M. U. Hamidova, maxsus pedagogika

Ko‘rish va me’yordagi ko‘rish imkoniyatining rivojlanishi

4yoshdan-7 yoshgacha boalarning me’yoridagi kko‘rish rivojlanishi; Abstrak figura va belgilarni, taniy olish, farqlash va nusxasini yaratish; Figuralardan andaza olish, chizish va ko‘chirish;

• 
  Bir detal orqali o‘xshash figuralar turini aniqlash;
  
• 
  Rasmdagi munosabatlarni, abstark figuralar va simvollarni taniy olish va anglash;
  
• 
  Rasmdagi tushirib qoldirilgan detalni taniy olishi;
  
• 
  Belgilarni (harf va so‘zlardagi) bir uslubda taniy olsih, anglash va nusxa yaratish;
  
• 
  Turli uslubdagi harflar shiriftini taniy olish;
  
• 
  Xotiradagi abstraktli belgilarning nusxasini yaratish;
  
• 
  So‘zlarni ko‘rish orqali tanib olish.
  

Ko‘rishi zaiflashgan bolalarni o‘qitish uchun amaliy ishlar

Hindiston, Indoneziya, Nepaldagi ko‘rishning pasayishi dasturlarining amaliy yutuqlariga ko‘ra maktabda yaxshi tahlil oqibatida ko‘rish qobiliyati past bolalarning ko‘pchiligi kitoblardan to‘g‘ri foydalanishini ko‘rsatdi. Hindlarning har ikkidan biri optic vositalarsiz yoki kattalashtiruvchi, bartaraf yetuvchi optic moslamalar bilan o‘qiydi. Bunday holatda yesa kata bosma kitoblarga bo‘lgan yehtiyojni kamaytirdi. Lekin studentlar hali ham kattalashtirilgan kitoblar bo‘limlariga muhtoj. Karin Van Dyuk (2004).²

• 
  Tanlangan kitoblar yuqori standartda yozilgan. Matn mukammal holatda tizilgan (chapda tekis, o‘ngda notekis xoshiya). Ular ko‘rishi pasaygan bolalarga minimum yordam berdaigan moslamalar bilan o‘qiladigan yeng oson kitoblar yaratadilar. Shunda boshqa boalar ham o‘qishga intiladi.
  
• 
  O‘quv materiallari Braylga bpg‘liqligini ta’minlaydi. Braylga bog‘liq kishilar uchun Brayl tizimidagi kitoblar va o‘quv materiallari berilishi kerak. Boalarga kitoblar bepul yoki bir xil narxda taqdim yetilishi kerak;
  
• 
  Brayl alifbosifa yozadigan bolalarda bir xil maxsus ruchka va qalam va yozuv ramkasi bo‘lishi kerak;
  
• 
  Shuningdek, bolalarga ularning individual yehtiyojlaridan kelib chiqib tegishli yozuv vositalari berilishi kerak;
  
• 
  Yo‘llanma va o‘zgaruvchan o‘quv mashg‘ulotlari qanday qilib xassa bilan harakat qilishni, shuningdek, tegish va himoya qilish texnikasini, yerdan mo‘ljal olishdan foydalanish natijasini, yo‘l ko‘rsatish texnikasini, fazoda mustaqil harakat qilish texnikasini ta’minlaydi.
  

Harakatdagi eksperimental faoliyat

Birinchi navbatda ko‘z bog‘lanadi. So‘ngra ochiq maydon devoriga orqa bilan turib, bir to‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakatlanadi. Bunda 8yoki 10 metr yurgandan so‘ng ko‘zidagi bog‘ich yechiladi va o‘ng yoki chap tomonga qaraydi. Bu oddiy faoliyat bo‘lib, u to‘g‘ri mo‘ljal olish, harakatlanish va siljishning ko‘zi ojiz bolalar uchun qanchalik qiyinligini bildiradi.³

• 
  Kosmik xabardorlik faoliyati – o‘z organlari va harakatlari ustidan ishonch hissi va nazorati uchun ochiq kosmosga ko‘chib o‘tish haqidagi fikrlar ko‘zi ojiz bolalarga imkoniyat yaratadi.
  
• 
  Kundalik hayot faoliyati – kundalik vazifalarni amalga oshirishda ko‘zi ojiz bolalar uchun ta’lim kerak bo‘ladi. Buning uchun ularning ota-onalari, aka-ukalari va tengdoshlariga nisbatan taqlid qilish, ularning harakatlaridan nusxa ko‘chirish foyda beradi.quyidagilar yesa boshqalarning yordamini talab yetadi: xojatga boorish, yuvinish, kiyinish, oyoq kiyimni bog‘lash, yeyish to‘kmasdan ichish, stakanga suv quyish va sanchiqilarni ishlatish.
  

Ovqatlanishdagi eksperimental faoliyat

Nonushtadan oldin ko‘zingizni bog‘lang. Stakanga yoki piyolaga suv quyishga harakat qiling, sariyog‘ va murabboni idishga soling, hammasini ko‘zingizni bog‘lagan holda amalga oshiring. Agar sizda nonushta uchun ugra bo‘lsa, uni siz tayoq bilan iste’molga qilishga harakat qilib ko‘ring. Bunda balki tartibsizlik kuzatilar, lekin bu faoliyat bizga nima uchun bolalarga tartibli ovqatlanish, kiyinish va hatto yolg‘iz xojatxonaga borishni o‘rgatishda ko‘p vaqt talab qilinishini ko‘rsatadi.

Experiential Activity - Eating

Put on a blindfold, before you start eating breakfast. Try to pour a glass of water, or a cup of tea, or put butter and jam on your toast, all without using your eyes. If you have noodles for breakfast, try to eat these with chopsticks while still blindfolded. You will probably make quite a mess. This activity will show us why some children might need more time than others to learn how to eat without spilling too much, get dressed properly, and even go the toilet alone.

• 
  Agar sizning sinfingizda albinism bilan og‘rigan bola bo‘lsa, ular ko‘chada o‘ynab yoki jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanayotgan bo‘lsa, iltimos ko‘zlariga ko‘zoynak taqib qo‘ying va terisini quyoshdan himoyalanganiga ye’tibor bering, chunki ularning terisini quyosh osonlikcha kuydira oladi. Albinism bo‘lgan bolalarda teri saratoni kuzatiladi, shuning uchun ular juda zaif bo‘lishadi;
  
• 
  Shunday qilib, ko‘zi ojiz bolalarning quloqlari boshqa bolalarnikiga nisbatan yaxshi yeshitadi, chunki ular ham ta’limda ham mashg‘ulotlarda quloqlariga tayanadi;
  
• 
  Maktabdagi ba’zi sinfxonalar boshqalariga nisbatan shovqinli bo‘lishi mumkin(tirband yo‘l shovqini, poyezd, aeroport yoki fabrikalardagi shovqin) – bola maktabga moslashuvchan bo‘lishi uchun kam shovqinli sinfga berishga harakat qilish kerak;
  
• 
  Biz ularning boshqa organlaridan ko‘proq foydalanishimiz kerak. Boshqa bolalarni yesa ko‘r bo‘lishining oldini olishimiz kerak. Ba’zi ko‘zi ojiz bolalar yorug‘likni biroz bo‘lsada, idrok qila oladi. Shundan foydalanib, ularning harakatchanligini oshirishimiz mumkin;
  
• 
  Ularning o‘rinlarini tez-tez o‘zgartirib turish kerak, chunki boalar o‘zlariga mustaqil yo‘l tanlashlari, buning uchun qayerda bo‘lmasin barcha bilan do‘stona munosabatda bo‘lishlari kerak;
  
• 
  Baxtsiz hodisalar va jarohatlanishlarning oldini olish uchun bolalarni qavatli joylar yoki baxtsiz hodisalar sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan joylarda yurmasligining oldini olish kerak;
  
• 
  Xuddi shunday sinfda foydalanadigan ob’ektlardan (kitoblar, kerakli materiallar va qo‘llanmalar) ehtiyot bo‘lish kerak;
  
• 
  Ko‘zida nuqsoni bor bola oldiga bir maqsad qo‘yishi, o‘ziga yo‘l topish va bolalarga yordam beruvchi strategiyalar o‘ylab topishi kerak. Siz yesa rejalashtirilgan planga resurs o‘qituvchi yoki assistant sifatida qo‘llab-qivvatlashingiz kerak;
  
• 
  Ba’zi darslarda taom pishirish va hunarmandchilik ham o‘rgatiladi. Bundan tashqari ba’zi sinflarga qo‘shimcha jismoniy mashg‘ulotlar bajartiriladi. Bunday holatlarni tushintirishga harakat qilinadi. Bu tushintirishlarni ko‘zrishida nuqsoni bor bolalar tushinmasligi va umumiy ko‘rsatmalarga rioya qilmasligi mumkin. Chunki ular sinfda qanday uzkunalar bor va ular qanday ishlashini bilmaydi, bular yesa muhim ahamiyatga yega.
  
• 
  Doskaga har bir narsa ovoz chiqarilib va asta-sekin yozib o‘qiladi;
  
• 
  Siz aniq gapirishga harakat qiling, chunki ko‘zida nuqsoni bor boalar quloqlariga ko‘proq tayanadilar va ko‘p ma’lumotlarni olishlari quloqlariga bog‘liq;
  
• 
  Sinfga yordam berishi uchun boshqa boalarni ham jalb qilish kerak. Ko‘zi ojiz insonlarga biron-bir narsani tushintirish bolalar uchun ham kattalar uchun ham qiziq vazifa bo‘lsa kerak. Ularga turli shakllarni, ranglarni va vazifalarni tushintirish kerak. Buni hatto biroz chuqurlashtirib amalga oshirsa ham bo‘ladi. Ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan bolalar ijtimoiy, hissiy va akademik rivojlanishiga va boyishiga do‘stlarining ham yordami kata.
  
• 
  Jismoniy ta’lim dasturlarida ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan bolalar o‘z tengdoshlari qatori o‘yin o‘ynashlari va rag‘batlanishlari kerak. Bunga faqat o‘qituvchilar ma’suliyatli bo‘lishlari kerak, balki talabalar ham. Jismoniy tarbiya bilan maktabdan keying faoliyatda ham tengdoshlari bilan o‘rgatilishi kerak;
  
• 
  Inklyuziv ta’limning yeng muhim nuqtalaridan biri, bu boshqa bolalar bilan birgalikda ta’lim olishidir;
  
• 
  “Sinf loyihalar” qismi sifatida taktil o‘quv materiallarini ishlab chiqarish. Bolalar geografiyaga bog‘liq og‘zaki va taktil axborotlarni seziluvchi xaritalar orqali o‘rgana oladi;
  
• 
  Bola real ob’ektlarni ishlatishni va ularni his qilishi kerak. Ya’ni faqat qalam va qog‘ozlarni ushlash bilan cheklanmaslik kerak;
  
• 
  Ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan bolalar ayniqsa har bir bola “narsalar” ya’ni juda kata va juda kichik narsalarni tushinishi uncha qiyin bo‘lmaydi. Shuning uchun iloji boricha bolalarga “narsalar”ga teginishiga ruhsat berish kerak. Maktab yaqinida kata daraxt yoki kesilgan daraxt bo‘lsa, uni ushlab ko‘rishi kerak. Bu “faqat” ko‘rishida nuqsoni bor bolalar uchun yemas, boshqa bolalarga ham hajmi, balandligi va uzunligi haqidagi tushinchalarni yaxshiroq tushuntirib berish kerak;
  
• 
  Brayl yozuvi 1qatordan 5qatorgacha bo‘lishi mumkin. Unda ancha uzoq vaqt yozish mumkin. Bunda ruchkasi va yozuv ramkalaridan foydalanish paytida o‘sha nuqtalar, alohida-alohida bo‘ladi⁴.
  

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar

1. Ko’rish nuqsoninig kelib chiqish sabablaru haqida ma’lumot bering?

2. Ko’r va qisman ko’ruvchi bolalar haqida ma’lumot bering?

3. Ko’z bilan bog’liq bo’lgan kasalliklarni ayting?

4. Ko’rish analizatori haqida nimalarni bilasiz?

5. Zaif ko’ruvchi bolalar haqida ma’lumot bering?

6. Albinizm kasalligi haqida nimalarni bilasiz?

7. Ko’rishda nuqsoni bo’lgan bolalar bilan olib boriladigan ta’lim jarayoni haqida ma’lumot bering?

8. Ko’rishda nuqsoni bor bolalarning o’ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot bering?

9. Uzoqdan ko’ruvchi bolalar bilan qanday ishlar olib boriladi?

10. Tiflopedagogika fanining maqsadi nimalardan iborat?
Foydalaniladigan adabiyotlar:
Asosiy adabiyotlar

1. Raxmanova V.S. “Korreksion pedagogika va logopediya”.-“Moliya-iqtisod”,-T., 2007. 23-27-betlar.

2. Raxmanova V.S. “Defektologiya asoslari”. -“VORIS-NAShRIYoT”. T., 2012. 13-16-betlar.

3. Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly Environments Specialized Booklet 3 Teaching Children with Disabilities in Inclusive Settings Published in 2015 by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France. (ushbu kitobning 42-53-betlaridan olindi).

Qo`shimcha adabiyotlar

1. Raxmanova V.S. “Maxsus pedagogika”.-T.,”G‘ofur G‘ulom”, 2004.

MA’RUZA MASHG’ULOTLARI
4-Mavzu



REJA:

1. 
   Eshitish analizatori va uning ahamiyati
   
2. 
   Eshitish nuqsonlari va uning kelib chiqish sabablari
   
3. 
   Surdopedagogika fanining maqsad va vazifalari
   

Tayanch so’zlar va iboralar : eshitish analizatori, surdopedagogika, ovoz balandligi, zaif eshituvchi, maxsus vositalar, labdan o’qish, birlamchi burilishlar, uzluksiz ta’lim.
Yuqorida aytilganidek, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning uchta asosiy guruhi mavjud: karlar, zaif eshituvchilar va kech kar bo‘lganlar.

Kar bolalar - eshitishning barqaror ikki yoqlama buzilishiga ega, u nasliy, tug‘ma, yoki go‘daklik davrida (nutqni egallamasdan oldin ) orttirilgan bo‘lishi mumkin. Kar bolalarni maxsus vositalar bilan nutqqa o‘rgatilmasa, ular soqov - kar-soqov (gung) bo‘lib qoladi. Ularni nafaqat jonli so‘zlashuvda, balki 1960- yillargacha bajarilgan ilmiy tadqiqotlarda ham shunday atab kelingan. Ko‘pchilik kar bolalarda qoldiqli eshitish mavjud bo‘ladi. Ular faqat juda baland tovushlarni (70-80 dB) 2000 Gs gacha diapazonda qabul qila oladi. Odatda, kar bolalar past tovushlarni (500Gs gacha) yaxshi eshitadi va juda baland tovushlarni (2000 Gs dan yuqori) umuman qabul qilmaydi. Agar kar bolalar 70-85 dB balandlikdagi tovushlarni sezsa, ularning eshitish holati uchinchi darajali zaif eshituvchanlik hisoblanadi. Agar kar bolalar juda baland – 85 – 100 dB kuchli tovushlarni eshitsa, to‘rtinchi darajali zaif eshituvchanlik deb baholanadi. Kar bolalarni maxsus vositalar yordamida nutqqa o‘rgatish juda kam hollarda normal nutqqa yaqin bo‘lgan nutqning shakllanishini ta’minlaydi. Shunday qilib, karlik bolaning psixik rivojlanishida ikkilamchi o‘zgarishlarni - nutqning nisbatan sekin va o‘ziga xosliklar bilan rivojlanishini keltirib chiqaradi. Eshitishning buzilganligi va nutqning yetarlicha rivojlanmaganligi bolaning barcha bilish qobiliyatlari rivojlanishidagi, uning irodaviy xulqi, emotsiyalari va hislari, xarakter iva shaxsining boshqa tomonlari shakllanishidagi o‘zgarishlarga olib keladi.

Eshitishida nuqsoni bo‘lgan barcha bolalar kabi kar bolalarning psixik rivojlanishi uchun ilk bolaliuk davrida ularning tarbiya va ta’limi qanday tashkil qilingani, bu jarayonda ularning psixologik rivojlanish xususiyatlari qanchalik e’tiborga olingani, bolaning kompensator rivojlanishini ta’minlaydigan ijtimoiy-pedagogik vositalar qanchalik sistemali reaoizatsiyalangani favqulodda muhimdir.

Zaif eshituvchi bolalar - eshitishida nutqiy rivojlanishning buzilishiga olib keladigan qisman yetishmovchiligi bo‘lgan bolalar. Zaif eshituvchilarga eshitib idrok qilish sohasida juda kata farq bo‘lgan bolalar kiradi. 20 -50dB va undan baland tovushlarni eshitia boshlaydigan (1- darajali ziif eshituvchilik) va 50-70 dB va undan baland tovushlarni eshitadigan (2- darajali zaif eshituvchilik) bolalar zaif eshituvchi sanaladi. Mos ravishda turli bolalarda eshitiladigan tovushlarning balandligiga ko‘ra diapazoni ham kuchli farq qiladi. Ayrim bolalarda u deyarli cheklanmagan, boshqalarida karlarning baland eshitishiga yaqin. Zaif eshituvchi sifatida rivojdanadigan ayrim bolalarda kar bolalardagi kabi 3- darajali zaif eshituvchilik aniqlanadi, biroq bunda nafaqat past, balki o‘rta chastotadagi (1000 dan 4000 Gs gacha) tovushlarni qabul qilish imkoniyati ta’kidlanadi.

Bolaning eshitishidagi yetishmovchiliklar nutqni egallashning sekinlashishi, nutqni eshitib idrok etish buzilishiga olib keladi.Zaif eshituvchi bolalarda nutq rivojlanganlik variantlari keskin farq qiladi va bolaning individual psixofiziologik xususiyatlari va u yashagan, tarbiya va ta’lim olgan ijtimoiy- pedagogik sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi. Xatto 2- darajazi ziif eshituvchiligi bo‘lgan bola ham maktab davriga kelib, ayrim so‘z va nutq tovushlari talaffuzida kichik xatolar bilan, rivojlangan, grammatik va leksik jihatdan to‘g‘ri nutqqa ega bo‘lishi mumkin. Bunday bolaning psixik rivojlanishi normal bolanikiga yaqin bo‘ladi. Ayni paytda faqat 1 – darajali paytda zaif eshituvchi bola rivojlanishning nomaqbul ijtimoiy- pedagogik sharoitlarida 7 yoshga kelib, faqat sodda gaplardan yoki alohida so‘zlardan foydalanishi, bunda uning nutqida noto‘g‘ri talaffuz ko‘p bo‘lishi, so‘z ma’nolarini qorishtirishi, grammatik qurilishda turli buzilishlarga yo‘l qo‘yishi mumkin. Bunday bolalarda kar bolalar uchun xarakterli bo‘lgan psixik rivojlanish xususiyatlari kuzatiladi.

Kech kar bo‘lganlar - nutqni egallaganidan keyin, ya’ni 2-3 yoshda qandaydir kasallik yoki jarohat oqibatida eshitish qobiliyatini yo‘qotgan bolalar. Bunday bolalarda eshitish qobiliyatining yo‘qotilishi turlicha: total, yoki karlika yaqin, yoki zaif eshitadigan bolalarda kuzatiladiganiga yaqin bo‘ladi. Bolalarda ko‘plab tovushlarni eshitmagani yoki buzuq holda eshitgani, ularga nima deyishganini tushunmaganligiga og‘ir psixik reaksiya paydo bo‘lishi mumkin. Ba’zan bu bolaning har qanday muloqotdan to‘liq bosh tortishiga, xatto psixik (ruhiy) kasallikka olib keladi. Muammo bolani og‘zaki nutqni qabul qilish va tushunishga o‘rgatishdan iborat. Agar bolada yetarli qoldiqli eshitish bo‘lsa, bunga eshitish apparati (qurilmasi) yordamida erishiladi. Qoldiqli eshitish kam bo‘lsa, nutqni eshitish papparati va so‘zlovchining «labidan» o‘qish yordamida qabul qilish majburiy bo‘ladi. Total (butunlay) kar bolalarda daktilologiya, yozma nutq, va ehtimol karlarning imo-ishora nutqidan foydalanish lozim bo‘ladi. Keyin kar bo‘lgan bolani o‘qitish va tarbiyalash uchun qulay sharoitlar jamlanganda, uning nutqi, bili shva irodaviy jarayonlari rivojlanishi normal bolanikiga yaqinlashadi. Biroq emotsional soha, shaxsiy sifatlar va shaxslararo munosabatlar shakllanishidagi o‘ziga xoslik juda kam hollarda bartaraf qilinadi.

Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda turli a’zo va sistemalarda qo‘shimcha birlamchi buzilishlar bo‘lishi mumkin. Eshitishning nasliy buzilishining ko‘rish, teri qoplami, uyrak va boshqa a’zolaning jarohatlanishi bilan kechadigan bir necha shakli (Usher, Alstrem, Virdenburg, Alport, Pendrel va b. sindromi) mavjud. Onaning homiladorlikning dastlabki ikki oyida kechirgan kasalligi bois tug‘ma karlik va zaif eshituvchanlikda, odatda, ko‘rishning buzilishi (katarakta) va tug‘ma kardiopatiya (Grig triadasi) kuzatiladi. Bu kabi kasallanishda tug‘ilgan bolada mikrotsefaliya va umumiy miya yetishmovchiligi kuzatilishi mumkin.

Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar gemolitik kasalligida, uning sababi bola va ona qonining rezus – faktor bo‘yicha mos kelmasligi yoki ularning qoni turli guruhlarga mansubligi bo‘lishi mumkin, miyaning umumiy jarohatlanishi va oligofreniya, miyaning diffuz jarohatlanishi, miyaning qobiq osti bo‘limlari jarohatlanishi tufayli ifodalangan giperkinetik sindrom bilan psixofizik rivojlanishning kechikishi, spastik parez va paralichlar ko‘rinishidagi MNS jarohatlanishi, yuz nervining zaifligi bilan kechadigan asab tizimining yengil jarohatlanishi, g‘ilaylik, boshqa ko‘z-harakat buzilishlari va motor rivojlanishning umumiy kechikishi bilan eshitishning buzilishi kuzatilishi mumkin. Bunda eshitishning buzilishi tovush ta’sirlarining analiz va sintezi sodir bo‘lishi kerak bo‘lgan miya sistemalarining buzilishi bilan belgilangan bo‘lishi mumkin.

Kalla suyagining jarohatlanishi oqibatida yuzaga kelgan orttirilgan eshitishning buzilishi nafaqat eshitish analizatorining retseptor bo‘limi, balki uning o‘tkazuvchi yo‘llari va qobiq qismi buzilishlari (nuqsonlari) bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bola kechirgan meningit yoki meningoensefalit eshitishning buzilishini keltirib chiqarishi va uyoki bu darajadagi miya yetishmovchiligiga olib kelishi mumkin.

Nasliy karlik va zaif eshitvchilikning ayrim shakllarida, homila paytida eshitishning zararlanishiga olik keladigan qator kasalliklarda, shuningdek o‘rta va ichki quloq sohasida turli shamollash jarayonlarida vestibulyar apparat jarohatlanadi.

Shu bilan birga eshitish va boshqa sistemalar jarohatlanishidan iborat murakkab, kompleks buzilishlar turli sabablar ta’sirida va turli paytlarda yuzaga kelishi mumkin.

Shunday qilib, kar va zaif eshituvchi bolalarda eshitishning buzilishidan tashqari quyidagi nuqsonlar kuzatilishi mumkin:

- vestibulyar apparat faoliyatining buzilishi;

- ko‘rish buzilishining turli variantlari;

- psixik rivojlanishning birlamchi kechikishiga olib keladigan minimal miya disfunksiyasi. Bunda har qanday salbiy omillar miyaga bevosita ta’sir qilishi mumkin, yoki boshqa hollarda, miya yetishmovchiligi yurak –qon-tomir, nafas, ajratish va boshqa – miya ishini o‘zgartiradigan sistemalardaog‘ir somatik kasalliklar natijasida yuzaga keladi;

- oligofreniyaga olib keladigan miyaning keng jarohatlanishi;

- bolalar serebral paralichi yoki harakat sohasi regulyatsiyasida boshqa o‘zgarishlarga olib keladigan miya sistemalarining buzilishi;

- miyaning eshitish – nutq sistemasi (qobiq va qobiq osti tuzilmalarining) lokal buzilishlari;

- markaziy nerv sistemasi va butun organizmning psixik kasalliklar (shizofreniya, manikal-depressiv psixoz va b.) ga olib keladigan kasalliklari;

- organizmning umumiy zaiflashuviga olib keladigan ichki a’zolar: yurak, o‘pka, buyrak, ovqat hazm qilish sistemasi va b. dagi og‘ir kasalliklar;

- chuqur ijtimoiy-pedagogik qarovsizlik imkoniyati.

Nutq — murakkab ruhiy faoliyatdir. U ruhiy jarayonlarning tarkib topishiga va bolaning umuman barkamol bo‘lib o‘sishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Nutq eshituv organlari vositasi bilan idroketishga asoslangan bo‘lib,atrofdagilarga taqlid etish yo‘li bilan rivojlanib boradi. Og‘zaki nutqning shakllanishida eshituv analizatori, nutqni harakatga keltiruvchi analizator ishtiroketadi. Nutqni harakatga keltiruvchi analizator eshituv analizatori bilan mahkam bog‘langan holda ishlaydi, eshituv analizatorining rivojlanish darajasi esa ko‘p jihatdan talaffuzga bog‘liq. Bola nutqining o‘sib borishi tovushlar talaffuzi, fiziologikva fonematikeshitishning kamol topib borish darajasi bilangina harakterlanib qolmay, balki eng muhimi — o‘z nutqi va atrofdagilar nutqidagi so‘zlarning tuzilishini, tovush tarkibini farqlay olish qobiliyati bilan ham harakterlanadi. So‘z tarkibini anglab olishdan iborat bu qobiliyat grammatikva leksikkomponentlarning rivojlanishida ham muhim ahamiyatga ega.

Ikkala signal sistemasi, shuningdek, idrokbilan so‘zning o‘zaro aloqada bo‘lishi aqliy rivojlanishning asosini tashkil etadi.

Korreksion pedagoglarning (T.A. Vlasova, R.M. Boskis, D. V. Neyman va boshqalarning) bergan ma’lumotlariga ko‘ra, eshitishida nuqsonlari bor bolalarning rivojlanish darajasi shu nuqsonning bola hayotining qaysi davrida paydo bo‘lganligiga va og‘ir-yengilligiga bog‘liq. Surdopedagogikafanida eshitishida nuqsonlari bor bolalar kar, zaif eshituvchi, kech kar bo‘lib qolgan bolalar guruhiga bo‘lib o‘rganiladi. Tug‘ma hali tili chiqmagan go‘daklikdavrida ikkala qo‘loqning mutlaqo eshitmasligi karlikka olib keladi. Eshitish qobiliyatining qisman buzilishi natijasida nutqiy nuqsonga uchragan bolalar zaif eshituvchi bolalar guruhiga kiritiladi. Nutqi rivojlanib, shakllanib bolgandan so‘ng yaxshi eshitmaydigan bo‘lib qolgan bolalar kech kar bo‘lib qolganlar guruhiga kiradi. Bu nuqson nutq tarkib topganidan so‘ng vujudga kelsa ham, quloqdagi nuqson tufayli eshitishda xos kamchiliklar bo‘laveradi.

Turg‘un eshitish nuqsonlari kelib chiqish sabablariga ko‘ra tug‘ma va orttirilgan bo‘lishi mumkin.

Kar bolalarning 25—30 foizida eshitish nuqsonlari tug‘ma bo‘ladi. Bunga sabab: onaning xomiladorlikdavrida turli kasalliklar, masalan, gripp bilan kasallanishi, ota-onalarning ichkilikichib turishi, onaning xomiladorlikdavrida bilar-bilmas dori-darmonlarni iste’mol qilishi (ayniqsa streptomitsin, xinin, singari dorilarni), xomilaning shikastlanishi; irsiyat, genetikfaktorlar (quloq tuzilishidagi patologiko‘zgarishlar bo‘lishi, masalan, eshitish yo‘li atreziyasi — bituvi).

Eshitishdagi orttirilgan nuqsonlar quloq yoki eshitish analizatorining tuzilishidagi kamchiliklardan kelib chiqishi mumkin. Bunga oliy nerv markazi, o‘tkazuvchi yo‘llar yoki quloqning o‘zidagi o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Bolaning ilkyoshida otit, parotit (tepki), meningit, meningoensefalit, qizamiq, qizilcha, gripp kasalliklari bilan kasallanishi ba’zi hollarda karlikyoki turli darajalardagi zaif eshitishga olib kelishii mumkin. Hozirgi kunda ekologiya masalalalarning keng o‘rganilishi eshitish nuqsonlarining oldini olishda ham katta ahamiyatga ega. Eshitish analizatoriga turli zaharli kimyoviy dorilar juda kuchli ta’sir etib, ayniqsa analizatorning o‘tkazuvchi nevrlarini ishdan chiqaradi, natijada bola yaxshi eshita olmaydigan bo‘lib qoladi.

Eshitish nuqsonlariga ega bo‘lgan bolalar aloxida yordamga muxtoj bolalar toifasiga kiradi, chunki bu nuqson bolaning umuman rivojlanib, kamol topib borishiga, dastur materiallarini o‘zlashtirishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Eshtish nuqsonlari bor bolalar maxsus sharoitda, maxsus usullar bilan o‘qitilishi va tarbiyalanishi kerak. Eshitish nuqsonlarining yengil darajalari ham bolaning har tomonlama rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi, maktabgacha tarbiya muassasi va maktab dasturlarining o‘zlashtirishda bir qator o‘ziga xos qiyinchiliklar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.

Kichikyoshdagi bolalarning eshitish qobiliyati nutqi rivojlangandan so‘ng, masalan,ikki yoshida yo‘qolganida ham karliknatijasida bola atrofdagilar nutqini eshitmaydi va hattoki bilganlarini ham asta-sekin unutadi, boladagi karlikbilan soqovlikqo‘shilib u kar-soqov bo‘lib qoladi. Bolaga o‘z vaqtida maxsus yordam ko‘rsatilmasa, unda aqli zaiflikbelgilari ham paydo bo‘ladi. Biroq nuqsonning o‘rnini to‘ldirib, boshkaruvchi jarayonlarni aktivlashtiruvchi maxsus, korreksion rostlaydigan sharoit boladagi nuqsonlarni bartaraf etib, ularning ham nugqiy rivojlanishini, ham umumiy, aqliy rivojlanishini ta’minlaydi.

Zaif eshituvchi bolalar uchun maxsus tashkil etilgan maktabgacha tarbiya muassasasi hamda maktab-internatda barcha zarur shart-sharoitlar mavjud. Maxsus muassasalardagi tarbiyachi va o‘qituvchilar bunday bolalarning tegishli ta’lim-tarbiya olishlariga yordam berishlari kerak.

Yuqorida qayd etilganidek, surdopedagogika fanida eshitish qobiliyati zaif bolalarga kar, tug‘ma hamda kech kar bo‘lib qolgan bolalar kiradi. Zaif eshituvchi bolalar o‘z navbatida eshitish qobiliyatining nechog‘liq buzilganiga qarab yengil, sezilarli, o‘rta va og‘ir darajali kamchiligi bor bolalarga bo‘linadi. Eshitish qobiliyatining pasayishi natijasida bola nutqida bir qator kamchiliklar kuzatiladi: lug‘atining kambag‘al bo‘lishi, grammatik komponent rivojlanmagan — gap ichida so‘zlarni tashlab ketish, so‘zlarni noto‘g‘ri ishlatish, ularni o‘zaro bog‘lay olmaslik, kelishiik, so‘z yasovchi, so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalarni ishlata olmaslik; tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish — o‘xshash, jarangli-jarangsiz undoshlarni bir-biri bilan adashtirish, tushirib ketish va boshqalar shular jumlasidandir.

Bola nutqidagi kamchiliklarning kelib chiqish sabablarini bilmaslik orqasida ayrim tarbiyachi va o‘qituvchilar bolani dangasa, mas’uliyatsiz, bezori deb, unga noto‘g‘ri munosabatda bo‘lishadi, natijada bola injiq, yig‘loqi, serjaxl, gap o‘tmas bo‘lib qoladi, ya’ni unda ikkilamchi ruhiy o‘zgarishlar paydo bo‘ladi.

Yengil darajadagi zaif eshituvchi bolalar sog‘lom tengdoshlari qatorida ommaviy maktabgacha tarbiya muassasalarida va maktabda ta’lim-tarbiya olishi mumkin. Biroq ularga alohida munosabatda bo‘lish, ular uchun qulay shart-sharoitlar yaratish talab etiladi.

Uzluksiz ta’lim tizimida O‘zbekistonda eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalari, maktab va kasb-hunar kolejlarida maxsus guruhlar faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Ushbu toifadagi bolalar uchun tashkil etilgan maktab-internatlarda maktabgacha tarbiya bo‘limi hamda umumta’lim maktab bo‘limi mavjud. Ushbu muassasalarda ta’lim umumta’lim 9 yillik ta’limning davlat talablari va dasturlari asosida amalga oshiriladi.

Eshitish qobiliyati zaiflashgan bolalar bilan ishlashda surdopedagoglar katta yutuqlarga erishmoqdalar. Ushbu toifadagi aloxida yordamga muxtoj bolalar maxsus kechki maktablarda ta’lim olganlaridan keyin oliy o‘quv yurtlarini ham muvaffaqiyatli bitirib chiqmoqdalar, mamlakatimizning turli korxonalarida hamma bilan baravar mehnat qilmoqdalar. Demak, eshitish nuqsonlarini bartaraf etish, to‘la kompensatsiyalash, mumkin. Tarbiyachi va o‘qituvchilarning asosiy vazifasi — sog‘lom bolalarni zaif eshituvchi bolalardan ajratib, ularga alohida yondashish, zarur bo‘lsa, ularning "maxsus muassasalarda ta’lim-tarbiya olishini yoki integratsiyalashgan ta’limga jalb etilishini ta’minlashdan iborat.

Maxsus muassasalarda o‘z fikrini og‘zaki ifodalay olmasligini his etgan o‘quvchi yozma shaklda bayon etishni bilishi kerak. Buning uchun o‘quvchilarni o‘z fikrini og‘zaki, yozma bayon etishga o‘rgatish amaliy nutqiy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish asosida amalga oshiriladi.

Kar va zaif eshituvchi o‘quvchilarda so‘zlashuv (og‘zaki, yozma) nutqni shakllantirish yuzasidan dars va mashg‘ulotlarda muayyan tizimdagi mashqlar asosida o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati tashkil etiladi, didaktik vositalarning barcha turlarini nutqiy jarayonga moslay olish talab etiladi. Nutqiy materiallarning amaliy egallanishini ta’minlash uchun maxsus sodir etilgan muammoli nutqqa (gapirish, yozib tushuntirishga) ehtiyojni tug‘diruvchi vaziyatlar oldindan rejalashtiriladi. Bunda nutqiy materiallar fanlar bo‘yicha o‘quv dasturlarida, rejalashtirishlarda oldindan belgilangan bo‘ladi, ya’ni korreksion-pedagogik jarayon muayyan tizim asosida amalga oshiriladi.

Har bir dars uchun nutqiy materiallar korreksion-kommunativ tizim tamoyillariga qat’iy rioya qilgan holda (o‘quvchilarning eshitish, talaffuz qilish imkoniyatilariga mos, talaffuzi yaqqol va eshitilish diapazoni yengil, oddiydan murakkabga, noo‘xshashlikdan-o‘xshashlikka boruvchi tartibda) tanlanadi va tayyorlanadi.

So‘zlashuv nutqiga ehtiyojni tarbiyalash oiladan boshlanishi, ya’ni maktabda egallangan nutqiy ko‘nikma va malakalar oilada tabiiy vaziyatlarda mustahkamlanishi va o‘quvchilar amalda (erkin, qo‘rqmasdan, uyalmasdan) qo‘llashlariga erishish uchun keng sharoit yaratilmoqda. Ushbu sharoit oila a’zolari ishtirokida yaratiladi. Ularning kar bola bilan keng muloqoti va iliq munosabati bolaning keyingi bosqich ta’lim-tarbiyasiga va umuman taqdiriga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan hisoblanadi.

Kar va zaif eshituvchi bolalarning nutqiy axborotni qabul qilish va uzatish imkoniyati eshitish (har qanday daraja karlikda u ma’lum miqdorda bo‘ladi) qoldig‘idan optimal ravishda foydalanishga bog‘liq bo‘lganligi tufayli maxsus muassasalarda ta’limni ovoz kuchaytiruvchi apparatlar asosida olib borish talab etiladi. Sinflar maxsus jihozlanadi. Ya’ni maktab-internat moddiy texnika negizining yo‘nalishga mos shakllanishi ta’lim mazmunining samaradorligini oshiradi.

Kar va zaif eshituvchi bola o‘z ona tilini shu til qonuniyatlari, xususiyatlaridan kelib chiqqan, mazkur bolaning ruhiy, nutqiy imkoniyatlariga moslashtirilgan, korreksion-kommunikativ tamoyillarga asoslangan va mahalliy sharoitlarni inobatga olgan maxsus yondoshuv asosida egallaydi.

Maxsus maktab-internatlarda ta’lim-tarbiya jarayonini, xususan ona tili ta’limini amalga oshirishda o‘quvchilarning fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki, yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalashga o‘rgatishda daktil belgilardan tegishli bosqichlarda o‘rinli foydalanish muhim ahamiyatga ega.

Kar va zaif eshituvchi o‘quvchilarda so‘zlashuv (og‘zaki, yozma) nutqni shakllantirishga ijtimoiy ehtiyoj sifatida yondoshish dolzarb masaladir. Buni amalga oshirish mazkur bolalarning jamiyatga moslashuvi, ularning borliqni anglashlari hamda ularni atrofdagilar qanchalik tushunib qabul qilishlari bilan belgilanadi.

Kar va zaif eshituvchi bola jamiyatning to‘laqonli a’zosi sifatida siyosiy, iqtisodiy, madaniy va boshqa ijtimoiy munosabatlarning barchasida me’yorda rivojlangan, sog‘lom tengqurlari qatorida o‘z ona tilida bemalol, erkin, samarali va barcha uchun (nafaqat o‘zi kabi taqdirdoshlari) tushunarli tarzda muloqot qila olishini ta’minlash mumkinligi amalda o‘z isbotini topmoqda.

O‘quvchilarning nutqiy axborotni qabul qilish va uzatish imkoniyatini rivojlantirish, o‘z ona tilida sog‘lom tengqurlari kabi so‘zlashish, fikr almashishini shakllantirishga yo‘naltirilgan o‘quv-korreksion jarayonni yagona tizim asosida amalga oshirish orqali takomillashtirilmoqda.

Kar va zaif eshituvchi bolalar maktablari o‘quv rejasiga «Labdan o‘qish» ko‘nikmalarini shakllantirish va mustahkamlash mashg‘ulotlari kiritilgan.

Eshitishida muammosi bolgan bolalar maxsus maktab-internatlarining barchasi ovoz kuchaytiruvchi apparatlar bilan ta’minlangan, xonalari maxsus tovush qaytarmaydigan qoplamalar bilan jihozlanadi, sog‘lomlashtirish bo‘yicha tadbirlarni maqsadli amalga oshirish uchun sharoitlar yaratilgan.

Xozirgi kunda surdopedagogikada kar va zaif eshituvchi bolalarning maxsus ta’lim bilan erta qamrab olinishi, rivojlanishi, korreksiya-kompensatsiya qilinishi masalalari dolzarbdir. Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazi, Avloniy nomidagi XTXMO instituti hamda RTM xodimlari buning uchun uslubiy ko‘rsatmalar yaratish ustida faol mexnat qilib kelmoqdalar.

Nutq (og‘zaki nutq)

Nutq, birinchi navbatda 1-til sifatida yoki 2-til sifatida (barcha nuqsonlar kuzatilganda) qattiq va chuqur eshitishning buzilishi bo‘lgan bolalar uchun yengil, o‘rta, o‘rta/og‘ir, og‘ir eshitish buzilishi bo‘lgan bolalar tomonidan ishlatiladi. Bolalar odatda, eshitish orqali gapirishni o‘rganishadi. Ko‘p maktablarda kar bolalar uchun nafaqat gapirish, balki kuylashni o‘rganish uchun ham cheksiz soat ajratishadi. Bu esa bolalar uchun ta’lim, rivojlantirish va faoliyatga oid to‘siqlarni bartaraf etishda ko‘maklashadi. Bu yondashuv hozirgi kunda maqbul yo‘l sifatida ko‘rilmoqda. Bizning o‘ylashimizcha, eshitishi buzilgan bola aniq gapira olmaydi. Buning sababi, u eshitib boshqa odamlarga taqlid qila olmasligidadir.

Labdan o‘qish

Labdan o‘qish yoki “tovushni ko‘rib o‘qish” – lablar va til harakatlari orqali amalga oshadi. Labdan o‘qishni og‘iz artikulyatsiyasi va tilning tana qismi orqali ham o‘rgatish mumkin. Hech qachon eshitmagan bola uchun labdan o‘qish jarayoni juda qiyindir. Bola ko‘p so‘zlarni eshitgan bo‘lsa, shu so‘zlar labdan o‘qishga yordam beradi va u labdan o‘qishni to‘g‘ri o‘rganadi.

Ovoz va eshitishdagi buzilishlar

Ovoz balandligi (hajmi) yoki intensivligi (detsibel orqali dB) va uning chastota yoki pitch (gerts)da o‘lchanadi. Eshitish qobiliyatining buzilishi bir quloqda yoki har ikkala quloqda sodir bo‘lishi mumkin. Eshitish buzilganligini so‘z bilan (bir kishi tekshiriluvchining orqasidan turib so‘z aytadi) uning balandligi (dB) yoki chastota (gerts) orqali uning yengil, o‘rta, o‘rta/og‘ir, og‘irligini aniqlash mumkin. Eshitishi buzilgan bolalar va kattalarda, odatda eshitish balandligi 90dBdan yuqori bo‘lsa, ular kar hisoblanishadi.

Eshitishning yo‘qolishi va potensial natija

Eshitish yo‘qolishining potensial natijasi ko‘pgina faktlarga bog‘liq, masalan, ko‘rishning pasayishi, ya’ni yo‘qolish darajasi, ammo eshitish yo‘qolishi kuzatilgan paytda, agar til allaqachon rivojlangan bo‘lsa erta va keng miqyosda, oldinroq ko‘rsatilgan xizmatlar, asosiy aloqadan oldin yoki keyin ota-ona va o‘qituvchining birga aloqada bo‘lishi kabilarni o‘z ichiga oladi.

Koxlear implantant

Koxlear implantant (ya’ni kiritma) kelajakda eshitishi zaiflashgan ko‘pgina bolalarning ta’lim-tarbiyasida natijalarga erishishiga olib keladi.

Bu allaqachon rivojlanib borayotgan mamlakatlarni qamrab olgan holda ko‘pgina dunyo mamlakatlarida tarqalgan. Koxlear implantant o‘tqazish qimmat bo‘lsa ham birinchi “mahalliy” koxlear implantant Hindistonda 2005-yilda boshlandi, dunyo bo‘ylab ko‘pdan-ko‘p eshitishi zaiflashgan odamlar bu imkoniyatga ega bo‘lish uchun yangi va innovatsion texnologiyalarni kutishgan. Koxlear implantant jarrohligi chuqur karlik yoki tovushni eshitishni bir qancha og‘ir turlarining u yoki bu turida odamga electron moslama kiritishni nazarda tutadi. Bir qancha eshita olmagan bolalar himoyachi yordamida so‘zlash qobiliyati mashg‘ulotlarini olib borishlari kerak. Bu mashg‘ulotlardan oldin bolalar tibbiy ko‘rik xulosasidan o‘tishlari kerak.

Ko‘pgina voyaga yetgan bolalar ovoz chiqara olishiga oylar va yillar kerak, chunki ular tovushlarni xira va noqulay anglashlari mumkin.

Birinchi marta koxlear implantantdan foydalanib ko‘rishga 1985-yilda ruhsat berilgan.

Koxlear implantant hissa qo‘shgan “karlar jamiyati”dagi baxslar o‘rtasida vujudga kelgan. Shu o‘rinda koxlear implantant eshitish rivojiga jiddiy xavf keltirib chiqaradimi? Koxlear implantant odamlarga dunyoning eshitish a’zosidek samaradorlik vazifasini bajara oladimi?, natijalar jarrohlik va muolajalarning harakatini tasdiqlay oladimi?kabi savollar ko‘pgina baxslarga sababchi bo‘ldi. Tortishuvlarga qaramay, tahminan dunyoda 8000dan ko‘p bolalarda koxlear implantant mavjud bo‘lib, rivojlanayotgan mamlakatlarda bunday bolalar sonining oshishi kuzatilmoqda⁵.

Bu mulohazalarni bilib oling:

- Yuzdagi sochlar – mo‘ylov va soqol eshitishi zaiflashgan bolalarning lab harakatlarini o‘qishida va yuz mimikalarini tushinishida salbiy ta’sir ko‘rsatadi;

- Yuzni berkitish – ro‘mol bilan ko‘zlarni, qoshlarni, burunni, og‘izni va lunjni yopish, eshitishi zaiflashgan bolalarga lab harakatlarini o‘qish va mimikani tushunishida salbiy ta’sir ko‘rsatadi;

- Kar bolalarning (kuchli eshitishi yo‘qolgan bolalarning) ko‘p qismi eshitadigan ota-onalardan tug‘iladi. Shuning uchun maktab ota-onalar uchun tub ma’noda yo‘riqnoma tayyorlab berishga harakat qilish kerak;

Kar bolalar boshqa bolalardan o‘rganishga ehtimol muhtojdirlar, chunki ular o‘qishni, yozishni ikkinchi tilda o‘rganishlari kerak, bu birinchi tildan farq qiladi;

Shuningdek, og‘ir eshituvchilar, ko‘p vaqt boshqa bolalardan o‘rganoshga muhtoj, sinfda boshqa bolalar gaplashayotganda ular o‘qituvchini eshitmaydi. Shuning uchun ko‘p ma’lumotlar darsning oxirida beriladi.⁶

Eshitishining zaiflashishi

Eshitish zaiflashishi bu yeshitishning to‘liq va qisman yo‘qolishini tasvirlash uchun ishlatiladigan keng termindir.

ESHITISH ZAIFLASHISHI

KARLIK

(ESHITISHNING TO’LIQ YO’QOLISHI)

ESHITISH OG’IRLASHISHI

(ESHITISHNING QISMAN YO’QOLISHI)

Eshitish zaiflashishini oldinroq aniqlash qiyin bo‘lishi mumkin , chunki hamma chaqaloqlar – shuningdek qulog‘i og‘ir tug‘ilgan chaqaloqlar o‘zining ovozini ishlatadi.Ularning qulqullashi yoki ming‘illashi ko‘pincha yuzdagi qiyofa, tana tarangligi va harakatlanish natijasida ularning parvarishlovchilari bilan moslashishi mumkin.

Eshitish zaifligi bor insonlar yuzlashadigan yeng katta qiyinchilik bu aloqadagi qiyinchilikdir, chunki xalqning ko‘pisi og‘zaki aloqa usuliga yo‘naltirilgan.Hatto o‘qituvchi, ota-onasifatida ham biz aloqa harakat va yuzdagi qiyofa hamda tovushni o‘zichiga olishini ko‘pincha unutib qo‘yamiz.Bu shuning uchun biz ota-ona , parvarishlovchi va o‘qituvchilardek aloqaning turlari : harakat , yuzdagi qiyofa ,tovush va so‘zlardan foydalanib biz uchun tabiiy bo‘lgan yo‘lda aloqa qilishimiz muhimdir.

Birlashgan Qirollikda 1000 tadan 1 bola 3 yoshida qulog‘i o‘ta og‘irdek tasniflangan. AQShda 1000 tadan 1 bola qulog‘i o‘ta og‘ir boshqa 1000tadan 2-3 qisman yeshitish yo‘qolishi bilan tug‘ilgan.Bu raqamlar ko‘pgina rivojlanayotgan davlatlarda sezilarli yuqori, boshqalar orasida esa sog‘liqni saqlash xizmatlarini sifatlash kuchsiz yo‘l tufayli.Ba’zi Pokiston qishloqlarida 1dan 12 ga qadar bola eshitish yo‘qolishidan aziyat chekayotgani taxminan hisoblangan ( bu qisman yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikohga bog‘langan genetik nuqsonlar sababli bo‘lgan deb fikr yuritiladi.)

Erta va to‘g‘ri oldini olishning muhimligi

Eshitish zaiflashishi bo‘lgan bolalar yerta aniqlanmaganida va ularga to‘g‘ri yordam berilmaganida ,qo‘shimcha yordam xizmatlari (maxsus ta’lim ehtiyoji) ,talab qilinganidan ham har qalay boshqa,ularning maktab davrlarida ( va yehtimol keyinroq) taklif qilinishi kerak . Biz ularnin GES hitishi yo‘qolishidan xabardor bo‘lmasak va o‘qitish yo‘limizga o‘zgarishlar kiritmasak va o‘zaro ta’sir ko‘rsatmasak hatto o‘rtacha yeshitish yo‘qolishi bo‘lgan bola ham sinfda ko‘p og‘zaki ma’lumot va muhokamalarni yeshitmay qolishi mumkin. Yeshitish zaiflashishi bo‘gan ko‘p bolalarga “xulq muammolari “ yoki “ o‘rganish qiyinchiliklari “ deb nomuvofiq baho berilgan.

Biz ko‘pgina o‘ta og‘ir yeshitish yo‘qolishi bo‘lgan bolalar uchun ular yerta oldini olishda stur yo‘liga , belgili til instruktori va shaxsiy repetitorga ( mukammal holatda boshqa og‘ir yoki o‘ta og‘ir yeshitish yo‘qolishi bo‘lgan ,ammo belgili til mahoratiga yaxshi yega bo‘lgan bola tomonidan) ega bo‘lmagunlaricha tilni rivojlantirish (hatto belgili tilniyam ) qanchalik qiyin yekanligini anglab yetishimiz muhimdir.

Aloqa turlari va vositalari

Eshitish zaiflashishi bo‘lgan odamlaral oqaning og‘zaki yoki qo‘l bilan usulidan yoki ikkalasini aralashmasidan foydalanadi.Og‘zaki aloqa til ( vocal aloqa) , labdan o‘qish va qoldiqli yeshitish ishlatishni o‘z ichiga oladi , qo‘l bilan aloqa usuli esa belgili til va barmoq imlosini o‘z ichiga oladi.Umumi aloqa bu og‘zaki va qo‘l bilan aloqaning aralashmasidir.

Barmoq imlosi

Ingliz tili alifbosining hamma harflari bitta yoki ikkala qo‘lni ishlatgan holda talaffuz qilinishi mumkin. “Qo‘l alifbosi” yoki “barmoq imlosi “ belgili nomi bo‘lmagan odamlar yoki joylarni aytish uchun ishlatiladi.Barmoq imlosi uchun bir qo‘llik va ikki qo‘llik alifbolar. Bu harflar o‘rniga xarakterlarni ishlatadigan tilde juda farqli.Misol uchun , Yaponiya Belgili tilida (YBT) barmoq imlosi odatiy suhbatda ko‘p ishlatilmaydi.Shaxsiy ismlar va joy nomlari uchun ,bu yerda belgili til foydalanuvchilariga belgili shaklda o‘zlarining ismlarini Xitoy xarakterlarini ishlatib talaffuz qilishga ruxsat beradigan standartlashtirilgan “ Kanji” to‘plami bor⁷.

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:

1. 
   Eshitish analizatori va uning axamiyati
   
2. 
   Eshitishda nuqsoni bor bolalarning ‘oziga xos xususiyatlari
   
3. 
   Eshitishda nuqsoni b’olgan bolalar darajalari
   
4. 
   Zaif eshituvchi bolalarning ‘oziga xosligi xaqida ma’lumot bering
   
5. 
   Bolalarning eshitish darajalarini aniqlash xaqida ma’lumot bering
   
6. 
   Kar bolalar bilan olib boriladigan ta’lim tizimi xaqida ma’lumot bering
   
7. 
   Surdapedagogika fanining rivojlanish tarixi xaqida nimalarni bilasiz
   
8. 
   Surdapedagogika fanining maqsad va vazifalarini ayting
   
9. 
   Imo-ishora va daktil nutq xaqida nimalarni bilasiz
   
10. 
    Kar va zaif eshituvchi bolalarning erishgan yutuqlari xaqida nimalarni bilasiz
    

Foydalaniladigan adabiyotlar:

Asosiy adabiyotlar

1. Raxmanova V.S. “Korreksion pedagogika va logopediya”.-“Moliya-iqtisod”,-T., 2007. 15-21-betlar.

2. Raxmanova V.S. “Defektologiya asoslari”. -“VORIS-NAShRIYoT”. T., 2012. 10-13-betlar.

3. Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly Environments Specialized Booklet 3 Teaching Children with Disabilities in Inclusive Settings Published in 2015 by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France. (ushbu kitobning 27-42-betlaridan olindi).

Qo`shimcha adabiyotlar

1. Raxmanova V.S. “Maxsus pedagogika”.-T.,”G‘ofur G‘ulom”, 2004.

MA’RUZA MASHG’ULOTLARI
5-Mavzu



REJA:

1. Nutq nuqsonlari haqida umumiy tushuncha

2. Nutq nuqsonlarining kelib chiqish sabablari va ularni bartaraf etish yo’llari

3. Logopediya fanining maqsad va vazifalari

Tayanch so‘zlar va iboralar: logopediya, nutq nuqsonlari, bartaraf etish, maxsus mashqlar, nutq faoliyati, tilshunoslik, nutq sistemasi.

Korreksion pedagogika fani rivojlanib borib, ayrim sohalari mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Shu fanlar jumlasiga logopediya fani ham kiradi. Logopediya (logos – so‘z, padeo – tarbiyalash, o‘rgatish degan ma’noni anglatadi) – pedagogikfanlardan biri bo‘lib, nutq kamchiliklari va ularning sabablarini o‘rganish, shuningdek, bularning oldini olish, borlarini nutqidagi nuqsonini bartaraf etish uchun maxsus ta’lim-tarbiya vositalari va metodlarini ishlab chiqish, amaliyotga tadbiq etish masalalari bilan shug‘ullanadi.

Logopediya fani mavzu bahsi, nutq kamchiligi bor kishilar bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiya jarayoni. Nutq kamchiligi bor kishi esa logopediya fanining o‘rganish mavzusi hisoblanadi.

Hozirgi zamon logopediyasiga maktabgacha yoshdagi bolalar logopediyasi, o‘smirlar hamda kattalar logopediyasi, maktab yoshdagi bolalar logopediyasi kiradi.

Logopediya fanining vazifalari quyidagilardan iborat:

-Turli hil nutq kamchiliklari bor kishilarning nutq faoliyati ontogenezini o‘rganish.

-Nutq kamchiliklarining sabablari va simptomatikasi, ularning turlari, kelib chiqish mexanizmlarini o‘rganish, darajasini aniqlash.

-Nutq kamchiliklarini kishi faoliyati, shaxsiyati, hulq-atvori, ruhiy rivojlanishiga ta’sirini o‘rganish.

-Eshitish, ko‘rish, intellektual va boshqa kamchiliklarga ega bolgan aloxida yordamga muxtoj bolalar nutqiy faoliyatining ahvoli, yetishmovchiliklarni o‘rganish, aniqlash.

-Nutq kamchiliklarini aniqlash yo‘llari, usullarini ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish.

-Nutq kamchiliklarini sistemaga solish, tasniflash,tizimga keltirish.

-Nutq kamchiliklarining oldini olish, bartaraf etish prinsiplari va usullarini, tashkiliy shakllarini belgilash, ishlab chiqish, takomillashtirish.

Logopedikishni tashkil etish masalalarini ishlab chiqish.

Logopediya fani anatomiya, fiziologiya, neyrofiziologiya, otoloringologiya, nevropatologiya, psixopatologiya, pediatriya, lingvistiklingvistik , psixolingvistika, psixologiya va pedagogika fanlar bilan bog‘liq, shular asosida rivojlanadi.

Logopediya korreksion pedagogika fani kabi, nerv sistemasining tuzilishi, rivojlanishi faoliyati haqidagi nazariyaga asoslangan. Tabiiy fanlarni bilmay turib, nutq kamchiliklarini kelib chiqish sabablari, mexanizmi, bola psixikasiga ta’sirni aniqlab bo‘lmaydi. Logoped nutq kamchiliklarining nevrologik asoslarini yaxshi bilishi kerak. Bu bilimlar nutq kamchiliklarini bartaraf etish, ularni oldini olish, bolani to‘g‘ri tarbiyalash, unga bilim berish yo‘llari va usullarini to‘g‘ri tanlashda logopedga yordam beradi. Tibbiy fanlar haqidagi bilimlar to‘g‘ri logopedikxulosa chiqarish, nutq kamchiliklarini ularga o‘xshash boshqa aloxida yordamga muxtojiyalardan ajratish, aloxida yordamga muxtoj bolalarni tegishli muassasalarga to‘g‘ri saralash imkonini beradi.

Logoped o‘z oldiga qo‘ygan maqsad – vazifani hal etishda tilshunoslik, lingvistikfanlarga, psixologiya va pedagogikaga suyanib ish ko‘radi.

Tilshunoslik fani kishilarning eng muhim aloqa quroli bolgan nutqni ijtimoiy hodisa deb biladi. Nutqning asosiy tarkibiy qismlari: tovush, so‘z, so‘z birikmasi va gap bir butun tizimni tashkil etib, fikrni og‘zaki yoki yozma ravishda ifodalash uchun hizmat qiladi. Har bir logoped tilshunoslikning ilmiy-nazariy asoslarini, fonetika va grammatikani, lug‘at va stilistikani, orfografiya va punktuatsiyani mukammal bilish bilan birga, ifodali o‘qiy olish va to‘g‘ri so‘zlay olish qobiliyatiga ham ega ega kerak. Tabiiyki, logopedning o‘zi imloni yaxshi bilmay turib, o‘quvchilarga hech qachon savod malakasini singdira olmaydi, logoped uchun og‘zaki va nutq nutq qobiliyati amaliy jihatdan juda muhimdir: logoped so‘z vositasida fan xulosalarini izohlabgina qolmasdan, ayni vaqtda nutqida kamchiligi bolgan bolani tarbiyalaydi, tarbiyalanuvchilar yo‘lini yoritadi ham.

Logopediya maxsus pedagogika – korreksion pedagogika fanining bir sohasidir. Logoped ham boshqa fan o‘qituvchilari kabikabita’lim va tarbiya shakllarining mohiyatini, maqsad va mazmunini, usul hamda vositalarini, prinsiplarini yaxshi egallab, ularni amalda qo‘llay olishi kerak.

Logoped bolalarning psixologik qobiliyatlarini hisobga olishi kerak. Bolalarni o‘z kuchiga ishontirishi, mashg‘ulotlarga havasini uyg‘ota bilishi, material bayoni vaqtida ularning dikqatini to‘la jalb qila olish, materialni esda saqlab qolish yo‘llarini (mashq, ko‘rgazmali qurollardan foydalanish, mustaqil ish, suhbat, grammatiko‘yin kabi vositalarni) qo‘llanishi o‘qitish samaradorligini yanada oshiradi. Inson idrokining mazmuni, fikri, nutqi orqali shakllanadi. Bolalar logoped tushuntirgan materiallarni eshitib, yozganlarini ko‘rib, kuzatib, mushohada yo‘li bilan o‘zlari fikr yuritadilar va berilayotgan bilim-malakalarni mustahkamlab o‘zlashtirib boradilar.

Moddiy dunyodagi narsa va hodisalar ongimizda aks etib, bularning in’ikosi so‘z shaklida ifodalanadi, til hodisalari vositasida namoyon bo‘ladi. Inson o‘zi ko‘rgan va ta’sirlangan buyum yoki voqealarni so‘z yordamida nomlab, ularning mazmuni haqidagi taassurotlarni obrazlar, fikrlar, tushunchalar, tasavvurlar ko‘rinishida anglash, ifodalash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Har qanday hodisaning miyada aks etishi va ongda mustahkam o‘rnashib qolishida nutq yetakchi vosita hisoblaadi. Modomiki shunday ekan, nutq aloqa bog‘lash jarayonida tafakkur kuragi bo‘lib xizmat qiladi.Shu bilan birga aloqa jarayonida nutq – ifodalash, biror narsani bildirish,anglatish va ta’sir kO‘rsatish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Fikrlash qobiliyati nutq negizida paydo bo‘ladi. Nutq kishi tafakkurining rivojlanish darajasini ham belgilab beradi. Nutqdagi kamchilikbolaning tafakkuri, xotirasi, diqqati va boshqa ruhiy jarayonlarning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.Og‘ir nutqiy kamchiligi bolgan bolalarda intellektual kamchiliklar bo‘lishi,yuzaga kelishii mumkin va aksincha, masalan, oligofren bolalar nutqida bir qator nutqiy kamchiliklar kuzatiladi. Logopedikamaliyotda nuqsonlarning birlamchi va ikkilamchi ekanligini aniqlash nihoyatda muhim. Logoped har bir bolaning ruhiy rivojlanishini chuqur o‘rganib nutq kamchiligi tufayli ruhiyatida paydo bolgan ikkilamchi asoratlarni ajrata bilishi kerak. Agar aql idrokrivoji nutqiy kamchiliktufayli orqada qolgan bo‘lsa, bunday bola nutqida kamchiligi bolgan bolalar uchun maxsus tashkil etilgan maktabgacha yoshdagi bolalar bog‘chasiga yuborilishi kerak. Bilish faoliyatining turg‘un buzulishi natijasida bola nutqi rivojlanmagan bo‘lsa, bu bolani oligofren bolalar uchun tashkil etilgan maktabgacha yoshdagi maxsus bolalar bog‘chasiga yuborish talab etiladi.

Ma’lumki, nutq murakkab funksional sistemani O‘z ichiga oluvchi jarayondir. Bu sistemaning har bir tarkibiy qismi boshqa qismlari bilan mahkam bog‘langan. R.E.Levina va shogirdlari L.S.Vigoskiyning nutq va tafakkur haqidagi ma’lumotiga asoslanib turib, nutqni uch tarkibiy qismga bo‘lib: fonetiko-fonematik, leksikva grammatiknutqqa ajratib o‘rganishni tavsiya etadi. Ana shu uchchala qism kishining yaxlit nutq sistemasini tashkil. Nutqida kamchiligi bo‘lmagan va kamchiligi bolgan bolalarda nutq sistemasi har xil darajada rivojlanadi. Nutq sistemasining fonetiko-fonematikqismi tovushlar talaffuzi, ovoz, nutq ma’romi, sur’ati, rovonligidan, shuningdekidrokqobiliyatidan tashkil topadi. Leksikva grammatikqismlari tilning lug‘at boyligi va grammatikqurilishini o‘z ichiga oladi. Nutq sistemasida leksikqism yetakchi o‘rinni egallaydi. Bola nutqida so‘zlar soni kam, ya’ni nutqning leksikqismi rivojlanmagan bo‘lsa, fonetiko-fonematik, grammatikqismlarida ham, ma’lum kamchiliklar yuzaga keladi, butun nutq sistemasida yetishmovchiliklar kuzatiladi. Fonetiko-fonematikqismdagi kamchiliklar, masalan tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz etish tufayli so‘zlar leksikaning o‘zgarishi, nutqning grammatiktuzumiga ta’sir etadi. Sistemalilikprinsipi nutq kamchiliklarini aniqlash, bartaraf etish, oldini olish yo‘llari, usullarni to‘g‘ri belgilashga yordam beradi.

Logopediya fani barcha ishlarnikompleks yondoshish asosida tashkil etishni tavsiya qiladi. Kompleks yondoshish - bolaga har tomonlama ta’sir ko‘rsatishini ko‘zlab ta’lim-tarbiya jarayonida ham pedagogik, ham psixologik, ham meditsina metodlarini ishlatishdir.

Rivojlanish prinsipi nutq kamchiligining kelib chiqish yo‘lini, uning rivojlanishini tahlil qilishni ko‘zda tutadi. Bunda kamchilikning kelib chiqish sababalarini rivojlanish jarayonida qanday o‘zgarishlar natijasi ekanligini ko‘rsatish – asosiy vazifadir.

Nutqdagi asosiy funksiyalarning buzilishi kishi faoliyatiga albatta salbiy ta’sir ko‘rsatadi, uning faolligini pasaytiradi, og‘ir ruhiy kechinmalar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Masalan, ayrim so‘zlarning noto‘g‘ri talaffuz etilishi kishini noqulay vaziyatga solib qo‘yishi bilan birga, uni atrofdagilar bilan muomala qilishida qiynab qo‘yadi, u gapirganda o‘z fikrini to‘la anglata olmaydi. Nutq kamchiliklarining og‘ir turlari (alaliya, rinolaliya, tutilib gapirsh va boshqalar) maktab dasturini o‘zlashtirishga, keyinchalik, kasb tanlashga, ba’zan, umuman o‘qishga to‘sqinlikqiladi, bilish faoliyati rivojlanishini susaytiradi, ba’zilarida intellektual yetishmovchiliklar yuzaga kelishiiga sabab bo‘ladi. Shu nuqtai nazarda, nutqdagi kamchiliklarni boshqa ruhiy jarayonlar bilan bog‘langan holda o‘rganish prinsipiga amal qilish nihoyatda zarur.

Nutq kamchiliklari ko‘p hollarda biologikva ijtimoiy omillarning birgalashib ta’sir o‘tkazishi natijasida paydo bo‘ladi. Logopedikishning samarodorligi nutq kamchiliklari kelib chiqish sabablari, mexanizmlari, turlarini to‘g‘ri aniqlashga bog‘liqdir. Bu o‘rinda ontogenetik, etiopatogenetikprinsiplarni ahamiyati katta.

Nutq kamchiliklarini o‘rganish, aniqlash, ularni bartaraf etishda logoped barcha didaktikprinsiplarga tayangan holda ish tutadi. Logopedikishni tashkil etishda, har qaysi bolaga xos xususiyatlarni hisobga olish, bilim, ko‘nikma va malakalarni puxta o‘zlashtirish, ta’limning o‘quvchilarga xos bo‘lishi, ta’lim va tarbiyaning birligi prinsipiga amal qilish, onglilik, aktivlikva mustaqillikkabi prinsiplarning ahamiyati ayniqsa katta.

Nutq nuqsoni logopediya fanida muayyan tilning me’yorlaridan chetga chiqish deb ta’riflanadi. O.V.Pravdina o‘zining «Logopediya» kitobida logopediknutq nuqsonlarini quyidagicha harakterlagan:

Nutq nuqsoni o‘z-o‘zidan barham topmaydi, balki vaqt o‘tgan sari yanada mustahkamlanib, zo‘rayib boradi.

Nutq nuqsoni gapiruvchining yoshiga mos kelmaydi.

Nutqiy nuqsonlari bolgan kishilar logopedikyordamga muhtoj bo‘ladi.

Og‘ir nutq nuqsoni kishining nafaqat nutqiga, balki umumiy rivojlanishiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Yuqoridagi ko‘rsatilgan nutq nuqsonlari o‘z xususiyatlari jihatidan bolalarda va katta yoshdagi kishilarda ba’zan vaqtincha uchrab turadigan nutqiy kamchiliklardan farq qiladi. Yosh bolalarda, keyinchaliko‘zidan-o‘zi to‘g‘rilanib, barham topib ketadi. Kattalarda esa bunday hodisalar asosan charchash, hayajonlanish, asabiylashish natijasida uchrab turadi. Ular ko‘pincha o‘z xatolarini sezib, bularni tuzatishga harakat qiladilar. Goho esa sezmasliklari ham mumkin. Lekin vaqti bilan bunday xatolar ham o‘z-o‘zidan to‘g‘rilanib ketadi. Nutqiy nuqsonlar ajnabiylarda, boshqa millatli kishilarda ham kuzatilishi mumkin. Ular tilni o‘rganib borganlari sari, nutqdagi kamchiliklar barham topib boraveradi.

Nutq kamchiliklari kelib chiqish sabablariga ko‘ra logopediya fanida organikva funksional xillarga bo‘linadi. Organik nutq nuqsonlari nutqiy analizatorning tuzilishidagi kamchiliklarga aloqador bo‘lib, bu analizatorning qaysi bo‘limida shikastlanganiga qarab markaziy yoki periferikturlarga bo‘linadi. Funksional nutq nuqsonlarida analizator tuzilishida o‘zgarishlar kuzatilmaydi. Noto‘g‘ri tarbiya ota-ona, tarbiyachi yoki o‘qituvchi nutqidagi kamchiliklarga taqlid etish natijasida yoki noo‘rin reflekslarning mustahkamlanib qolishi funksional nutq nuqsonlariga sabab buo‘lishi mumkin. Funksional nuqsonlar nerv jarayonlari o‘rtasidagi muvozanatning buzilishi, analizator faoliyatidagi boshqa kamchiliklardan kelib chiqishi ham mumkin.

Nutq analizatori qaysi bo‘limining o‘zgarib qolganiga qarab funksional nutq nuqsonlari ham markaziy yoki periferikharakterda bo‘ladi.

Logopediya fani surdopedagogika va tiflopedagogikalar ichidan ajralib, X1X asrning ikkinchi yarmida tibbiy fanlarning alohida bir oqimi bo‘lib vujudga keldi. Nutq nuqsonlarini asosan shifokorlar tuzatishar edi, biroq «davolash» ishlari yaxshi natija bermas edi.

Nutqiy kamchiliklarning ayrim belgilari nuqson sifatida o‘rganilar edi. Nutq komponentlari, nutqning sistemali tuzilishi haqidagi ma’lumotlar o‘sha davrlarda hali bo‘lmaganligi tufayli, nutq kamchiliklarini o‘rganish, aniqlash, bartaraf etish usullari ham noto‘g‘ri belgilangan. Asosan mexanikmashqlardan foydalanilar edi.

Hozirgi kunda logopediya fani pedagogikva psixologik, tibbiy, lingvistikfanlar asosida, shularga tayangan holda rivojlanib bormoqda. Bir qator tibbiy fanlarni chuqur o‘rgangan maxsus mutaxassis pedagog (logoped) to‘g‘ri nutqni tarbiyalaydi.

Shifokor esa bolaga anamnez tuzadi, uning diagnozini aniqlaydi, kerakbo‘lsa dorilar bilan davolashni tavsiya etadi.

Logopedikamaliyotda, eshitish organlaridagi kamchiliklar psixikasiga ta’sir etgan bolalar ko‘p uchrab turadi. Bunday bolalarni eng avvalo otolaringolog tekshirib, ularga tibbiy xulosa chiqarmog‘i lozim. Shundagina logoped bunday logopadlar bilan ishni to‘g‘ri olib borishi mumkin⁸.

Nutq (og‘zaki nutq)

Nutq, birinchi navbatda 1-til sifatida yoki 2-til sifatida (barcha nuqsonlar kuzatilganda) qattiq va chuqur yeshitishning buzilishi bo‘lgan bolalar uchun yengil, o‘rta, o‘rta/og‘ir, og‘ir yeshitish buzilishi bo‘lgan bolalar tomonidan ishlatiladi. Bolalar odatda, yeshitish orqali gapirishni o‘rganishadi. Ko‘p maktablarda kar bolalar uchun nafaqat gapirish, balki kuylashni o‘rganish uchun ham cheksiz soat ajratishadi. Bu yesa bolalar uchun ta’lim, rivojlantirish va faoliyatga oid to‘siqlarni bartaraf yetishda ko‘maklashadi. Bu yondashuv hozirgi kunda maqbul yo‘l sifatida ko‘rilmoqda. Bizning o‘ylashimizcha, yeshitishi buzilgan bola aniq gapira olmaydi. Buning sababi, u yeshitib boshqa odamlarga taqlid qila olmasligidadir.

Labdan o‘qish

Labdan o‘qish yoki “tovushni ko‘rib o‘qish” – lablar va til harakatlari orqali amalga oshadi. Labdan o‘qishni og‘iz artikulyatsiyasi va tilning tana qismi orqali ham o‘rgatish mumkin. Hech qachon eshitmagan bola uchun labdan o‘qish jarayoni juda qiyindir. Bola ko‘p so‘zlarni yeshitgan bo‘lsa, shu so‘zlar labdan o‘qishga yordam beradi va u labdan o‘qishni to‘g‘ri o‘rganadi.⁹

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:
1. Nutq qayerda va qanday hosil bo’ladi?

2. Nutq organlarini ketma-ketlikda sanang

3. Anartriya haqida ma’lumot bering?

4. Afaziyaning qanday turlari farqlanadi?

5. Dizleksiya haqidq tushuncha bering?

6. Lab va tishdagi nuqsonlar haqida ma’lumot bering?

7. Tanglayning nutq hosil qilishdagi ahamiyatini tushuntirib bering?

8. Taxilaliya haqida tushuncha bering?

9. Nutqning inson hayotidagi ahamiyati haqida ma’lumot bering?

10. Logopediyaga hissa q’oshgan olimlardan kimlarni bilasiz.

Foydalaniladigan adabiyotlar:

Asosiy adabiyotlar
1. Ayupova M.Yu. Logopediya. T.: «O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati» 2007 y.

2. Raxmanova V.S. “Korreksion pedagogika va logopediya”.-“Moliya-iqtisod”, -T.,2007

3. Raxmanova V.S. “Defektologiya asoslari”. -“VORIS-NAShRIYoT”. T., 2012.

4. “Ta’lim hamma uchun” milliy dasturini joriy qilish bosqichlari. O‘RXTV, Yunisef, RTM, - T., 2005.

Qo`shimcha adabiyotlar
1. Raxmanova V.S. “Maxsus pedagogika”.-T.,”G‘afur G‘ulom”, 2004.

2. Engagig Deaf and Hard of Hearing Students in the School Librury: A Handbook for Teacher- Librarians NADENE EISNER. 2012 5-10.

3. Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly Environments Specialized Booklet 3 Teaching Children with Disabilities in Inclusive Settings Published in 2015 by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France.
MA’RUZA MASHG’ULOTLARI
6-Mavzu



REJA
1. Harakat-tayanch a’zosi haqida umumiy ma’lumot

2. Harakat-tayanch a’zolari jaroxatlangan bolalarning o’ziga xos xususiyatlari

3. Harakat-tayanch a’zosi jarohatlangsn bolalar bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiya va tibbiy muolajalar
Tayanch so‘zlar va iboralar: harakat tayanch a’zosi, miya falaji, kompleks yondashuv, ixtiyorsiz harakatlar, harakatning susayishi, serebral falajlik, muvozanatning buzulishi, murakkab nuqson.

Respublikamizda so‘nggi paytlarda bolalarnining sog‘lom tug‘ilishini ta’minlash, aloxida yordamga muhtoj bolalarning tug‘ilishini oldini olish hamda jismoniy yoki ruhiy rivojlanishda kamchiliklari bo‘lgan bolalarni ertaroq aniqlash chora-tadbirlari ustida talaygina ishlar olib borilmoqda. Bu masalani tez va samarali hal bo‘lishini ta’minlash maqsadida onaning homiladorlik davridan boshlab to bola voyaga yetgunga qadar uning rivojlanishi tibbiyot xodimlari, o‘qituvchi va tarbiyachilar, psixolog, korreksion pedagoglar tomonidan nazorat qilinib, “Sog‘lom avlod” dasturini to‘g‘ri amalga oshirilishini ta’minlash chora-tadbirlari ishlab chiqilmoqda. Natijada harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar ham aniqlanib, ularga maxsus yordam ko‘rsatilmoqda. Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalarning ko‘pchiligida nogironlar aravachalari olib berilganligi sababli, ular bog‘cha va maktablarga qatnay boshladilar.

Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar serebral falaji, poliomielit (shol kasalligi asorati), harakat-tayanch a’zolarining turli tug‘ma va orttirilgan deformatsiyasi – artrogripoz, oyoq-qo‘llarning majruxligi, axondroplaziya yoki xondrodistrofiya – tana, bo‘yin, boshning normal rivojlanayotgan bir paytida tug‘ma oyoq-qo‘l suyaklri o‘sishining orqada qolishi, miopatiya – mushak to‘qimalarida modda almashinuvi bilan bog‘liq bolgan irsiy kasallikda mushaklar yaxshi qisqarmaydi,kishi qo‘l-oyoqni harakatga keltira olmaydi.

Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalarning ko‘pchiligida miya falaji kuzatiladi. Bolalar serebral falaj kasalligi hali yetilmagan, shakllanib bo‘lmagan miyaning kasalligidir. Onaning xomiladorlik davrida ma’lum kasalliklar bilan kasallanishi, tug‘ilish vaqtidagi patologik o‘zgarishlar, tug‘ilgandan to bir yoshgacha davr ichida bolani kasallanishi natijasida bosh miyaning harakat zonalari shikastlanadi, uning natijasida esa miyaning yaxlit yetilishi kechikadi va buziladi. Oqibatda bolaning umumiy hamda nutqiy motorikasi (harakatchanligi) faoliyati buziladi. Nutqning rivojlanmasligi esa intellektual rivojlanishni sekinlashtiradi. Kishi organizmining asosiy funksiyalari – nafas olish, qon aylanish, yutunish, tana harakati, nutqiy harakatlar va boshqalar harakat orqali – mushaklarning qisqarish natijasida sodir etiladi. Harakatlar ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo‘ladi. Aniq maqsadni ko‘zlab bajarilgan ixtiyoriy harakatlar inson xatti-harakati, xissiy-irodaviy qobiliyati, bilish faoliyatini, hulqining shakllanishida asosiy rol o‘ynaydi.

Markaziy zaiflashish nima?

Markaziy zaiflashish ko‘pincha harakatni cheklashga olib keluvchi harakatlanish muskulini boshqarishga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi qobiliyatsizlikdir. Masalan serebral falajlik, artritlar, paralich, biror a’zoning yo‘qligi va bir yoki undan ko‘p a’zolar vazifasi pasayishini o‘z ichiga oladi. Bu holatlarning o‘qish, rivojlanish va ishtirok etishdagi ta’siri bolalarda farq qiladi.

Markaziy zaiflashuvi bo‘lgan ko‘pgina bolalar boshqa bolalar (kattalar) bilan ijtimoiy muloqotdagi qiyinchiliklarga ham duch kelishadi, ayniqsa aqliy va nutq rivojlanishida. Bu to‘xtamlarga o‘qituvchilar, maktablar va ta’lim hukumati tomonidan tashkillashtirilgan xizmatlar quvvatlangan ta’lim, sog‘lik va ijtimoiy sektorlar orasidagi hamkorlik kerak bo‘ladi.
Harakatning susayishi nima?

Harakatchanlik bir necha holatlarda susayishi mumkin. Ba’zilari doimiy, ba’zilari vaqtinchalik tabiatga ega. Bular o‘z ichiga serebral falajlik, artritlar, mushak distrofiyasi, xotira yo‘qolishi va Parkinson kasalliginingning o‘smirlarga xos turlarini oladi. Jarohatlar ham harakatchanlikka doimiy va vaqtinchalik salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Serebral falajlik

Serebral falajlik rivojlanishning ilk bosqichlarida miyaning harakatlanishni nazorat qiluvchi qismlariga jarohat yetishi sababli kelib chiqadi. Ko‘p holatlarda bu jarohat homiladorlik davrida ro‘y beradi. Ba’zan tug‘ruq jarayonida va chaqaloqlik davridagi miya jarohatlari (kislorod yetishmovchiligi sababli asfiksiya ya’ni bo‘g‘ilish, meningit, bosh lat yeyishi yoki chayqalishi)da ro‘y beradi. Har 1000ta boladan 2tasida serebral falajlik qayd etiladi.

Serebral falaj bolalar quyidagi qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin:

- tananing qismlari yoki butunlay harakatlanishidagi;

- og‘zaki bo‘lmagan muloqot (yuz ifodasi har doim ham emotsiyalarni to‘g‘ri anglatmasligi mumkin – ya’ni, bola kulayotgandek tuyulishi mumkin ammo aslida u juda xafa yoki g‘amgin bo‘lishi)dagi;

- muskullarda ixtiyorsiz harakatlar (spazmlar)dagi;

- ovqatlanish va ichishdagi;

- muskul bo‘shligi yoki tarangligidagi;

- muvozanat va mo‘ljaldagi;

- holat (gavdani istalgan holatga qo‘yish va shu holatda saqlash qobiliyati)dagi;

- diqqat qilish va to‘plashdagi¹⁰.

Kasallikning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan harakat buzulishlari bolalar serebral falajida har xil namoyon bo‘ladi.Adabiyotlarda bolalar miya falajining quyidagi shakllari qayd qilingan: spastik diplegiya, spastik gemiplegiya, ikkilamchi gemiplegiya,paraplegiya, monoplegiya, atonik-astatik sindrom. Yuqoridagi ta’sirlar natijasida bolaning bosh miyasida turli xildagi jarohatlanishlar kelib chiqadi. Bosh miyadagi harakat markazlarining jarohatlanish darajasi, xususiyatlariga ko‘ra bolada harakat tayanch a’zolardagi turli xildagi falajlanishlarni keltirib chiqaradi. Shunga ko‘ra bu toifadagi nuqsonli bolalar quyidagicha klassifika-siyalanadi:

Ikki yoqlama gemiplegiya;

Spastik dipligiya;

Giperkinetik shakli;

Gemiparetik shakli;

Anatonik-astatik shakli.

Ikki yoqlama gemiplegiya – bolalar serebral falajining eng og‘ir shaklidir. Bu bolalarda inson uchun eng muhim bo‘lgan funksyalar: nutqiy, ruhiy va jismoniy holatlarda og‘ir buzilishlar mavjud bo‘ladi. Bunday shaklning tashqi ko‘rinishdagi asosiy belgilari: bola tanasining bir qismi falajlangan bo‘lib, asosan qo‘l bukilgan holatda, qo‘l ham oyoq ham ichkariga qaragan va bukilgan holatda bo‘ladi. Bu turdagi bolalarning nutqida anartriya yoki og‘ir dizartriya kuzatiladi.

Spastik dipligiya – bu eng ko‘p tarqalgan shakli bo‘lib, malum bir og‘ir kasallik yoki Littal sindromining ta’sirida kelib chiqadi. Spastik dipligiya shaklidagi bolalarda ikkilamchi nuqson sifatida ruhiy rivojlanishida sustlashishi kuzatiladi. 30-35% bu shakldagi bolalarda yengil darajadagi aqli zaiflik, 70%ida esa nutq nuqsonlari kuzatiladi. Spastik dipligiya turidagi falaj bolalarning oyoqlari qo‘llariga nisbatan ko‘proq serebral falajlik ta’siri ostida bo‘lib, qo‘llar bir oz beo‘xshov harakatlanadi. Oyoqlar bir-biriga yopishgan va ichkariga qaragan holatda bo‘lishi kuzatiladi.

Gemiparetik shaklida bir tomonlama falajlik kuzatiladi. Ya’ni bolaning bir tomonlama oyog‘i va qo‘li falajlanadi. Bu bolalarning 25–35% ida nutq nuqsonlari kuzatiladi.

Giperkinetik shaklining kelib chiqishiga ilk vaqtda gemolitik kasalliklarning natijasida bilirubin ensefalopatiyasi sabab bo‘ladi.

Bu bolalarda harakatlanishdagi g‘ayrioddiy harakatlar, qo‘l va oyoqniharakatlanishidagi buzilishlar kuzatiladi. Bolalar serebral falajining giperkinetik shaklining tug‘ma turida bolalar juda kech o‘tiradilar, kamdan-kam hollarda 2-3 yoshdan boshlab yura boshlaydilar, ko‘p hollarda ular 4-7 yoshdan boshlab, xatto 9-12 yoshlarida mustaqil yurishlari mumkin. Bu bolalarning 90% ida giperkinetik dizartriya, 50% ida –RRS, 25-30% ida eshitishidagi buzilishlar kuzatiladi.

Atonik-astatik shakli boshqa shakllarga qaraganda yengilligi bilan xarakterlanadi. Ularda harakat muvozanatidagi buzilishlar, reflekslar tonusidagi buzi-lishlar, 60-70% psevdobulbar dizartriya kuzatiladi.

Ayrim hollarda serebral falajlikning aralash shakli ham uchrab turadi. Bu shaklda bolada spastik-giperkenitik olatlar yoki atetoz harakatlar (nazorat qilib bo‘lmaydigan, g‘ayri odatiy harakatlar) bilan mushaklar tonusining tarangligi bilan kelishi mumkin.

Serebral falaj bolalardagi mavjud nuqsonlarni korreksiyalashda nuqson turini erta aniqlab, alohida yondashish juda yaxshi samara beradi.

Serebral falajning dastlabki belgilari

Bola tanasining qotib qolgan yoki bo‘shashgan bo‘lishi tug‘ilishi bilan ko‘zga tashlanishi mumkin. Ammo hamma vaqt ham buni sezishga imkoni bo‘lmaydi. Agarda bolada quyidagi holatlar kuzatilsa, tezda shifokorga olib borish lozim bo‘ladi.

Kutilmaganda tananing qotib qolishi. Bunda bolani orqasi bilan yotqizish yoki bag‘riga bosish kerak bo‘lganda tanasini egish qiyin bo‘ladi.

Tananing bo‘shashishi. Chaqaloqning boshi bo‘shashgan bo‘ladi va boshini ko‘tara olmaydi. Ko‘tarib turganda uning boshi va oyoqlari osilib turadi. Juda kam harakatlanadi.

Sekin rivojlanish. Bola odatdagidan sekin rivojlana boshlaydi. Tanasining bir qismidan boshqasiga nisbatan ko‘proq foydalanishi mumkin. Masalan, ba’zi bolalar ikkita qo‘lidan ko‘ra bir qo‘lidan foydalanadi.

Sust ovqatlanish. Emish va ovqatni yutish sust bo‘ladi. Bola tili bilan sut va ovqatni og‘zidan chiqarib tashlaydi. Og‘zini yopishda qiynaladi.

Noodatiy xatti-harakatlar. Bola yomon uxlaydigan va ko‘p yig‘laydigan, ko‘p bezovtalanadigan bo‘lishi mumkin. Yoki aksincha ko‘p uxlaydigan va tovush chiqarmaydigan bo‘ladi. Uch oylik bo‘lguncha kulmasligi ham mumkin.

Bundan tashqari boladagi serebral falajlikni aniqlashda quyidagilarni kuzatish tavsiya etiladi.

Bolada serebral falajlanishni aniqlash ba’zi xollarda ancha qiyin kechishi mimkin. Buning uchun bolani har bir rivojlanish davrida kuzatib borish lozim. Agar bolada serebral falajlik mavjud bo‘lsa quyidagicha holatlar kuzatiladi:

oyligida. Bolaning oyoqlari bukilmaydi. Boshini ko‘tara olmaydi va qo‘llari bilan ko‘tarilishga harakat qila olmaydi. Boshi bir tomonga qaragan holda orqasini itarishga harakat qiladi. Qo‘llarini bir-biriga tekkiza olmaydi .
6 oyligida. Boshini ko‘tara olmaydi. Beli bukilgan holatda bo‘ladi. Qo‘llari bukilmaydi, kafti musht holatda bo‘ladi. Boshi orqaga og‘ib ketadi yoki o‘tirganda orqaga tortib ketadi. Oyoqlari bukilmaydi va qaychiga o‘xshash ustma-ust holatda bo‘ladi

Nafas va tovushning artikulyatsion xususiyatlari

Ilk yoshdagi falaj bolalarning artikulyatsiya a’zolari lab, til mushaklarining pay tortishi, pasivligi giperkinez xolati deb izohlanadi. Bunda lab va tilning to‘g‘ri va faol harakatlanishi buziladi va bu so‘rish va yutish kabi holatlar qiyinlashishiga olib keladi. Yuz ifodasidagi mimik xolatlar yo‘qoladi. Ba’zan nafas olish faoliyati buziladi: noritmiy, tez tez va tutilib hamda yutinib nafas olish kabi holatlar kuzatiladi

Til mushaklarining buzilishi til a’zosining patologik shakli o‘zgarishiga olib keladi. Artikulatsiya organlarining tonus o‘zgarishi turli notabiiy holatlarda o‘z aksini topadi. Bolalarning ovozi va holati past hamda nimjonroq qiyofada gavdalanadi12 oylik. Biror narsa yoki o‘yinchoqlarni ushlab turishda qiynaladi va ularni qo‘lidan tez-tez tushirib yuboradi. Oyoqlari bukilmaydi, emaklay olmaydi, tanasining faqat bir qismidan foydalanadi.

18 oylik. Tik turganda muvozanatni yaxshi tutib turolmaydi. O‘ynaganda faqat bitta qo‘lidan foydalanadi. Bir oyog‘i qotib qolgan bo‘lishi mumkin. Tana og‘irligini faqat bir tomonga tashlagan holda o‘tiradi.

Ovqatlantirish paytida ovoz tovushida va nafas olishda salbiy o‘zgarishlar kuzatiladi. Til va lab faol harakatida cheklanishlar yuzaga keladi. Bu holat asosan bola tili chiqunigacha bo‘lgan davrda sodir bo‘ladi