M. T. Normurodov udk: 553,3(075)
n uchun quyidagi qiymatlarni qabul qiladi: 1=0, l,...,(n—l)
Download 16 Kb. Pdf ko'rish
|
n uchun quyidagi qiymatlarni qabul qiladi: 1=0, l,...,(n—l) hammasi bo‘lib n ta qiymat. Impuls momentining, tashqi magnit maydonining Z yo‘nalishidagi proeksiyasi: Ljz = fim e , bu yerda: mc -m agn it kvant soni bo‘lib, berilgan / uchun quyidagi qiym atlarni qabul qiladi: me = 0 5 ± lv ..,+/ (hammasi b o iib {21+1 )ta qiymat). Orbital va magnit kvant sonlari uchun tanlash qoidasi: Д/ = ±1 va Ame - 0,± 1. Vodorod atomidagi elektronning 1 ^holatiga (asosiy holatiga) to‘g‘ri keluvchi normallashtirilgan to‘lqin funksiyasi: 3 54 1 % ю(г) = - = е л/.— /а - С bunda: а — Аяс^Ь2 /(те") ~ birinchi bor radiusi bilan mos keluvchi kattalik. Vodorod atomidagi Is holatda bo‘lgan elektronni r dan r+dr gacha intervalda bo‘lish ehtimoli: dW = \ ¥ j - d V = |Ч % 0|2 • A m -d r. Elektronning spini (impulsning xususiy mexanik momenti): Ls = h ^ S iS + 1 ), bunda: S — spin kvant soni r 1л S = - 2 v ^ J Spin m om entining, tashqi magnit m aydonining Z yo ‘nalishiga proeksiyasi: Lsz = hm s . ( . 1 л Bunda ms —magnit spin kvant soni Pauli prinsipi: Z ( n J j n e,ms ) = 0 yoki 1 , bunda: Z ( n J , m e, ms ) — quyidagi to‘rtta kvant soni bilan xarakterlanuvchi kvant holatida boMgan elektronlar soni; n —bosh, / —orbital, mc —magnit, ms ~ spin magnit kvant sonlari. Berilgan n bosh kvant soni bilan aniqlanuvchi holatda bo'ladigan w-l elektronlarning maksimal soni: Z{n) = ^ 2 ( 2 / + 1) = 2 n2 • /=o M a sa la yechishga m isollar l-m iso l. V odorodning n=l va n=2 lar uchun io n lash tiruvch i energiyalarining qiymatlari aniqlansin. 355 п - 2 - E , = ? E, = ? Berilgan: /7 = 1 , Yechish: Vodorodning ionlashuv energiyasi (/7 = 1 ): 4 E, = - Я = me 8 / 72 ^ 02 (1) /7 =2 uchun ionlashuv energiyasi: me 3 2 J r s : ( 2 ) ( 1 ) va ( 2 ) larga kattaliklarning qiymatlarini qo‘yib olamiz: E = ~E 9,1 1-10"3' -(1,6-IQ "19)4 8 ^,63-10 34) 2 (8,85-10 12) 9,11-6,55 10' 3 I -10 ~76 J = 43,96-78,32 10 68 -10 "24 2754Д6 9,11 -10 31 -(1,6-10 ~19) 4 J = 59,67 10 16 J = 13,53eV. E, = -E , = 32-(6,63-Ю~34) 2 -(8,85-1 O ' 12) 2 J = 3,4eV. J 9,11-6,55 10" 3 '-10"7e 32-43,96-78,32 1 0 - 1 0 " Javob: E, = 13,53eV; E2 = -3 ,4 e V . 2-misol. Bosh kvant soni n=4 uchun, orbital kvant soni / va magnit kvant soni me larning qabul qilishi mumkin boigan qiymatlari yozilsin. Berilgan: n = 4. 7 ^ ? m„ = ? Yechish: Orbital kvant soni I berilgan n uchun quyidagi qiymatlarni qabul qiladi: / = 0,1,..., ( и - 1 ) . D em ak, / = 0 ,1 ,2 ,3 . 356 Magnit kvant soni mc, berilgan n uchun quyidagi qiymatlarni qabul qiladi: me = 0 ,± 1,±2 Demak, me = 0,±1,±2,±3. Javob: / = 0,1,2,3; me = 0,±1,±2,±3. 3-misol. Vodorod atomida 1.? — holatda (asosiy holatda) bo‘lgan elektronning normallashgan to‘lqin funksiyasi: 1 Ш ko‘rinishga ega. Bunda: r — yadrodan elektrongacha boMgan masofa, a — birinchi bor radiusi. Elektronni atomda r=0,05a radiusli sfera ichidan topilish ehtimoli W aniqlansin. Berilgan: 4 . Ш ' 0,05 a . Yechish: Vodorod atomidagi is —holatda bo‘lgan elektronning vp — funksiyasi sferosimmetrik (ya’ni faqat rg a W = ? bogMiq). Shuning uchun ham, bir xil ehtimollik zichligiga ega hajm elementini r~ radiusli va dr qalinlikli hajm sifatida qarash mumkin. Unda dV = Am*2dr . Elektronni dV hajm elementida topilish ehtimoli: dW = | ^ l00 ( r t - d V = 1 - V 9 / a m ■An’ 2 dr ( 1 ) Uni r, = 0 dan r, = 0 ,0 5 a gacha chegarada integrallaymiz: 0,05 a 4 ’ f i -2r/ W = - T f r-e /adr a x ( 2 ) Masalaning shartiga ko‘ra r — kichik ( r=0,05a; a=52,8pm), shuning uchun e~r/ hadni qatorga yoyish mumkin: 357 = 1 - 2 г _1_ а 21 (3) lk kinchi tartibli h adlarni e ’tiborga o lm a y (3) ni (2) ga qo'ysak , dr _ 4 0 . 05 , 2 Г4 0.05 a' У 1 0 : 1.54-10" 4 \ A \ - 2 A , r - A y-dr~- у Cl о V « ) о () Javob: PF = 1,54-10 4 . 4-misol. Elektron atomda d — holatda turibdi: 1) elektronning impuls momenti; 2 ) impuls momentining tashqi magnit maydon yo ‘nalishidagi proeksiyasining maksimal qiymati aniqlansin. Berilgan: d holat. 1) Le = l 2 ) ( A ? z ) m a x Yechish: Elektronning d holati I — 2 orbital kvant soni bilan xarakterlanadi. Elektronning impuls momenti (mexanik orbital momenti) esa quyidagicha aniqlanadi ( 1 ) Le =h^l(I + 1). Bu yerda h = 1,05 • 10 ”34 J • s — Plank doimiysi. Impuls momentining tashqi magnit maydon Z yo'nalishidagi proeksiyasi: ( 2 ) bu yerda: me = 0 ,± 1 , . — magnit kvant soni. M azkur masalada me = 0 ,± l,+ 2 . (4z)max = % L . (3) / va {m)mm laming qiymatlarini (1) va (3) larga qo‘yib quyidagini olamiz: L( = h j 2 (2 + 1) = 2,45/z; ( I (Z ) max = 2 h . Javob: L( = 2 , 4 5 h ; ( I fZ) max = 2 h . 358 M u staq il yechish uchun m asalalar 1. Vodorod ato m id agi e lek tro n n in g 1 s -h o la tin i tav siflo v ch i 1 - / normallashgan to‘lqin funksiyasi Чг'}0Q (r) = e ° ko‘rinishga ega. yjm* Yadro maydonidagi elektron potensial energiyasining o'rtacha qiymati aniqlansin. [-е 2 /4я8()а.] 2. Vodorod atomidagi elektronning 1 s holatini tavsiflovchi normallashgan 1 - r / to‘lqin funksiyasi ^ т (г) = у-—~e a ko‘rinishga ega. Elektronga ta’sir etuvchi Kulon kuchi modulining o‘rtacha qiymati aniqlansin. [e 2 /(2pe 0 a2).] 3. Elektronning vodorod atomidagi 1 s holatini ifodalovchi normallashgan 1 - r/ toMqin funksiyasi 1 :Р 100 ( г ) = —j= e ' a ko‘riinishga ega. Elektron bolishi 4 ш ъ mumkin boigan eng katta masofa aniqlansin. [peM p 2 /(me2).] 4. E lektro n n in g vodorod ato m id agi 1 h o la tin i ifo d alo v ch i 1 normallashgan to‘lqin funksiyasi ^ !00 (/) — —r = e a ko‘rinishga ega. л/ W Elektronning rj=0,5a va r2= 1 ,5a radiusli Ar = 0,0k/ qalinlikli sferik qatlamda bo‘lish ehtimolliklarining nisbati aniqlansin. [W'/W2=0,825.] 5. Atomda: 1) л-holatda; 2) P-holatda turgan elektron orbital harakatining impuls momenti Le hisoblansin. Ц) 0 ; 2)1,50-10 34 J - s.] 6 . Vodorod atomidagi elektron orbital harakatining impuls momenti 1,83 • 10 ~34 J • s • Elektronning orbital harakati natijasida vujudga keladigan magnit momenti aniqlansin. [1,61 • 10' 23 J/T1.] 7. Elektron impulsining spin momenti va shu momentning tashqi m agnit m ayd o n n in g Z y o 'n a lis h id a g i p ro ek siyasi a n iq la n s in . t s = 0,9 12-10~34J -s; Lsz = 0,528- 10“34J - s ] 8 . n=3 bosh kvant soniga to‘g‘ri keluvchi elektron qobig‘i to‘la. Shu qobiqdagi quyidagi kvant sonlari: 1) ms=-l/2; 2) me=0; 3) mc= -l, ms=l/2 bir xil bo‘lgan elektronlarning soni aniqlansin. [1) 9; 2) 6 ; 3) 2.] 359 35-§. Kvant statistikasi elementlari Asosiy formulalar ZT. energiyali kvant holatida boMadigan bozonlarning o‘rtacha soni > , Boze-Eynshteyn taqsirnoti: 1 < 1 1 > е (Е'~Ел,/а/> - 1 ga muvoflq aniqlanadi. Bu yerda: к — Bolsman doimiysi, T~ termodinamik harorat, // — kimyoviy potensial. E. energiyali kvant holatida boMadigan fermionlarning o'rtacha soni < nt > esa Fermi-Dirak taqsimoti: i < П > = ------------------------- e ( E - E F )/(kT) + j bilan aniqlanadi. Metalldagi erkin elektronlarning energiyalari bo‘yicha Fermi-Dirak taqsimoti: 1 > = - e bu yerda E 7, — Fermi energiyasi. T= OK da ,'l,agar E>E f bo’lsa, < .n ( " ’ & ( £ ) > = { , -0,agar E > E f bo'lsa. T=0 К da metalldagi Fermi sathi, y a ’ni elektron egallashi mumkin boMgan eng yuqori sath quyidagicha aniqlanadi h2 о 2 / E r = ---- (3 7Г~п ) /3. 1 2 m Bu yerda: h — Plank doimiysi, t — elektronning massasi, n — erkin elektronlar soni. T« TD da Debayning xarakteristik harorati ^max =kTD = hCOQ 360 munosabatdan aniqlanadi. co0 ~ Kristall panjaradagi elastik tebranishlaming chegaraviy chastotasi. (M a’lumki Т » Tn da klassik fizika qonunlari o‘rinli bo‘ladi.) M a sa la yechishga m isollar 1-misol. Boze-Eynshteyn va Fermi-Dirak taqsimotlaridan foydalanib, Maksvell-Bolsman taqsimoti hosil qilinsin. Yechish: M a’lumki Maksvell-Bolsman taqsimoti yuqori haroratlar uchun o ‘ rin lid ir. Yuqori h aro ratlard a B eze-E ynsh teyn va F e rm i-D ira k taqsimotlaridagi e,Lllkl - A had yetarli darajada kichik b o lad i. A « l . boMgan holda esa ) » i shart bajarilib, taqsimotlami quyidagicha yozish mumkin: 1 f-1/ ~E}/ < n > = _____i_____= e Л*Т) Л т = A Ml) ' (H x-ju)/(kT) ^ Demak, klassik fizikadagi Maksvell-Bolsman taqsimotidir. 2-niisol. 1) Ferm i-D irak; 2) M aksvell-Bolsman statistikalaridan foydalanib, E —Ev « kT shartni qanoatlantiruvchi E energetik sath uchun elektronning taqsimot funksiyalari aniqlansin. Berilgan: E—E f « kT 1) {n)E,.D = ? 2) (n)Em = ? Yechish: 1 ) E energetik sathdagi elektronlar uchun Fermi-Dirak taqsimoti: (tL-t F)/{K1 ) + j ko‘rinishga ega. Agar shartga ko‘ra (E_E F)/(kT) , 1 ( 1 ) E - E E - Er « kT , yoki -------- — « 1 ekanligidan, kT bu nisbat nolga intilishini, ya’ni 361 Е - Е, — > 0 . ( 2 ) кТ ligini hosil qilamiz. M a’lumki, e° = 1 .Unda (1) quyidagiga teng bo‘ladi: n(E)= — = 1 . 1 + 1 2 2) E — energetik sathdagi elektronlar uchun Maksvell-Bolsman taqsimoti: n{E)= е-(Е-Е' ШТ). (3) ko4rinishga ega. ( 2 ) shart bajarilganda n(E) = e° =e° =1 ni hosil qilamiz. Javob: 1 ) n ( E ) = y , 2) n(E)= 1. 3-misol. Fermi sathi E[: — 6 eV boMganda, О К haroratda metalldagi erkin elektronlar konsentratsiyasi aniqlansin. Berilgan: Yechish: Г= 0К da metalldagi Fermi sathi quyidagicha aniqlanadi E, = 6 eV; T =0K. n = ? h 2 ?/ E , = — {Ъя2п ) \ (l) 2 m bu yerda: h = 6,63 -10 J • s ~ Plank doimiysi, m — 9,1 • 1 0 31 kg — elektronning massasi. ( 1 ) ifodadan elektronlar konsentratsiyasi n ni aniqlasak \3/ (lm ■ E;, ) 2 Ъп 2 •h Kattaliklarning son qiymatlarini o‘rniga qo‘yib hisoblaymiz: 362 (2 - 9,1 - 1 0 “ - 6 - 1 , 6 - 1 0 ) /2 1 ^ 1л25 _3 п = ------ :-------- г-------------------------- г = 27,2 - 1 0 m 3 • (3,14)'2 (6 ,63-10 - ’4 у Javob: п = 27 ,2 • 1 0 25 m ~3 • 4-misoI. Krisstaldagi har bir alyuminiy atomiga uchtadan erkin elektron to‘g ‘ri keladi deb hisoblab, 7МЖ da elektron ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan eng katta energiya aniqlansin. Berilgan: T= OK; n = 3nAl; M = 2 7 -1 0 _3kg/ mol. E = ? max Yechish: T= OK da elektronning maksimal energiyasi Fermi energiyasi, y a’ni elektron egallashi mumkin bo‘lgan eng yuqori sath energiyasi bilan aniqlanadi: = ^ ( З ж ! - и) К . 2m (1) Elektronlarning konsentratsiyasini esa quyidagicha aniqlaymiz: P - N a m Bu y e rd a : p — 2 ,7 -1 0 3 ^y / 3 ( 2 ) a ly u m in iy n in g z ic h lig i, N A = 6 ,0 2 -1 0 23 m ol 1 — Avogadro soni. ( 2 ) ni (l)g a qo‘ysak, E = — max ^ 2m ( n „2 _ ЛГ \/з 9 n zp-N M (3) ( Ш Л ) J 2 s 2 [ V s - m o l " ] / m [ m ] j kg k g / ^ / mol J J 2 - s 2 J 2 s 2 kg • m kg • m = J 363 Kattaliklarning son qiymatlarini qo'yib topamiz. h = 6,63 -10 34 J • s -Plank doimiysi): E = (6,63-1 O ' 34) 2 9 • (3,14)2 • 2,7 • 10 3 • 6,02 • 10 23 \ 2/ J = 2 • 9,1 -10 _J 1 1, 27 • 10~J = 0,65 • 10 “17 J = 34,2 leV Javob: E = 34,2 le V . 5-misol. Debay xarakteristik temperaturasi 180 К bo‘lgan oltin kristalida vujudga keladigan fononning maksimal energiyasi aniqlansin. Berilgan: TD = 1 8 0 K ; T « Tn E = r> m ax л = ? Yechish: T « T D bo4lganda fononning maksimal energiyasi: F - к -T max D ^ ( 1 ) ifodadan aniqlanadi. Bu yerda к = 1,38-10"23 Jy С Shu bilan birga - h ■ v - h — , Я ligidan A = he к ~ Bolsman doimiysi. ( 2 ) (3) h = 6,63 • 10 34 J • s - Plank doimiysi, с - 3 • 10 8 ^ . Kattaliklarning qiymatlarini (2) va (3) larga qo‘yib topamiz. E = 1,38-10 -180J = 2 ,4 8 -1 0 J = 15 ,5M eV max ? ’ ’ 5 6,63 -1 O ’ 34 - 3 -1 0 8 ОЛ1 1Л _6 ОЛ1 , Л = гг-— m = 80,1 - 1 0 m = 80 ,lm k m 2 , 4 8 - 1 0 -21 364 Javob: Emax = 1 5 ,5 M e V ; X = 80,lmkm- M u staq il yechish uchun m asalalar 1. Qanday shartlar bajarilganda metaldagi elektronlar uchun Maksvell- Bolsman taqsimotidan foydalanish mumkin? Fermi-Dirak taqsimotidan foydalanib Maksvell-Bolsman taqsimotini hosil qiling. 2. Agar litiy va seziydagi Fermi sathlari mos ravishda Ev = 4,72eV, EF2=1,53 eV larga tengligi ma’lum bo‘lsa, О К da ulardagi erkin elektronlar konsentratsiyasining nisbati n,/n2 aniqlansin. [0,9.] 3. 0 К da natriyning bitta atomiga to‘g ‘ri keluvchi erkin elektronlarning soni aniqlansin. Natriy uchun Fermi sathi EF= 3 ,12 eV. Natriyning zichligi 970 kg/m3. [3 ta.] 4. Agar Fermi sathlari mos ravishda 11.7 eV va EF2=7,0 eV bo‘lsa, 0 К da alyuminiyning bitta atomiga to ‘g ‘ri keluvchi erkin elektronlar soni misdagiga nisbatan necha marta kop? [3 marta.] 5. Agar Fermi sathi E=7cV bo‘lsa, 0 К da metaldagi elektronlarning o‘rtacha kinetik energiyasi aniqlansin. [4,2 eV.] 6. Agar Fermi sathi E=5 eV bo‘lsa, 0 К da metaldagi elektronlarning maksimal tezligi aniqlansin. [1,32 Mm/s.] 7. Debay xarakteristik temperaturasi 320 К bo'lgan NaCl kristalida vujudga keladigan fononning maksimal energiyasi elektron-voltlarda aniqlansin. Shunday energiyali foton qanday to‘lqin uzunligiga ega bo‘lishi mumkin? [0,028 eV; 45 mkm.] 365 36-§. Qattiq jismlar fizikasi elementlari Asosiy formulalar Yarim o‘tkazgichlarning xususiy solishtirma o‘tkazuvchanligi (Zonalar nazariyasiga muvofiq): r = /0e A2kT), bu yerda: y Q - mazkur yarim o‘tkazgichni xarakterlovchi doimiylik, AE — m a’n qilingan zonaning kengligi, к — Bolsman d o im iysi, T~ termodinamik temperatura. Yarim o‘tkazgichlar uchun Fermi sathi: p - АЕ/ F ~ / ? ■ S h u n in g d e k , yarim o ‘ tk a z g ic h la rn in g x u su siy s o lis h tirm a o‘tkazuvchanligi quyidagicha ham aniqlanadi: Download 16 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling