M. T. Ir is q u L o V
Agarda о ‘zbek tilidagi
Download 33.62 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Agarda о ‘zbek tilidagi Biz bugun dars tayyorlaymiz , gapini turli ohangda aytish mumkin b o ‘Isa, ingliz tilida ohang so‘roq gapning turiga bog‘liq. Ingliz tilida umumiy so‘roq gap ko‘tariluvchi ohang, maxsus so ‘roq, pasayuvchi ohang bilan aytiladi. Demak, hamma tillar uchun bir xil tavsiya berish mumkin emas. Buyruq gaplarda so‘zlovchi tinglovchidan birorta ish-harakatning bajarilishini talab qiladi. Buyruq gaplar darak gaplardan quyidagi xususiyati bilan farq qiladi: - kesim doimo buyruq maylida turadi; - bunday gaplar ko ‘proq ikkinchi shaxsga qaratilgan bo ‘ladi; - gapning egasi, odatda tushib qoladi; - buyruq gaplar о ‘ziga xos ohangda talaffuz etiladi. Undov gaplarda so‘zlovchi o ‘zining his-hayajonini, ichki kechinma (quvonch, shodlik, taajjub, qayg‘u-alam, afsuslanish) sini ifodalaydi: Yashasin tinchlik! Yashasin mustaqillik! Ozgina insof bormi unda! Eh! Biz qanday baxtli kunlarda yashayapmiz! Undov gaplar darak gaplardan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi: - maxsus ohangda talaffuz qilinadi; - ularning tarkibida maxsus yuklamalar (rus tilida da, ingliz tilida may va boshqalar) bo‘lishi mumkin; - inversiya hodisasi uchrashi mumkin va o ‘zbek undov gaplarida kesim egadan oldin keladi. Gapning hamma bo‘laklari mavjudligi nuqtai nazaridan turlari Hamma bo4aklari bor-yo‘qligi nuqtai nazaridan gaplar elliptik va noelliptik gaplarga ajraladi. 0 ‘zbek tilshunosligida elliptik gaplar to'liqsiz gaplar deb ham nomlanadi. Bunday gaplarda aytilayotgan fikrni ifodalash uchun zarur boigan gap bo‘laklarining ba’zilari so‘zlovchi tomonidan atayin tushirib qoldiriladi. Bunday hoi tinglovchiga unga yo‘llangan fikrni tushunishga talal bermaydi. Chunki bu bo‘lak gapirilayotgan shart-sharoitda oldingi gapdan yoki umuman mazmundan (kontekstdan) ma’lum bo‘ladi. - Siz qayerda ishlayapsiz? - Bankda. - Qachondan beri? - Avgustdan. Keltirilgan dialogda faqat birinchi gap to ‘liq, qolganlari elliptik gaplardir. Ikkinchi gapda Men ... ishlayapman , so‘zlari, uchinchi gapda Siz и yerda ... ishlayapsiz so‘zlari va nihoyat to ‘rtinchi gapda Men и yerda ... beri ishlayapman so‘zlari tushirib qoldirilgan. Hammasi bo‘lib uchta gapda 10 so‘z tushirib qoldirilgan, to ‘rtta >o‘z ishlatilgan, lekin tushib qolgan so‘zlar dialogning tushunilishiga talal bermaydi. Elliptik gaplarning nutq jarayonida uchrab turishi tabiiydir. Bu masala tilshunos olimlar tomonidan ko‘rib chiqilib, ulaming paydo bo‘lish sabablari aniqlangan, u ham bo‘lsa, tilning taraqqiyot yo‘lidagi m uhim tam o y illarid an biri b o ‘lm ish til v o sitalarin i, muloqotchilaming kuchini hamda vaqtni tejash masalasidir. Odam kundalik hayotida vaqt, kuch, pulini tejashga harakat qiladi. Shunday intilish nutq jarayonida ham ro‘y beradi: kam kuch va kam vaqt sarf qilib, ko‘proq m a’lumot berish, ya’ni iloji boricha kamroq so‘z talaffuz qilish yo‘li bilan fikrni tinglovchiga yetkazish. Elliptik gaplarga qarama- qarshi qilib qo‘yilgan noelliptik, to ‘liq gaplarda so‘zlovchi o‘z fikrini tinglovchiga yetkazish uchun zarur b o ‘lgan barcha gap b o ‘laklarini saqlab qoladi. Elliptik gaplar k o ‘proq og‘zaki nutqda ishlatilsa, noelliptik gaplar ko‘proq yozma nutqda q o ‘llaniladi. Elliptik gaplar xususida gapirilganda Yoz. Paxta dalasi kabi gaplar haqida bir-biriga zid fikrlar borligini eslatib o ‘tamiz. Chunki b a ’zi tilshunoslar ulami ham elliptik gaplar qatoriga qo‘shadi. Yoz. Paxta dalasi kabilar xususiyatiga k o ‘ra gap ekanligi hech qanday shubha tug‘dirmaydi, chunki ulaming tuzilishi o ‘zgacha b o ‘Isa ham, gaplarga qo ‘yilgan hamma talablarga javob beradi. Yoz gapi yoz so‘zidan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi: 1. Fikrning nisbiy tugalligi mavjud. 2. 0 ‘z ohangiga ega (yozuvda tinish belgilari bilan belgilanadi). 3. Yoz so‘zi lug‘atda boshqa so‘zlar qatori hodisa va narsalarni atasa, Yoz gapi hodisaning mavjudligini tasdiqlaydi. 4. Predikatsiya shu yagona gap - so‘zda ifodalangan: mayi nuqtai nazaridan bu gap aniqlik maylida, chunki u hodisaning mavjudligini ifodalamoqda; zamon jihatdan u hozirgi zamonda, chunki bunday gaplar aniq vaqtni ifodalaydi. Bu gap uchinchi shaxsga taalluqli, chunki yoz so‘zi ot turkumiga kiradi, otlar kishilik olmoshlarining uchinchi shaxsi bilan almashtiriladi. 5. Bunday gaplar elliptik gaplarga kiritilishi mumkin emas, chunki ulaming tarkibida maxsus tushirib qoldirilgan b o ‘laklari yo‘q. Agar elliptik gaplarda tushirib qoldirilgan b o ‘laklam i tiklashning iloji b o ‘Isa, Yoz gapiga o ‘xshaganlami tiklashga hech kim urinmaydi, bunga ehtiyoj ham y o ‘q. T ilshunoslikda bunday gaplarni turli atam alar bilan belgilashadi: o ‘zbek tilshunosligida nominativ yoki atov gaplar: rus tilshunosligida односоставные предложения , ingliz tilida one-member sentences va hokazo. A n’anaviy tilshunoslik nuqtai nazaridan har qanday gap qaysi tilga taalluqli b o ‘lishidan q at’i nazar ikki qism, ya’ni bosh va ikkinchi darajali b o ‘laklardan tashkil topadi. Bosh bo ‘laklarga ega va kesim, ikkinchi darajali b o ‘laklarga - aniqlovchi, to ‘ldiruvchi va hoi kiradi. Chizmada buni quyidagicha ko‘rsatish mumkin: G AP B O ‘LAKLARI Gap bosh bo'lak ikkinchi darajali bo ‘lak ega kesim aniqlovchi to ‘Idiruvchi hoi Ega gapning bosh bo‘laklaridan bo‘lib, gapdan anglashilgan ish- arakat kim tomonidan bajarilganligini, fikrning kimga va nimaga arashli ekanini k o ‘rsatadi. Kesim ham gapning bosh bo‘laklaridan biri bo‘lib, ega to ‘g‘risidagi sosiy axborotni o ‘zida mujassamlashtiradi. Ikkinchi darajali bo‘laklar bosh b o ‘laklar bilan uzviy bog‘langan o ‘ladi, ularni aniqlaydi, to ‘ldiradi, ular to ‘g‘risida q o ‘shimcha la ’lumot beradi. Aniqlovchi gaplarda ot va otlashgan so‘zlar bilan ifodalangan gap o ‘la k la rin i, sifat va ularning belgilarini k o ‘rsatad i. D em ak, niqlovchi amaliy jihatdan har qanday gap boMagi oldida kelishi lumkin. To'ldiruvchi gapning fe’l bilan ifodalangan b iro r b o ‘lagiga ogMangan b o ‘lib, uning m a ’nosini t o ‘ldirib keladi. O d a td a , D‘ldiruvchi kesim bilan bog‘lanib, u to ‘g‘risida qo‘shimcha m a’lumot eradi. Gulni sevgan tikanni ham sevadi. Gulni so‘zi t o ‘ldiruvchidir, u esim bilan bog‘langan, chunki kesim fe’lning funksional (noaniq) tiakli b o ‘lmish o ‘tgan zamon sifatdoshi bilan ifodalangan {sevgan). Betga aytganning zahri yo'q, gapida to ‘ldiruvchi aniqlovchiga ogManib keladi, chunki aniqlovchi ( aytganning ) sifatdosh bilan 'odalangan. Yoki Erishilgan yutuqlar haqida so'zlashning aybi yo'q apida to ‘ldiruvchi yana aniqlovchi (so‘zlashning) bilan bog‘langan, hunki bu aniqlovchi ham fe’lning noaniq shakli - harakat nomi bilan 'odalangan. T o‘ldiruvchi miqdor jihatdan kesim bilan ko‘proq bog‘lanib keladi. T o ‘ldiruvchilar vositali va vositasiz to'ldiruvchiga ajratiladi. Vositali to'ldiruvchi o ‘zbek tilida bosh, qaratqich va tushum e lish ik larid an b o sh q a (y a ’ni j o ‘n alish , o ‘rin -p a y t, chiqish) elishiklardagi so‘zlar bilan ifodalanadi. Bu to ‘ldiruvchi ko ‘makchi o‘zlar vositasida ham ifodalanishi mumkin. Vositasiz to'ldiruvchi h arak atn i bevosita o ‘ziga qabul qilgan arsani bildiradi va tushum kelishigida ifodalanadi. Misollar: Yo'lchi titroq qo'llari bilan Gulnorning sochlarini asta siladi Ovbek). Bu yerda sochlarini so‘zi vositasiz to ‘ldiruvchi vazifasida elmoqda. Odam odamdan bahra oladi {A.Qahhor). Bu yerda odamdan so‘zi vositali to ‘ldiruvchi vazifasida kelmoqda. Hoi gap b o ‘la k la rid a n kesim ga va b a ’zan um um an gapga bogiangan b o iib , fe’ldan anglashilgan ish-harakatning qay tarzda bajarilishini va uning bajarilishi bilan bo g iiq b o ig an sabab, maqsad, m iqdor, o ‘rin-payt m a ’nolarini ifodalaydi. G apda bajaradigan vazifasiga k o ‘ra ravish, o'rin, payt, maqsad, sabab, miqdor-daraja hollarini ajratish mumkin. Gap boiaklari bilan so‘z turkumlari orasida bevosita aloqa bor. Chunki har bir gap b o iag i m a’lum so‘z turkumi orqali ifodalanadi. Agar gapning egasi ot va otlashgan so‘zlar bilan ifodalansa, gapning kesimi ko‘p tillarda, asosan, fe’l bilan ifodalanadi. Shuningdak, kesim ot, sifat, sonlar bilan ham ifodalanishi mumkin, lekin bunday holda har bir tilning o‘ziga xos xususiyati saqlanadi. Hozirgi zamon o ‘zbek tilida ot-kesim bogiam a bilan ham kelishi mumkin. Masalan: Kuch kam, sharoitim og'ir gapida kesim sifat bilan ifodalangan, bogiam a qoilanm agan. Brigadada hammasi bo ‘lib olti kishi ishlaydi. Men - suvchi, M a’murjon - traktorchi gapida kesim ot bilan ifodalangan. K o‘pchilik hind-ovrupo tillarida, xususan, roman-german tillarida bunday kesimlar bogiovchi fe’lni talab qiladi: He is a student. Er ist student. Ingliz va nemis tillarida keltirilgan bu misollarda ega bilan ot kesimni bir-biriga b o g iab turgan is, ist fe’llari boim asa, gap noto‘g‘ri tuzilgan bo iad i. Aniqlovchi odatda sifat va ot bilan, b a ’zan sifatdosh shakllari bilan ifodalanadi. T o id iru v c h i ot va otlashgan so ‘zlar, olm oshlar va fe’lning funksional shakllari bilan ifodalanadi. Hoi ko‘pincha ravish bilan, ba’zan esa ot hamda fe’lning funksional shakllari va b a’zi boshqa so‘z turkumlari orqali ifodalanadi. Yuqorida gapdagi so‘zlar m a’no talablariga ko ‘ra o ‘zaro turli jintaktik m unosabatlariga kirishishi aytib o ‘tilgandi. G apning Dutunligini, sintaktik jihatdan mustahkam jipsligini ta ’minlaydigan larsalar ana shu munosabatlardir. Masalan: Ilg'or chilangar topshiriqni oshirib bajardi. Bu gapda bir nechta so‘z birikmasini ajratib ko‘rsatish mumkin: fig'or chilangar, topshiriqni bajardi , oshirib bajardi. Bir-biri bilan sintaktik jihatdan bog‘langan, birinchi darajali predikativlik munosabatiga ega boim agan, ikki yoki undan ortiq nustaqil so‘zlar qo‘shilmasi so'z birikmasi deyiladi. So‘z birikmalari anglatgan ma’nolariga ko‘ra so‘zlarga o ‘xshash Doiib, ular so‘zlar kabi nominativ atash funksiyasiga ega, narsa va lodisalarni ularning xususiyati bilan birga q o ‘shib ataydi. So‘z 3irikmalari gaplardan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi: - gaplarda birinchi darajali predikativlik munosabati bor (ega- kesim munosabatida ifoda qilinadi), so'z birikmalarida ikkinchi darajali predikativlik munosabati bo'lishi mumkin; - gaplar bir so 'zdan iborat bo 'lishi mumkin, so 'z birikmasida camida ikkita mustaqil so 'z bo 'ladi; - gaplar о 'z ohang tuzilishiga ega, so 'z birikmalarida bunday xususiyat yo 'q. So‘z birikmalari ikki nuqtai nazardan tasniflanishi mumkin. Buni juyiroqda ko‘rib chiqamiz. Sintaktik munosabat turlari Tillarda so‘zlar orasidagi sintaktik munosabatni teng bog‘lanish, jrgash bog‘lanish, predikativ bogianishga ajratish mumkin. Teng bog'lanish deganda ikki yo undan ortiq bir-biriga teng 30ig an so‘zlar orasidagi munosabat tushuniladi. Masalan: kun va tun; men yo sen. Ergash bog'lanish deganda yetakchi va tobe so ‘zlar orasidagi t)og‘lanish tushuniladi: pishiq ish , oltin vodiy kabi. Bu birikmalarda ish va vodiy so'zlari yetakchi, pishiq va oltin - tobe so'zlardir. Ergash b o g 'lan ish o 'z navbatida m oslashuv, boshqaruv, bitishuv kabi turlarga ajratiladi. Moslashuv ergash bog'lanishning bir turi bo'lib, tobe so'z bosh so-'z bilan sonda, kelishikda va jinsda moslashadi. Moslashuv hamma tillarda ham bir xil ko'rinishga ega emas. Agar rus tilida moslashuv qayd qilingan hamma shakllarda amalga oshirilsa, ingliz tilida qismlar faqat son nuqtai nazardan moslashadi. Qiyoslang: Моя книга; моей книге; моим книгам; This book, these books, that book, those books K o'rinib turibdiki, bu ikki tildan faqat rus tilida har tomonlama moslashuv amalga oshadi. Boshqaruv ergash bog'lanishning bir turi bo'lib, unda tobe so'z bosh so 'z ta la b qilgan g ram m atik shaklda tu ra d i. B oshqaruv to 'g 'risid a gap borganda, odatda tobe so'z bosh so'zning talabiga k o 'ra qaysi grammatik shaklda turishi kerakligi tushuniladi. Demak, boshqaruv dunyodagi barcha tillarga xos emas. Masalan, o'zbek tilida fe’llar boshqaruvchi rolni o'taydi. U lar ot, olmoshlardan m a’lum kelishik shaklida turishni talab qiladi. Ishlamoq fe’li o 'rin -p ay t kelishigi shaklini, uchratmoq tushum kelishigidagi so'zni talab qiladi. O datda o 'zb ek tilida m oslashuv deb yuritiladigan qaratqich va qaralm ish orasidagi m unosabatni boshqaruv-m oslashuv deyish maqsadga muvofiqdir. Chunki bu ikki so'z, bir tomondan, shaxs va sonda bir-biri bilan moslashadi (mening kitobim, bizning kitobimiz), ikkinchi tom ondan, hokim so'z tobe so'zni qaratqich kelishik yoki qaratqichning yashirin (noi) varianti shaklida kelishini talab qiladi (sinf ishi, maktab hovlisi). Rus tilida boshqaruv keng tarqalgan: ви деть fe’li vinitelniy kelishikdagi so'zni, гордиться tvoritelniy kelishikdagi so'zni talab qiladi va hokazo. Bitishuv ergash munosabatning bir turi bo'lib, unda munosabatga kirishuvchi bosh so'z bilan tobe so'z rasmiy grammatik vositalarni talab qilmaydi. Ular m a’no jihatdan bog'langan bo'lib, sintaktik munosabat faqat so'z tartibi va ohang orqali amalga oshiriladi.O'zbek tilida sifat bilan otning birikuvi (yirik xo'jalik, ongli intizom), hoi bilan kesim orasidagi munosabat ( tez о 'qimoq, muttasil yangilamoq) shular jumlasidandir. Predikativ sintaktik munosabat ega va kesim yoki b a’zi tillardagi predikativ konstruksiyalarni tashkil etuvchi qism lar orasidagi sintaktik aloqadir. P red ik a tiv m u n o sab at y u q o rid a qayd q ilin g an b o sh q a munosabatlardan quyidagicha farq qiladi: - predikativ munosabat ish bajaruvchi va ish-harakat m a ’nolarini ifodalovchi so'zlar orasidagi munosabatdir; - bu munosabatni ifodalovchi ikki so'zdan biri doimo f e ’lning birorta shaklida bo 'ladi. Predikativ munosabat birinchi darajali predikativ m unosabat va ikkinchi darajali predikativ munosabatga ajratiladi. Birinchi darajali predikativ munosabat deganda gap egasi va kesim o ‘rtasidagi m unosabat tushuniladi. Bunday m unosabatda predikatsiyaga xos bo ‘lgan mayi, zamon va shaxs m a’nolari doimo m utlaq ravishda t o ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri ifodalanadi (bu h a q d a gap ta ’rifiga qarang). Ikkinchi darajali predikativ munosabatda ham ish bajaruvchi so‘z va ish-harakatni anglatadigan so‘z b o ia d i, lekin m ayi, zam o n , shaxs m a ’n o la ri b e v o sita, m u tla q ta rz d a ifodalanmaydi. Bu m a’nolar faqat nisbiy ifodalanib, birinchi darajali predikativ m unosabatni bildiradigan so ‘zlar orqali aniqlanadi. Masalan, I saw him play chess (Men uning shahmat o'ynayotganini ko 'rdim). Bu gapdagi I saw (men... ko'rdim) so‘zlari orasidagi m unosabat birinchi darajali predikativ m unosabatdir, chunki bu so ‘zlarning birinchisi gapning egasi, ikkinchisi - kesimi. Bu birikm ada mayi, zamon va shaxs m a’nolari bevosita ifodalangan (aniqlik mayli, o ‘tgan zamon va birinchi shaxs); him play (uning o'ynayotganini) so‘zlari orasidagi munosabat ikkinchi darajali predikativlik m unosabatdir, chunki bu yerda ham ish bajaruvchi shaxs va ish-harakatni ifodalovchi so‘z bor, lekin mayi, zamon va shaxs m a’nolarining hammasi ham bevosita ifo dalan m ag an ; shaxs an iq la n sa -d a , mayi va zam on m a’no larin i k o ‘rsatuvchi g ram m atik v o sita lar y o ‘q. A g ar bu ma’nolami aniqlashga to ‘g‘ri kelsa, unda gapning kesimiga murojaat qilish kerak. H ar qanday gapda birinchi darajali predikativlik m u n o sab at b o ‘lishi sh art, chunki bu ega va kesim o rasid ag i munosabatdir. Yuqorida so‘z birikmalarining turi to ‘g‘risida gap borganda, biz ularning turi so ‘z birikm alarini tashkil etuvchi so‘zlar orasidagi munosabatga bog‘liq degan edik. Endi ulami aniqlashimiz mumkin. Qismlari teng bogianish yo‘li bilan bog‘langan so‘z birikmalari teng bog'langan so'z birikmalari deyiladi. Qismlari ergash bog‘lanish y o ‘li bilan b o g ian g an til birikmalarini ergashgan so'z birikmalari deyiladi. Bosh (hokim) so‘z qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanganligiga k o ‘ra ergashgan so‘z birikmalarini o ‘z navbatida yana bir nechta xillarga b o iish mumkin: ergashgan ot so‘z birikmalari, ergashgan fe’l so‘z birikmalari va hokazo. Ergashgan ot so‘z birikm alarida hokim so‘z ot bilan, ergashgan fe’l so‘z birikmalarida esa fe’l bilan ifodalangan b o ia d i. Masalan: musaffo osmon tez yurmoq shahdam qadam sekin o'rganmoq Q ismlari p red ik ativ sin ta k tik m u n o sab at bilan b o g ‘langan birikm alar predikativ so‘z birikm alari deyiladi. M asalan: uning o ‘qishi, otning chopishi va boshqalar. S intaktik munosabat vositalari So‘zlami birin-ketin qo‘yish bilan gap tuzilmaydi. H ar bir tilda gapdagi so‘zlami bir-biriga bogiashga xizmat qiladigan grammatik vositalar bor. Nutq mantiqiy boiishi uchun tildagi barcha vositalar ishtirok etishi shart. Gapda so‘zlami bir-biriga bogiaydigan vositalar - grammatik affikslar, so‘z tartibi, yordamchi so‘zlar va ohangdir. Bu vositalar dunyodagi ko‘pchilik tillarda mavjud. Lekin ulaming ishlatilishi har xil. Ba’zi tillar, masalan o ‘zbek, rus, nemis tillarida grammatik affikslar birinchi darajali, boshqa vositalar esa ikkinchi darajali ahamiyatga ega b o iad i. Ba’zi tillar, masalan, ingliz, fransuz tillari, asosan so‘z tartibi va yordamchi so ‘zlarni k o ‘p ishlatib, gram m atik affikslarni deyarli ishlatmaydi. Bunday tillarda grammatik affikslar nihoyat darajada kam. Uchinchi xil tillar, masalan, xitoy, vyetnam tillari gapda so‘zlami b ir-b irig a b o g ‘lash m a q sa d la rid a s o ‘z ta rtib i va o h an g d an fo y d a la n ad i, chunki b unday tilla rd a gram m atik a ffik sla r va yordamchi so‘zlar juda kam miqdorda boiadi. G a p n in g a k tu a l b o ‘lin ish in i b a ’zi a d a b iy o tla rd a gapning unksional istiqboli deb ham yuritiladi. M a’lumki, til - tafakkuming nutqda bevosita namoyon boiishidir. Lekin til bilan tafa k k u r bir-biriga teng emas, ular dialektik >utunlikni tashkil etadi. Tilni tafakkurdan va tafakkum i tildan ajratib o ‘yish mumkin emas. Ular doimo bir-birini taqozo qiladi. Gaplar darak gaplar) mantiq birligi b o ‘lmish hukmni aks ettiradi. Hukm sosan subyekt va predikatdan tashkil topadi. Ba’zi olimlar subyekt a predikat o ‘rtasida yana bogiovchi ham bor, degan fikrni ilgari urishadi. Gap esa ega, kesim, aniqlovchi, toidiruvchi, holdan tashkil □pgan. Shunday qilib, miqdor nuqtai nazaridan gapning tuzilishi •ilan hukmning tuzilishi bir-biriga to ‘g‘ri kelmaydi. Bu nomutanosiblik afak k u rn in g , h u k m n in g p red ik ati subyekt va u h a q d a nim a eyilayotganini bildiradigan predikat bilan gapning ega-kesimi ‘rtasida ham ko‘zga tashlanadi. Hukmning subyekti hamma vaqt am gapning egasiga, hukm ning predikati esa, gapning kesimiga 3‘g‘ri kelavermaydi. Gapdagi hukmning subyektini ifodalovchi so‘z ema , gapdagi hukm ning predikatini anglatadigan so ‘z - rema tam alari bilan belgilanadi. Hukmning b o ia k la ri serharakat, tez ‘zgaruvchan, gap boiak lari esa qotib qolgan, o ‘zgarmasdir. Bundan, ir gap yordamida bir nechta hukmni ifoda qilish mumkin. Gapning ar bir boiagi hukmning subyekti - temasi yoki predikati - remasi o iib kelishi mumkin, degan m a’no kelib chiqadi. Shuning uchun am tafakkuming birligi - hukmni serharakat deb atashadi. Masalan: Uz paxta terdik gapida doimo grammatik ega - biz , kesim - terdik , aidiruvchi - paxta. Lekin biz doimo tema, terdik - rema b o iib eladi, deya olmaymiz. Bu so‘zlovchining gapirishdan oldiga qo‘ygan laqsadiga b o g iiq . Agar so‘zlovchi « Biz paxta terdik» deb oxirgi □‘zni ajratsa, unda gapning Biz paxta qismi - tema, terdik - rema o ia d i. Agar Biz paxta terdik deyilsa, Biz - tema, paxta - rema azifasida keladi, y a ’ni biz ko 'sak yoki olma emas paxta terdik - egan m a’no anglashiladi. Biz paxta terdik gapida paxta terdik - ima, Biz esa - rema vazifasida keladi (bu holda boshqalar emas , iz paxta terdik degan fikr tushuniladi). Shunday qilib, gapning gram m atik tuzilishi bilan bu gap yordam ida ifodalangan hukm tuzilishi ko‘pincha bir-biriga mos kelmaydi. Gap boiaklarini qotib qolgan, o ‘zgarmas dedik, chunki gapda birorta so‘z ega vazifasini bajarishi uchun u m a’lum talablarga javob berishi lozim, xususan u ega vazifasini о Чау oladigan so‘z turkum iga tegishli b oiishi, bosh kelishikda turishi zarur. H ukm ning b o ‘laklari bunday chegarani bilmaydi. Tinglovchi va o ‘quvchilar, so‘zlovchi va yozuvchilar o ‘z gaplari orqali qanday hukm ni ifoda etayotganlariga aham iyat berishlari lozim. H ar bir til tema va remani ifoda qiluvchi til vositalariga ega. Shulardan og‘zaki nutqqa xos universal vositalardan asosiysi mantiqiy urg'udir; so‘zlovchi remani ifodalash uchun, odatda mantiqiy urg‘u bilan kerakli so‘z yoki so‘zlami ajratib ko‘rsatadi. Rus tilida remani anglatuvchi so‘zni gapning oxiriga o ‘tkazib q o ‘yish k atta ahamiyatga ega. Ingliz tilida bu m aqsadda maxsus gram m atik konstruksiyalar, inversiya, y a’ni gapdagi so ‘zlarning tartibini o ‘zgartirish kabi vositalardan foydalaniladi. Bu vazifani leksik vositalar ham bajarishi mumkin: o ‘zbek tilida ularga faqat, xususan , kamida kabi, ingliz tilida noaniq artikl, Just, also, only kabi so‘zlar kiradi. Tillardagi tema va remani ifodalovchi vositalar rang-barang bo ‘lib, ular har bir tilning grammatik tuzilishiga bogiiq b o iad i. Download 33.62 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|