ig a « olamdan o'tdi», «rahmatli», irahmatli bo'libdi», «marhum»,2 ingliz tilida shu m a ’no «the late», :the departed», ru s tilid a esa «покойный», «усопший» k a b i jvfemizmlar 3 qo'llaniladi. R us olimi A .A. R efo rm atsk iy 4 bu h o disaning p ay d o b o 'lish i abablarini quyidagicha tushuntiradi: - harbiy sir talabiga ko 'ra harbiy qismlar, hududlarni shartli >elgilar bilan almashtirilishi (tabulashtirilishi); - xavfli kasallik nomlarini oshkor etmaslik sababidan abulashtirish; - g ‘rilar nutqida yashirin qo ‘llanadigan so ‘z va iboralarni abulashtirish; - katta yig'inlarda, obro'li odamlar ichida etikani saqlash nuqtai lazaridan qo'llaniladigan tabular. O 'zbek tilshunosligida bu m asalaning k o 'p jihatlarin i o 'rg an ib :h iq q an A .O m o n tu rd iy e v , e v fem izm n in g ta s v iriy o b y e k tig a juyidagilarni kiritadi: 1 0 ‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. -Toshkent: «O'zbekiston milliy nsiklopediyasi» nashriyoti, 2004. 218-bet 2 O'zbek tiliga oid misollar masalasida Anvar Omonturdiyevning «O'zbek tilining lisqacha evfemik lug'ati»ga qarang. -Toshkent: «Fan», 2006. 3 Evfemizm - yunoncha “euphemeo” so'zidan olingan bo'lib, «.yoqimli, -.ushmuomalalik bilan gapiraman» ma’nosini anglatadi. 4 А.А. Реформатсий. Введение в языковедение. -Москва: «Просвещение», 1967. '8-101-6. - oila qurish bilan bog'liq evfemik vositalar; - axloqsizlik bilan bog'liq evfemik vositalar; - jinsiy aloqa bilan bog'liq evfemik vositalar; - murojaat bilan bog'liq evfemik vositalar; - jinsiy va jismoniy nuqson bilan bog'liq evfemik vositalar; - kasallik nomlari bilan bog'liq evfemik vositalar; - ovqatlanish va uni hazm qilish bilan bog'liq evfemik vositalar; - siyosiy tushunchalar evfemasi; - o'lim bilan bog'liq evfemik vositalar; - an'analar bilan bog'liq evfemik vositalar.1 Yer yuzidagi barcha hodisalar qatori til vositalari ham doimiy rivojlanishda bo‘ladi. Evfemalar evolyutsiyasini o'rganish a w a l m an etilgan (tabulashtirilgan) so'zlarn i o 'rn id a ishlatilgan evfem izm lar davr o'tishi bilan eskirib qolishi kuzatilgan: evfemik so'zlar o'zlarining xushmuomalalik m a ’nolarini yo'qotib, tabulashgan so'zlar qatoriga o 'tib q o lish ad i, n a tija d a , u la rn in g o 'r n ig a yangi evfem ik s o 'z yaratiladi. M asalan, rus tilidagi ayiq «медведь » so'zi eng qo'rqinchli yirtqich hayvonlardan bo'lgani uchun «медведь (мёдоед) » evfemizmi bilan atalgan. Vaqt o'tishi bilan bu so'z ham tabulashib, uning o'rniga миша, хозяин леса, лесник, evfemalari kiritilgan. Shunday qilib, «tilning taraqqiyoti bilan uning evfemik qatlam i ham rivojlanadi. Yangi axloq-odob, yangicha dunyoqarash norm alari asosida tabulashtirishning, shu tufayli qo'llaniladigan evfemalarning h am y a n g i-y a n g i s h a k lla ri m a y d o n g a k elad i. B u n d a ib tid o iy tabulashtirish talablaridan farqli o'laroq, aytilishi norm a bo'lib kelgan ko'pgina so'z va iboralar o 'rnida unga (oldingisiga) nisbatan yanada qulay, so'zlovchi va tinglovchi uchun y anada yoqim liroq b o 'lg an iboralar qo'llaniladi » . 2 1 A.Omonturdiyev. 0 ‘zbek nutqining evfemik asoslari. -Toshken: 2000. 13-bet. A.Omonturdiyev. 0 ‘zbek nutqining evfemik asoslari. -Toshken: 2000. 13-bet. Ingliz tilida evfemizmlarni Rawson Hughning «R aw son’s Dictionary of Euphemisms and Other Doubletalk» Revised Edition, Castle books. -N ew Jersy, 2002 kitobidan qarang. Tildagi barcha so 'zlar uning lu g 'a t tarkibida m ujassam lashgan o 'lib , tilning leksik boyligini tashkil etadi. Tilning boyligi uning j g 'a t ta rk ib in i ta sh k il etuvchi s o 'z la rn in g m iq d o rig a , xilm a- illig ig a b o g 'li q d ir . A s lid a b oy y o k i k a m b a g 'a l til d e g a n ushunchalar tillam ing asosiy vazifasi - uning kishilar o 'rta s id a luo m ala, m uloqot, fikr alm ashish quroli, aloqasi sifatida nam oyon o 'lis h i v azifasig a hech q a n d a y daxli y o 'q . C h u n k i tilla m in g azifasi to 'g 'ris id a gap b organ d a dunyodagi m avjud olti mingga aqin tilla m in g ham m asi bir-biriga teng; h a r bir m illatning tili la z k u r m illatga to 'la -to 'k is xizm at qiladi, h ar qanday fikrni ifoda ilish uchun ham m a tillard a yetarli leksik, gram m atik v o sitalar la v ju d . Tillaming lug'at boyligiga kelganda, ba’zi tillarda so'zlarning soni oshqalarinikidan ko 'p roq yoki kam roq bo'lishi mumkin. Bu narsa Lirli tarixiy, ijtimoiy m asalalarga bog'liqdir. Til lug'atining tarkibi ir qancha nuqtai nazardan o'rganilishi mumkin. Lug‘atdagi so'zlarni m a’no turlariga qarab qatlamlarga ajratish. lu jihatdan so'zlarni tabiiy borliqni anglatuvchi so'zlar: hayvonot, ‘simlik dunyosini ifodalovchi va boshqa shunga o'xshash so'zlarni o'rsatish mumkin. L u g‘atni jam iyatning о ‘tmish tarixiga b o g ‘lab qatlam larga jratish. Download 33.62 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|