Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar
1. Ruhiy jixatdan sust rivojlanish deganda nimani tushunasiz?
2. Ruhiy rivojlanishning sustligi nimalar oqibatida kelib chiqishi mumkin?
3. Ruhiy rivojlanishi sust bolalarning ‘oziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot bering
4. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning qanday guruxlari mavjud?
5. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar qayerda ta’lim olishlari kerek va nima uchun?
6. Psixopatik ‘ozgarish haqida ma’lumot bering
7. Epileptik buzilishlar haqida ma’lumot bering
8. Apatik buzilish deganda nimani tushunasiz?
9. Ruhiy sust rivojlanishning serebral shakli haqida gapiring
10. Affektiv ‘ozgarishlar haqida ma’lumot bering
Foydalaniladigan adabiyotlar:
Asosiy adabiyotlar
2. Raxmanova V.S. “Korreksion pedagogika va logopediya”.-“Moliya-iqtisod”, -T., 2007
3. Raxmanova V.S. “Defektologiya asoslari”. -“VORIS-NAShRIYoT”. T., 2012.
Qo`shimcha adabiyotlar
1. Raxmanova V.S. “Maxsus pedagogika”.-T.,”G‘ofur G‘ulom”, 2004.
MA’RUZA MASHG’ULOTLARI
9-Mavzu
REJA
Ruhiy rivojlanishida orqada qolgan bolalarning xotira jarayonlarining o’ziga xos tomonlari
RRS bolalarning tafakkur xususiyatlari
RRS bolalarning nutqi
Tayanch so’zlar va iboralar: eslab qolish, ixtiyorsiz xotira, sodda materiallar, qisqa muddatli xotira, tafakkur xususiyatlari, bilish faoliyati, intelektual aktivlik.
Klinik va ruhiy-pedagogik tekshirishlarining ko‘rsatishicha, xotira buzilishlari RRS bolalarning xarakterli belgilaridan biri ekan. Xotira jarayonlarining buzilishi murakkab va o‘ziga xos ko‘rinishiga ega. RRS bolalar xotirasining o‘ziga xos tomoni shundan iboratki, ular xotirasining ayrim tomonlari ko‘proq, ayrim tomonlari kamroq buzilganligidir. Xotira jarayonlari unumdorligining pasayishi, RRS bolalarda o‘z faoliyatlarini unumli tashkil qila olmaslik, eslab qolishning samarali usullarini o‘llay olmaslik natijasida kelib chiqadi.
RRS bolalar xotrasining kamchiliklariga qaramasdan, ularda yetarli rivojlanish imkoniyatlari bor.
RRS bolalarda xotira hajmining kamayganligi, qisqa va uzoq muddatli xotira turlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Bu haqda T.V.Egorova, V.L.Podobed, G‘.B.Shoumarov, K.K.Mamedovlar o‘zlarining ilmiy ishlarida alohida to‘xtalib o‘tganlar. Ayniqsa, tafakkur jarayonlarida ishtirok etuvchi operativ va vositali esda olib qolish buzilgan bo‘ladi. Qisqa muddatli xotira ayniqsa, bolalarga narsalar ko‘rsatish oralig‘ining qisqarishi, hamda narsa, predmetlar orasida boshqa ta’sirotlar ta’sir ettirilsa, ko‘proq buzilishga sabab bo‘ladi (V.L.Podobed ma’lumotlari).
T.V. Yegorova, N.G.Lutonyan, N.G.Poddurnaya, N.B.Novinskaya, G‘.B.Shoumarovlar ishlarida RRS bolalar xotirasining turli tomonlari atroflicha ochib berilgan. RRS bolalar xotrasining hajmi, eslab qolishning turg‘unligi, qisqa muddatli, operativ, ixtiyoriy, ixtiyorsiz xotira turlari normal tengdoshlaridan birmuncha pastligi aniqlangan.
Qisqa muddatli xotira darajasi normal tengdoshlariga nisbatan past bo‘lib, uning hajmi aksariyat holda 5 raqamdan oshmaydi (maxsus Veksler metodikasi bo‘yicha).
Ayniqsa, qisqa muddatli operativ xotira hajmi bunday bolalarni normal tengdoshlaridan va aqli zaif o‘quvchilardan ajratib olishga imkon beradi.
Aksariyat holda 2-sinf normal o‘quvchilarning qisqa muddatli opperativ xotrasi 4 raqamni tashkil etsa, RRS o‘quvchilarda 3 ta raqamni, aqli zaiflarda 2 ta raqamni tashkil qiladi.
RRS o‘quvchilarning mexanik xotrasi normal o‘quvchilar darajasiga yaqin bo‘lib, aqli zaif bolalar darajasidan keskin farq qiladi. (G‘.B.Shoumarov).
Boshlang‘ich sinf RRS o‘quvchilarining ixtiyorsiz esda olib qolishi 5-6 yoshli normal bolalar darajasiga yaqin bo‘ladi. RRS o‘quvchilarning esda saqlab qolish jarayonlarini atroflicha o‘rgangan T.V.Egorovaning ma’lumotlariga ko‘ra, xotira faoliyatining normaga yetmasligi asosida asab sistemasining muntazam tez charchashi yotadi.
RRS bolalarni xotira jarayonlarining xususiyatlariga ko‘ra 3 ta guruhga bo‘lish mumkin.
Normal o‘quvchilarga yaqin bo‘lgan daraja.
Normal o‘quvchilar bilan aqli zaif bolalar orasidagi daraja.
Aqli zaif bolalarga yaqin bo‘lgan daraja.
Diqqat, idrok va xotira faoliyatining maqsadga qaratilganligining o‘sib yetishmaganligi natijasida RRS o‘quvchilarning aksariyatida, ixtiyoriy xotrasining yetishmasligi kuzatiladi. Sodda, murakkab bo‘lmagan materiallarini eslab qolish vazifalarini bajarishda RRS o‘quvchilar, normal o‘quvchilar darajasiga yainlashsa, xotira faoliyatlari murakkablashgan sari aqli zaif bolalar darajasiga yaqinlashadi.
Xotira faoliyatning maqsad sari yo‘nalganligining yetishmasligiga esda saqlab qolishning maxsus usullardan foydalana olaslik ham RRS o‘quvchilar xotrasining o‘ziga xos belgisidir. Normal bolalardan farqli ravishda RRS o‘quvchilar xotrasining samaradorligiga, esda olib qolinayotgan material xrakteriga ko‘proq bog‘liqdir ya’ni ko‘rgazma (noverbal) material, so‘z (verbal) materialga nisbatan yaxshiroq esda olib qolinadi. RRS o‘quvchilarda faqat esda olib qolish emas, balki esga tushirish aktivligi ham pasaygan bo‘ladi. Uzoq muddatli va qisqa muddatli xotira bo‘yicha RRS o‘quvchilar normal bolalardan keskin farq qiladi.
Esda saqlab qolish bilan, esga tushirish sifati keskin yomonlashadi. RRS o‘quvchilar xotira dinamikasini tahlil qilganda, ularning aksariyati 4-sifnga qadar materialni mexanik esda saqlab qolishga harakat qilishni ko‘rsatadi. Normal o‘quvchilarda esa 2-sinfdan boshlab mantiqiy, ixtiyoriy, vositali eslab qolish tez sur’atlar bilan rivojlana boshlaydi.
RRS bolalarning tafakkur xususiyatlari
L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, A.V.Zaporojes, G.S.Kostyuk, A.A.Lyublinskaya va boshqa olimlar tomonidan ishlab chiqilgan ta’limotga binoan, inson tafakkurning uch xil turi: ko‘rgazma – harakat, ko‘rgazma – obraz, so‘z-mantiq shakllari mavjud. Katta yoshdagi normal kishilarda tafakkurning bu turlari yetarli darajada rivojlangan bo‘lib, bir-birlari bilan dialektik birlikni tashkil qiladi. Tafakkur turlari, mazmuniga oid barcha yoshlarga tegishli umumiy materiallar T.V.Rozanova tomonidan batafsil berilgan (1978 y.). Nuqsonli bolalar tafakkur xususiyatlarini o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarda tekshirgan N.A.Menchinskaya juda qimmatli materiallar bayon qiladi. A.A.Simbalyuk (1974 y.) materiali RRS bolalardiga bilish aktivligi haqida, Z.I.Kalmikova (1975 y.) esa, RRS bolalarning muammoli mazmunli masalalarni yechishdagi qiyinchiliklari to‘g‘risida, T.D.Puskaeva (1980 y.) bu bolalar tafakkurida bo‘shlik, inertlilik holatlarining ko‘zga tashlanishi haqida ilmiy-eksperimental materiallar beradi. RRS bolalar tafakkur xususiyatlarini o‘rganish ham diagnostik, ham korreksion-tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda, juda katta ahamiyatga ega. Bu bolalar tafakkurning turli tomonlari, turli faoliyatlarida birmuncha kengroq T.V.Egorova, V.I.Lubovskiy, S.A.Domishkevich, T.A.Strekalova, U.V.Ulenkova, G‘.B.Shoumarov, K.K.Mamedov va boshqalar tomonidan o‘rganilgan.
RRS bolalar tafakkurning o‘ziga xos bo‘lgan va uni aqli zaiflardan oson ajratishga imkon beradigan xususiyatlaridan biri, so‘z-mantiq tafakkur bilan ko‘rgazma-obrazli tafakkur turlarining o‘zaro munosabati va rivojlanish darajalaridir (G‘.B.Shoumarov).
RRS o‘quvchilarning so‘z-mantiq tafakkuri yetarli rivojlanmagan bo‘lib, ba’zi holatlarda ularni yengil darajadagi aqli zaiflardan farqlay olmaslik mumkin.
Ammo, ularning ko‘rgazma-harakat va ko‘rgazma-obrazli tafakkur turlari aqli zaiflardan keskin farq qilib, normal tengdoshlariga yaqinlashib boradi. Bu esa ularning bilish faolyatlarida katta rivojlanish imkoniyatlari mavjudligi va ularning bir qismi ma’lum ta’lim yillaridan keyin, maxsus ta’lim-tarbiya va davolash ishlari natijasida o‘z normal tengdoshlariga yetib olishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Tafakkur turlarining bunday munosabati va notekisligi katta differensial diagnostik ahamiyatga egadir. Ma’lum ob’ektlarni tahlil qilganda RRS o‘quvchilar normal tenqurlariga nisbatan kamroq, lekin aqli zaif bolalarga nisbatan ko‘proq belgilarni aniqlaydilar. Lekin, shu bilan birga ularning tahlil jarayoni rejasiz ravishda bajarilganligi sababli ob’ektning ko‘pgina qismlari tushirib qoldiriladi. Ammo, ularga o‘qituvchi tomonidan ma’lum yordam berilganda, tahlil natijalarida keskin o‘zgarish bo‘lib, normal tengdoshlariga yaqinlashadi. O‘qituvchi tomonidan yordam berilganda, tahlil natijalarida keskin o‘zgarish bo‘lib, normal tengdoshlariga yaqinlashadi. O‘qituvchi tomonidan yordam berilganda aqli zaif bolalarda ham ijobiy o‘zgarishlar bo‘lishi mumkin, ammo, bu o‘zgarsh RRS o‘quvchilardagidek katta bo‘lmaydi. Bu esa RRS o‘quvchilarning o‘z taraqqiyotlarida rivojlanishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlarga ega ekaniligini, ular pedagogik yordamdan samarali foydalana olish mumkin ekanligini ko‘rsatadi.
RRS o‘quvchilarda tafakkur jarayonlari: tahlil – tavsifdan tashqari umumlashtirish, tasniflash, sistemalashtirish, taqqoslash darajalari jihatdan normal va aqli zaif o‘quvchilar tafakkur jarayonlari orasida bo‘ladi. Berilayotgan vazifa murakkablashgan sari RRS o‘quvchilarning tafakkur qilish saviyasi aqli zaif bolalarnikiga yaqinlashib boradi. Tafakkurning boshlang‘ich sinflardagi taraqqiyot dinamikasini o‘rgangan, kuzatgan T.V.Egorova boshlang‘ich sinf oxiriga kelib, aksariyat holda RRS o‘quvchilar tafakkuri normal bolalar tafakkuri saviyasiga yaqinlashganligini ko‘rsatadi. Bu yaqinlashish ayniqsa, RRS o‘quvchilar tomonidan umumlashtirish va tasniflash jarayonlarida o‘z ifodasini topadi.
Tafakkur xususiyatlarini tekshirishda, faqat vazifani bajarish natijalari emas, balki tafakkur qilish uslublariga ham alohida e’tibor berish kerak. RRS o‘quvchilar, aqli zaif o‘quvchilarga nisbatan biron aqliy vazifani bajarayotganlarida birmuncha samaraliroq usullardan foydalanadilar. RRS o‘quvchilar ma’lum vazifalarni bajarish vaqtlarida aqli zaif o‘quvchilardan sifat jihatdan farq qiladilar.
Masalan, lobirint metodikasiga (Veksler metodikasida XII subtest) ko‘ra, tekshiriluvchi chiziqlarni kesib o‘tmasdan, boshi berk burchaklarga kirmasdan labirintdan chiqishi lozim. Shu labirintlardan chiqishda bir xil vaqt sarflagan aqli zaif va RRS o‘quvchilarning bajarish uslubi taqqoslanadi. RRS o‘quvchilarga nisbatan aqli zaif bolalar 2 marta ortiq xatolikka yo‘l qo‘yganlar.
Kichik maktab yoshidagi RRS o‘quvchilar tafakkurini rivojlanish darajasiga ko‘ra 3 guruhga bo‘lish mumkin (G‘.B.Shoumarov, 1979 y.).
Diagnostik yo‘nalishda I va III guruhdagi RRS bolalar birmuncha murakkablikka ega. Birinchi guruhdagi RRS bolalarni pedagogik qarovsiz bolalardan ajratish qiyin. Uchinchi guruhga kiradigan RRS bolalarni esa yengil aqli zaif bolalardan farqlash qiyin. Bularning taraqqiyot darajasi, ruhiy rivojlanishining susayishi chuqur, yaqqol ko‘zga tashlanib turganligi sababli aqli zaiflarga o‘xshab ketadi.
I guruh RRS o‘quvchilar aqliy faoliyat bo‘yicha normal darajaning quyi chegarasidan joy oladi.
III guruh RRS o‘quvchilar aqliy faoliyati bo‘yicha normal daraja bilan aqli zaiflik darajasining oralig‘ida bo‘ladi.
Shulardan birinchi guruhdagi bolalarning asosiy qismi, boshlang‘ich sinf yoshida normal o‘quvchilarga tenglashib, maxsus maktabdan ommaviy maktabga o‘tkazilishi va ommaviy maktabda ta’lim olishni davom ettirishlari mumkin.
III guruhga kiruvchi o‘quvchilar ruhiy rivojlanishining sustligi nisbatan turg‘un xarakterda bo‘lganligi sababli, o‘qishni maxsus maktablarda 8-sinfni bitirguncha davom ettiradilar.
1982 yildagi T.A.Strekalova tekshirishlari asosida RRS o‘quvchilarni fikr yuritish va xulosa chiqarish xususiyatlariga ko‘ra 4 guruhga bo‘lingan:
1) topshiriqlarni bajarish ko‘rsatkichlariga ko‘ra normal bolalarga yaqin bo‘lgan bolalar;
2) turli vazifalarni bajarishda ma’lum qiyinchiliklarga uchraydigan, ammo mustaqil ishlay oladigan, yaxshi o‘quvchilik qobilyati bo‘lgan bolalar;
3) topshiriqlarni bajarish ko‘rsatkichlariga ko‘ra, normal bolalardan bir muncha past, ammo aqli zaif bolalardan birmuncha yuqori ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan bolalar;
4) fikr yuritish va xulosa chiqarish xususiyatlariga ko‘ra aqli zaiflarga yaqin bo‘lgan bolalar.
T.A.Strekalova ma’lumotlariga ko‘ra, RRS bolalar ko‘rgazma harakat tafakkur turining rivojiga ko‘ra normal boladan kam farq qiladi. Ko‘rgazmali – obraz tafakkur turi darajasi bo‘yicha normal bolalar bilan aqli zaif bolalar oralig‘idagi darajani egalaydi.
RRS bolalar tafakkuriga oid ilmiy izlanishlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, RRS bolalar tafakkurining quyidagi xususiyatlari mavjud:
So‘z – mantiq tafakkur turining quyi darajadaligi bilan, nisbatan saqlangan ko‘rgazma – obraz va ko‘rgazma – harakat tafakkur turlariga ega.
Bilish jarayonlarining yaqqol sezilib turadigan notekis rivojlanganligi.
Intellektual faoliyatlarning maqsadga muvofiqligining bir muncha buzilganligi bilan xarakterlanadi.
Tafakkurning inertligi, bo‘shligi, bir xil xarakterlarga moyilligi, tahlil-tavsif jarayonlarining yaxshi shakllanmaganligi ko‘rinadi. Bunday xususiyatlar aqli zaif o‘quvchilarda birmuncha chuqurroq xarakterga ega bo‘ladi.
RRS bolalar aqliy masalalarni yechish vaqtlarida ko‘rsatilgan yordamdan, aqli zaif bolalarga qaraganda unumliroq foydalanadilar.
Intellektual aktivlikning yetarli emasligi.
Berilgan ko‘rsatmani tushuna olish, ammo ko‘rsatma talablari asosida faoliyatni to‘g‘ri tashkil eta olmaslik.
Intellektual vazifalarni yechish vaqtida zarur hissiyot – irodaning yetishmasligi, topshiriqlarni yechishning aktiv yo‘llarini qidirib topa olmaslik.
RRS bolalarda aqliy ish qilish qobiliyatlari normal tengdoshlariga qaraganda birmuncha pasaygan bo‘ladi.
Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar nutqi
RRS bolalar nutqi normal bolalarga nisbatan rivojlanish, shakllanish nuqtai – nazaridan birmuncha orqada qoladi. Ularda turli talaffuz kamchiliklari uchrab turadi. Tovushlar talaffuzining buzilishi, tovush obrazlarining yetarli shakllanmaganligi yozish va o‘qishda xatolarga yo‘l qo‘yishga olib keladi.
RRS bolalar lug‘at boyligi birmuncha cheklangan bo‘lib, aktiv lug‘ati yetarli rivojlnmagan bo‘ladi. Ular nutqidagi mavjud tushunchalar tor, noaniq ba’zan esa noto‘g‘ri bo‘ladi. Grammatik umumlashtirishlar yetarli bo‘lmaganligi sababli, yozuvda turli xil xatoliklarga yo‘l qo‘yadilar. RRS bolalar nutqini A.Yu.Panasyuk tomonidan 1973 yilda mamlakatimiz tarixiy, milliy, madaniy, ijtimoiy sharoitga moslashtirilgan Veksler metodiksi bilan tekshirganimizda subtestlar ichida “lug‘at” bo‘yicha eng past ko‘rsatkichlarga ega ekanligini ko‘rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqida deyarli so‘z turkumlaridan ot va sifat uchramaydi.
Bolalardagi nutqning shakllanish muddati bog‘cha yoshida tugamasdan, boshlang‘ich sinflar davrida ham davom etadi.
Bolalar nutqida grammatik qoidalar deyarli ishlatilmydi. Grammatik tushunchalar differensiatsiya qilinmaydi. Ko‘p hollarda ular “harf-tovush”, “bo‘g‘in so‘z”larni chalkashtirib yuboradilar RRS o‘quvchilarning shaxsiy sifatlari maxsus psixologiyada yetarli o‘rganilmagan. RRS o‘quvchilarning qiziqishlari bog‘cha yoshidagi bolalar qiziqishga o‘xshab ketadi. Shuning uchun o‘yin ular uchun asosiy faoliyat rolini o‘ynaydi.
Ularning aksariyat 7 yoshda ham maktabga bormasdan bog‘chada qolishni hohlaydi. O‘qishga bo‘lgan qiziqishlarga nisbatan, o‘yinga bo‘lgan qiziqishlari ustunlik qiladi. O‘yinga bo‘lgan qiziqishining ustunlik qilganligi va o‘qishda doimo, muntazam muvaffaqiyatsizlikka uchrab turishi natijasida bu bolalarda o‘qishga nisbatan salbiy munosabat shakllana boradi. O‘z-o‘ziga ishonmaslik xislari shakllanadi. O‘zlarining qobiliyatlarini baholashda haddan tashqari past baholash hollari kuzatiladi. Bu esa, ular shaxsining shakllanib yetishmasligi, hissiyot – iroda faoliyatlarida o‘quv faoliyati uchun zarur bo‘lgan bilish ehtiyojlarining shakllanmaganligida o‘z ifodasini topadi. Aksariyat hollarda, RRS o‘quvchilarda intellektual faollik, qiziqishlar yetarli bo‘lmaydi. RRS o‘quvchilar faoliyati o‘rganilganda, ularning o‘z faoliyatlarini yetarli rejalashtira olmasligi, xatti-harakatlarning normal bolalarga nisbatan qo‘zg‘aluvchanligi, o‘z-o‘zini nazorat qilish saviyasining pastligi, o‘z imkoniyatlarini yetarli baholay olmasligi va faoliyatlarini maqsad sari yo‘naltirishning yetarli emasligi ma’lum bo‘ldi.
G.I.Jarenkova RRS bolalar faoliyatini tekshirib, ularni 3 guruhga bo‘ladi.
Birnchi guruh: barcha RRS o‘quvchilarning deyarli yarmini tashkil qilib, har qanday faoliyatga sekin kirishadigan, lekin ishga kirishganan keyin, ma’lum vaqt samarali ishlaydigan o‘quvchilarni o‘z ichiga oladi;
Ikkinchi guruh: RRS bolalarning 32,3% ini tashkil qilib, asosan charchaydigan o‘quvchilardan ibora bo‘ladi. Bu guruhga kiruvchi o‘quvchilar faoliyatga tez kirishadilar. Dastlab, normal ishlab ma’lum vaqt o‘tgach, faoliyat samaradorligi keskin pasayib boradi.
Uchinchi guruh: RRS bolalarning 17,7 %iini tashkil qilib, bular ham charchaydigan bolalardan iborat. Turli faoliyatlarga I-guruhga kiruvchi bolalarga nisbatan tezroq kirishadi, ammo ularning ish samaradorligi tezda, keskin pasayib ketadi. Maxsus maktab o‘qituvchilari bu o‘quvchilarning ruhiy xususiyatlarini bilib, ularga nisbatan individual munosabatda bo‘lishlari lozim. RRS bolalar shaxsiy sifatlarning ayrim tomonlari, ular faoliyatining o‘ziga xos tomonlari V.I.Lubovskiy, L.V.Kuznesova, K.S.Lebedinskaya, N.L.Belopolskaya, G.I.Jarenkov, N.A.Menchinskaya, N.A.Julidova, N.N.Afanaseva va boshqalar tomonidan o‘rganilgan va o‘rganilmoqda.
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:
1. RRS bolalarning eslab qolish haqida nimalarni bilasiz?
2. RRS bolalar bilan qanday o’ziga xos ta’lim-tarbiya jarayoni amalga oshiriladi?
3. Sodda materiallar bilan ishlash deganda nimani tushinasiz?
4. RRS bolalarning bilish faoliyati qanday bo’ladi?
5. RRS bolalarda qanday xotira turlarida buzilishlar bo’lishi mumkin?
6. RRS bolalarning tafakkur xususiyatlari haqida tushuncha bering.
7. RRS bolalar bilan qanday muloqot olib borish kerak?
8. RRS bolalar oilalari va ta’lim maskanlaridagi o’zaro hamkorlik haqida ma’lumot bering.
9. RRS bolalar bilan ishlash jarayonida qanday tarbiya turlaridan keng foydalaniladi?
10. RRS bolalar uchun qanday ta’lim tizimlaridan foydalanish mumkin?
Foydalaniladiganadabiyotlar:
Rahbariy adabiyotlar
|
Mavjudjoyi
|
1. Karimov. Barkomol avlod - O‘zbekistoi taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1997-yil.
2. И.А. Kaримов. Юксак мaънaвият – eнгилмас куч. T. Maънaвият, 2008.
|
Nizomiynomidagi TDPU ARM
|
Asosiyadabiyotlar
|
Mavjudjoyi
|
1. Ayupova M.Y. Logopediya. T.: «O’zbekistonfaylasuflarmilliyjamiyati» 2007 y.
2. Raxmanova V.S. “Korreksion pedagogika va logopediya”.-“Moliya-iqtisod”,-T.,2007
3. Raxmanova V.S. “Defektologiya asoslari”. -“VORIS-NAShRIYoT”. T.,2012.
4. “Ta’lim hamma uchun” milliy dasturini joriy qilish bosqichlari. O‘RXTV, Yunisef, RTM, - T., 2005.
|
Nizomiynomidagi TDPU ARM
|
Qo`shimcha adabiyotlar
|
Mavjudjoyi
|
1. RaxmanovaV.S. “Maxsuspedagogika”.-T.,”G‘ofurG‘ulom”, 2004.
2. Engagig Deaf and Hard of Hearing Students in the School Librury: A Handbook for Teacher- Librarians NADENE EISNER. 2012 5-10.
3. Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly Environments Specialized Booklet 3Teaching Childrenwith Disabilitiesin Inclusive Settings Published in 2015 by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France.
|
Nizomiynomidagi TDPU ARM
|
Elektron ta'lim resurslari
|
Mavjudjoyi
|
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. ziyonet. uz
4. www. edu. uz
|
Nizomiynomidagi TDPU ARM
|
Glossariy
№
|
O’zbekcha
|
Inglizcha
|
Mazmuni
|
1
|
Maxsus pedagogika
|
special pedagogi
|
Maxsus pedagogika (Defektologiya, yunoncha “defectus” – nuqson, kamchilik, “logos” – fan, ta’limot) rivojlanishda jismoniy yoki psixik kamchilikka ega, maxsus, individual tarbiyalash va o‘qitish metodlariga asoslangan, imkoniyatlari cheklangan bolalarni rivojlantirish jarayonini boshqarishni o‘rganuvchi fan.
|
2
|
Maxsus maktab
|
special school
|
Rivojlanishda jismoniy yoki psixik kamchilikka ega, maxsus, individual tarbiyalash va imkoniyatlari cheklangan bolalar uchun tashkil etilgan maxsus ta’lim muassasalari
|
3
|
Himoyaga muhtoj
|
vulnerable
|
O‘z-o‘ziga xizmat qilish, harakatlanish, uyushtirish, o‘z axloqi ni nazorat qilish, ta’lim, mehnat faoliyatiga imkoniyatning buzilishi oqibatida ijtimoiy moslashmaganlikka olib keluvchi hayotiy faoliyatning ahamiyatli cheklanganligidir.
|
4
|
Ijtimoiy moslashuv
|
social adaptation
|
Ular uchun oddiy hayot tarzini va ochiq jamiyatni oddiy shartlarini hayoti davomida qo‘llay olishga o‘rgatish
|
5
|
Imkoniyati cheklangan
|
possibility be limited
|
Kar-soqov (surdopedagogika), ko‘r (tiflopedagogika), aqliy jihatdan rivojlanishda ortda qolgan (oligofrenopedagogika) bolalar
|
6
|
Erta tashhis
|
early diagnosis
|
Rivojlanishda jismoniy yoki psixik kamchilikka ega, maxsus, individual tarbiyalash va imkoniyatlari cheklangan bolalarga erta tashhis qo‘yish ularning kelgusi rivojlanishida samarali natijalarga erishiladi.
|
7
|
Nogironlik
|
disability
|
Bu jamiyatdagi mavjud shart-sharoitlar tufayli yuzaga kelgan, natijada odamlarning faol hayot kechirishiga imkon bermaydigan jismoniy, aqliy, sensor va psixik buzilishlari bo‘lgan shaxsning faoliyatiga to‘siq yoki cheklashdir
|
8
|
Integratsiya
|
integration
|
Imkoniyati cheklangan, alohida yordamga muhtoj bolalar va o‘smirlarga ta’lim berish, kasb-hunarga o‘rgatish ishlarini amalga oshirish maqsadida umumta’lim muassasalarida inklyuziv sinf va guruhlar tashkil etish
|
9
|
Inklyuziv ta’lim
|
education inclusive
|
Bu maxsus yordamga muhtoj bolalar va yoshlar uchun individuallashgan va sharoitga qarab o‘zgaruvchan, g‘amxo‘rlik bilan yondasha oladigan ta’lim tizimidir.
|
10
|
Ijtimoiy hamkorlik
|
special cooperation
|
Imkoniyati cheklangan, alohida yordamga muhtoj bolalar imkon qadar o‘ziga tengdosh nogiron bo‘lmaganlar bilan munosabatda bo‘lib, ijtimoiy tasavvurlarga ega bo‘lishlari hamda ijtimoiy hamkorlik o‘rnatishlari
|
11
|
Korreksiya
|
Correction
|
Korreksiya (yunoncha “correctiio” – tuzatish) – pedagogik uslub va tadbirlardan iborat maxsus tizimi yordamida anomal bolalarning psixik va jismoniy rivojlanish kamchiliklarini qisman yoki to‘liq tuzatish.
Aqliy yoki jismoniy, nutqiy rivojlanishida muammosi bo‘lgan bolalarning ruhiy yoki jismoniy rivojlanishidagi kamchiliklarini pedagogik usul va chora-tadbirlar yordamida qisman yoki butunlay bartaraf etish.
|
12
|
Korreksion pedagogika
|
Correction of pedagogical
|
Maxsus pedagogikaning har bir yo‘nalishi uchun ta’lim qonuniyatlarini tadqiq qiladi.
|
13
|
Korreksiyalash
|
Correction
|
Korreksiyalashning aniq maqsadi, vazifalari va usullari bolaning individual xususiyatlari va taraqqiyotidagi kamchiliklariga qarab belgilanadi.
Korreksiyalash (tuzatish) bolaning psixik va jismoniy rivojlanishidagi nuqsonlarni tuzatish, yo‘qotish va pasaytirishdan iborat.
|
14
|
Anamnez
|
Anamnez
|
Anamnez (yunoncha – anamnesis - eslash) – bemorning hayot sharoiti va kasallik tarixi haqida so‘rab to‘planadigan ma’ulumotlardir.
|
|
Kompleks hamkorlik
|
Complex coorporation
|
Pedagoglar jamoasining muayyan sotsial muhitda o‘sayotgan har bir bola qobiliyatlarining rivojlanish darajasi va hayot tajribasidan qat’iy nazar uning muvaffaqiyatli ta’lim olishi va rivojlanishi uchun qulay ijtimoiy psixologik shart-sharoit yaratishga qaratilgan kasbiy faoliyat tizimi.
|
|
Kompensatsiya
|
Compensation
|
Kompensatsiya (yunoncha “compensatio” – o‘rnini to‘ldirish) organizmning buzilgan yoki rivojlanmagan funksiyalarining o‘rnini to‘ldirish, qayta qurishdir.
|
|
Differensial
|
Differentiate
|
Maxsus maktablarning turli xillari – karlar uchun, zaif eshituvchilar va kech kar bo‘lib qolganlar uchun maktab bo‘limlari va maktablarning barcha turlarida ikki yoqlama nuqsonli bolalar uchun maxsus sinflar tashkil qilinishidir.
|
|
Integratsiya
|
Integration
|
Integratsiya (lotincha integratio – tiklash, to‘ldirish).
1. Tizim yoki organizmning alohida qismlari va funksiyalarining o‘zaro bir butun bog‘langan holatini ifodalovchi tushuncha, shuning dek, mana sha holatga olib keladigan jarayoni.
2. Fanlarning o‘zaro yaqinlashish va bog‘lanish jarayoni, differensatsiya jarayoni bilan birga kechadi.
|
|
Ijtimoiy Reabilitatsiya
|
Social rehabilitate
|
Ijtimoiy reabilitatsiya (yunoncha “rehabilitas” – qobiliyatni tiklash) anomal bolalarning psixofiziologik imkoniyatlariga ko‘ra ijtimoiy muhitda ishtirok etishi uchun sharoit yaratish, ularni ijtimoiy hayot va mehnatga jalb etish ma’nosini anglatadi.
|
|
Ijtimoiy adaptatsiya
|
Social adaptation
|
Ijtimoiy adaptatsiya (yunoncha “adapto” – moslashish) anomal bolalarning individual, guruhli xulqlarini ijtimoiy qoidalar, qadriyatlarga mos kelishini ta’minlash deganidir.
|
|
Tiflopedagogika
|
Tyflopedagogical
|
Ko‘rish qobiliyati buzilgan bolalarni o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirishni o‘rganadi.
|
|
Ko’rish analizatori
|
Watch analyzer
|
Ko‘rish sezgilarini hosil qiluvchi nerv mexanizmlari. Ko‘rish analizatorining po‘stloq uchi ensada joylashgan bo‘lib, u yerda ko‘rish sezgilari shakllanadi. Ko‘rish analizatorining o‘tkazuvchi yo‘llari ko‘rish nervlaridir.
|
|
Qisman ko’ruvchi
|
Partially regulated
|
Ko‘rish o‘tkirligi O dan O,OO4 gacha. Bu bolalar umuman ko‘rmaydilar, ko‘rish imkoniyati kam saqlangan. Mashg‘ulotlarda ular asosan o‘quv materialini sezish, eshitish idroki asosida o‘zlashtiradilar. Brayl tizimi bo‘yicha o‘qiydi va yozadilar. Ba’zi bir bolalar saqlangan ko‘rish imkoniyatidan o‘qish va yozishda foydalanishlari mumkin.
|
|
Total ko‘rlik
|
Carped profoundness
|
Ko‘r bolalarning ko‘rish qobiliyati keskin kamaygan yoki korrksiya qo‘llanilganda ya’ni ko‘zoynak tutilganda ham ko‘rish o‘tkirligi 0,04 gacha pasaygan bo‘lsa, bunday bolalar amalda ko‘r bo‘ladi.
|
|
Brail tizimi
|
Braille system
|
Ko‘zi ojiz shaxslar tomonidan qo‘llanuvchi nutq shakli bo‘lib, bunda harf, so‘z va raqamlar grifel bilan relefli-nuqtali belgilar ko‘rinishida maxsus moslama yordamida aks ettiriladi. 1829 yilda fransuz pedagogi Lui Brail tomonidan yaratilgan.
|
|
Oftalmolog
|
Ophthalmologist
|
Bolani tekshirishb, kerak bo‘lsa unga korreksiya qiladigan ko‘zoynak taqib yurishni tavsiya etadi va bola qaerda ta’lim olish kerakligini aniqlaydi.
|
|
Ko’rish qobiliyati
|
The ability to view the
|
Bolaning tevarak-atrofdagi narsa va buyumlarni ko‘zini harakatlantirmagan holatda buyumlarni ko‘ra olishi
|
|
Uzoqdan ko‘rish
|
Myopia
|
Ko‘zdan yiroqda ko‘radi, ko‘zga yaqin buyumlarni idrok etishda qiynaladi. Bunday bolalar mayda obektlarni ko‘rib o‘rganishga mo‘ljallangan darslarda juda qiynaladilar va o‘qish, yozish hamda tarqatma material bilan ishlashda qiyinchilikka uchraydilar. Uzoqdan ko‘rish maxsus korreksiya ko‘zoynaklari bilan to‘g‘rilanishi mumkin. Ularga jismoniy vazifalarni bajarish taqiqlanmaydi. Yaqin obqektlar bilan uzoq ishlash taqiqlanadi.
|
|
Katarakta
|
Cataracts
|
Ko‘z gavharining loyqalanishi (pomutnenie). Bunda gavharni jarroxlik yo‘li bilan olib tashlash va yangisini qo‘yish mumkin.
|
|
Albinizm
|
Albinism
|
To‘r pardada pigment yetishmasligi. Natijada kishining ko‘zi qizil, sochi va tanasi oq bo‘lishi mumkin. Ularga yorug‘likto‘suvchi ko‘zoynaktaqish, quyosh nurlaridan saqlanish tavsiya etiladi.
|
|
Glaukoma
|
Glaucoma
|
Ko‘z ichki bosimining ko‘tarilishi.
|
|
Mikroftalm
|
Microphtalm
|
Ko‘z olmasining kichrayishi.
|
|
To‘r pardaning ko‘chishi
|
Mycroblephoron
|
To‘r parda tashqi qobig‘ining oqib tushishi. To‘r parda tarang tortilib turgan yuqori miopiyali kishilarda to‘r pardaning ko‘chishiga moyillilik bor. Ular og‘ir ko‘tarish, jismoniy mashqlardan saqlanishi lozim.
|
|
Eshitish a’zosi
|
Auris
|
Uch qism (tashqi, o‘rta va ichki quloq) dan tuzilgan. Muvozanatni saqlash a’zosi esa ichki quloq (labirint)ning bir qismi (dahliz va yarim halqasimon kanallar)dir.
|
|
Surdapedagogika
|
Surpedagogika
|
Eshitishida nuqsoni bor bolalar kar soqov, zaif eshituvchi keyinchalik zaif eshituvchi bo’lib qolgan bolalar guruhiga bo’lib o’rganiladi
|
|
Ovoz balandligi
|
The volume
|
Ovoz balandligi (hajmi) yoki intensivligi (detsibel orqali dB) va uning chastota yoki pitch (gerts)da o‘lchanadi. Eshitish qobiliyatining buzilishi bir quloqda yoki har ikkala quloqda sodir bo‘lishi mumkin
|
|
Zaif eshituvchi
|
Weak hearing
|
Eshitishning meyoridagi nutqni idrok etishga to’sqinlik qilish darajasidagi turg’un pasayishi.
|
|
Ichki quloq
|
The inner ear
|
Ichki quloq (auris interna) yarimdoira kanalchalar va chig’anoqdan iborat. Labirint ikki qism – tashqi tomondagi suyak qismi (labyrinthus osseus) va uning ichkarisida joylashgan parda qismi (labyrinthus membranaceus) dan tuzilgan bo‘lib, chakka suyagining piramida qismi ichida joylashgan. Labirint yarim halqasimon uchta kanal (canales semicirculares), labirint dahlizi (vestibulum labyrinthus) va chig‘anoqdan iborat.
|
|
Labdab o’qish
|
Lip reading
|
Labdan o‘qish yoki “tovushni ko‘rib o‘qish” – lablar va til harakatlari orqali amalga oshadi. Labdan o‘qishni og‘iz artikulyatsiyasi va tilning tana qismi orqali ham o‘rgatish mumkin.
|
|
Nog‘ora parda
|
The drum cower
|
Soat oynasiga o‘xshash botiq doira shaklida bo‘lib, yupqa elastik to‘qimadan tuzilgan, diametri o‘rta yoshdagi odamlarda o‘rtacha 9x12 mm
|
|
Uzluksiz ta’lim
|
Continuing education
|
Umumta’lim va mahsus kasbiy tayyorgarligini ta’minlaydigan davlat va ta’lim muassasalari tizmida shahsning rivojlanish jaroyani va natijasi;tashhislash kompensatsiyalash adaptatsion ,bilim olish madaniy ehtiyojlarinig qondirilishini ta’minlaydi
|
|
Tashqi quloq
|
Auris externa
|
Quloq suprasi – auricula va tashqi eshitish yo‘li – meatus acusticus externus dan tashkil topgan.
|
|
Chig‘anoq
|
Oyster
|
Chig‘anoq (cochlea) dahliz pastidagi aylana atrofida spiralga o‘xshab 2,5 marta aylanishidan hosil bo‘lgan kanal (canalis spiralis cochleae), uning birinchi aylanasi 6 mm, ikkinchisi 4 mm va uchinchisi 2 mm. Ularning biri ikkinchisidan kichiklashib boradi.
|
|
Eshitish a’zosi
|
Auris
|
Uch qism (tashqi, o‘rta va ichki quloq) dan tuzilgan. Muvozanatni saqlash a’zosi esa ichki quloq (labirint)ning bir qismi (dahliz va yarim halqasimon kanallar)dir.
|
|
Surdapedagogika
|
Surpedagogika
|
Eshitishida nuqsoni bor bolalar kar soqov, zaif eshituvchi keyinchalik zaif eshituvchi bo’lib qolgan bolalar guruhiga bo’lib o’rganiladi
|
|
Ovoz balandligi
|
The volume
|
Ovoz balandligi (hajmi) yoki intensivligi (detsibel orqali dB) va uning chastota yoki pitch (gerts)da o‘lchanadi. Eshitish qobiliyatining buzilishi bir quloqda yoki har ikkala quloqda sodir bo‘lishi mumkin
|
|
Zaif eshituvchi
|
Weak hearing
|
Eshitishning meyoridagi nutqni idrok etishga to’sqinlik qilish darajasidagi turg’un pasayishi.
|
|
Ichki quloq
|
The inner ear
|
Ichki quloq (auris interna) yarimdoira kanalchalar va chig’anoqdan iborat. Labirint ikki qism – tashqi tomondagi suyak qismi (labyrinthus osseus) va uning ichkarisida joylashgan parda qismi (labyrinthus membranaceus) dan tuzilgan bo‘lib, chakka suyagining piramida qismi ichida joylashgan. Labirint yarim halqasimon uchta kanal (canales semicirculares), labirint dahlizi (vestibulum labyrinthus) va chig‘anoqdan iborat.
|
|
Labdab o’qish
|
Lip reading
|
Labdan o‘qish yoki “tovushni ko‘rib o‘qish” – lablar va til harakatlari orqali amalga oshadi. Labdan o‘qishni og‘iz artikulyatsiyasi va tilning tana qismi orqali ham o‘rgatish mumkin.
|
|
Nog‘ora parda
|
The drum cower
|
Soat oynasiga o‘xshash botiq doira shaklida bo‘lib, yupqa elastik to‘qimadan tuzilgan, diametri o‘rta yoshdagi odamlarda o‘rtacha 9x12 mm
|
|
Logopediya
|
logopedia
|
Logopediya termini grekcha logos (so‘z, nutq), peydeo (tarbiyalayman, o‘qitaman) so‘zlardan tashkil topgan bo‘lib, tarjimada to‘g‘ri «nutqni tarbiyalash» ma’nosini anglatadi.
|
|
Nutq nuqsonlari
|
speech defects
|
Bu adabiy tilda qabul qilingan nutq normasidan biroz bo‘lsa ham chetga chiqish.
|
|
Maxsus mashqlar
|
special exercises
|
Bu o‘rinda biz nafas olishni rivojlantirish bo‘yicha u yoki bu ko‘rinishdagi, logopediya amaliyotida tez-tez qo‘llaniladigan maxsus mashqlarni bajarishni (paxtani puflash, rezina o‘yinchoqlarni puflab shishirish) shart emas deb hisoblaymiz, chunki bunday nafas olishning barcha turlari nutqqa aloqador emas.
|
|
Nutq faoliyati
|
speech
|
Murakkab ruhiy faoliyat. U ruhiy jarayonlarning tarkib topishiga va bolaning umuman barkamol bo’lib o’sishiga kata ta’sir ko’rsatadi.
|
|
Nutq sistemasi
|
speech system
|
Nutq sistemasining tuzilish komponenti (tovush tomoni, grammatik tuzilishi, lug‘at zonasi), nutqning funksional jihatlari, nutqiy faoliyat turlarining (og‘zaki va yozma) o‘zaro aloqadorligi hisobga olinadi.
|
|
Nutq apparati
|
Office of the speech
|
Nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan nutq organlari tizimi
|
|
Rinolaliya
|
rinolalia
|
Rinolaliya (grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, rhinos – burun, lalia – nutq) nutq apparatining anatomik va fiziologik kamchiliklari sababli ovoz tembri va tovushlar talaffuzidagi buzilishdir. Rinolaliyani o‘rganish tarixi juda uzoq va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tdi. Muammoni o‘rganishda vrachlar, psixologlar, defektologlar o‘zlarining katta hissalarini qo‘shdilar.
|
|
Dizartriya
|
dizartria
|
Dizartriya – nutq apparati inervatsiyasining organik buzilishi sababli nutqning talaffuz tomonidan buzilishidir.
Dizartriya termini grekcha so’zdan olingan bo’lib, dis – bo’lak, arthon – biriktirish degan ma’noni bildiradi.
Dizartriya-bu markaziy xarakterdagi organik nutq buzilishi hisoblanadi.
Dizartriyada nutq a’zolarining (yumshoq tanglay, til, lablar) kam harakatlanishi natijasida nutq tovushlari artikulyatsiyasi qiyinlashadi, shu bilan birgalikda ovoz, nafas buzilishlari hamda nutqning sur’ati, ritmi va ifodaliligida o’zgarishlar kuzatiladi.
Dizartriyaning og’ir formasida nutq butunlay tushunarsiz bo’ladi. Bunday hol anartriya deb ataladi. Anartriya termini grekcha so’zdan olingan bo’lib, a-yo’q, arthon – biriktirish degan ma’noni bildiradi.
|
|
Duduqlanish
|
stammering
|
Duduqlanish – bu nutq apparati muskullarining tortishish natijasida nutqning sur’at-ohangining buzilishidir.
Duduqlanish muammosini nutq buzilishlari haqidagi ta’limotning rivojlanishi tarixida eng qadimiylaridan biri deb hisoblash mumkin. Uning mohiyatini turlicha talqin qilish fanning rivojlanishi va mualliflarning bunday nutq buzilishlariga qanday nuqtai nazardan yondashganliklari va yondashayotganligi darajasi bilan bog’liqdir.
|
|
Tilshunoslik
|
linguistics
|
Nutq tillar birligining turli darajasi va ularning amal qilish qoidalaridan foydalanishni ham nazarda tutadi. Ular har xil buzilishlarda turlicha buzilishi mumkin. Bolaning til normalarini o‘zlashtirib olish qonunlari va izchilligini bilish logopedik xulosalarni aniqlashtirishga yordam beradi, logopedik ta’sir etish tizimlarini ishlab chiqish uchun zarur bo‘ladi.
|
|
Logopediya
|
logopedia
|
Logopediya termini grekcha logos (so‘z, nutq), peydeo (tarbiyalayman, o‘qitaman) so‘zlardan tashkil topgan bo‘lib, tarjimada to‘g‘ri «nutqni tarbiyalash» ma’nosini anglatadi.
|
|
Nutq nuqsonlari
|
speech defects
|
Bu adabiy tilda qabul qilingan nutq normasidan biroz bo‘lsa ham chetga chiqish.
|
|
Maxsus mashqlar
|
special exercises
|
Bu o‘rinda biz nafas olishni rivojlantirish bo‘yicha u yoki bu ko‘rinishdagi, logopediya amaliyotida tez-tez qo‘llaniladigan maxsus mashqlarni bajarishni (paxtani puflash, rezina o‘yinchoqlarni puflab shishirish) shart emas deb hisoblaymiz, chunki bunday nafas olishning barcha turlari nutqqa aloqador emas.
|
|
Harakat – tayanch a’zolari jarohatlanishi
|
of being a member of the base phisical impairment
|
Bosh miyaning hаrаkаt zonаlаri vа hаrаkаtlаrni o‘tkаzuvchi yo‘llаrining birlаmchi jаrohаtlаnishi bilаn nаmoёn bo‘luvchi mаrkаziy nerv tizimi kasalligidir. Bolalar serebral falajida miyaning harakat va nutq harakat tizimlarining erta organik jarohatlanishi kuzatiladi.
|
|
Kompleks yondashuv
|
an integrated approach
|
Pedagoglar jamoasining muayyan sotsial muhitda o‘sayotgan har bir bola qobiliyatlarining rivojlanish darajasi va hayot tajribasidan qat’iy nazar uning muvaffaqiyatli ta’lim olishi va rivojlanishi uchun ijtimoiy psixologik shart-sharoit yaratishga qaratilgan kasbiy faoliyat tizimidir.
|
|
Kinestetik (harakat) sezgilar
|
Kinesthetic feeling
|
Gavdaning fazodagi holatini ayrim organlarning harakatlarini aks ettiruvchi sezgi turlari. Ular ko‘rish analizatorlarining ishida va nutq organlarining faoliyatida muhim rol o‘ynaydi.
|
|
Harakatni idrok etish
|
reflex movements
|
Ob’ektlarning yoki kuzatuvchining o‘zining fazodagi o‘zgarishlarining vaqtida aks etishi, bu turli analizatorlarning o‘zaro munosabati tufayli ta’minlanadi.
|
|
Harakat buzilishi
|
impaired movement
|
Avval ishlab chiqilgan reaksiyalar yoki ularning alohida komponentlarini bartaraf etuvchi tormozlanish; bunda ular o‘zining moslashuvchanlik xususiyatini yo‘qotadi va muhitning o‘zgargan shart-sharoitlariga javob bermay qo‘yadi.
|
|
Serebral falajlik
|
cerebral paralysis
|
Hali yetilmagan shakllanib bo’lmagan miyaning kasalligidir. Onaning homiladorlik davrida ma’lum kasalliklar bilan kasallanishi ,tug’ilish vaqtidagi patologik o’zgarishlar ,tug’ilgandan to bir yoshgacha davr ichida kasallanishi natijasida bosh miyaning harakat zonalari shikastlanadi, uning natijasida miyaning yahlit yetilishi kechikadi va buziladi.
|
|
Muvozanatni saqlash
|
balancing
|
Alohida tana qismlarining holatini o‘zgartirib turish evaziga uning muvozanatini saqlash. Muvozanat saqlashda barcha analizatorlarning o‘zaro aloqada ishlashi talab qilinadi, shuning uchun u ilk va kichik maktab yoshidagi bolalarning harakatlanish faolligini tashkil etishning murakkab shakli hisoblanadi.
|
|
Murakkab buzilish
|
complex problems
|
Ikki va undan muammolarning birgalikda kelishi (mas, eshitish-ko‘rish, ko‘rish-eshitish-aqliy, ko‘rish-aqliy, eshitish-tayanch-harakat a’zolari faoliyatidagi me’yordan chetga chiqish). Bunday buzilishlar bolaning ruhiy rivojlanishiga o‘ziga xos ravishda ta’sir etib, maxsus korreksion ta’sirni talab etadi. Kompleks buzilishlari bo‘lgan bolalarning o‘sishi, mavjud kamchiliklariga qarab, o‘ziga xos ravishda kechadi.
|
|
Ixtiyoriy harakatlar
|
Willing movement
|
Ijobiy yakuniy natijaga erishishga yoki xatti-harakat akseptorini amalga oshirishga qaratilgan faoliyat
|
|
Harakatlanish faolligi
|
Moving activity
|
Organizmning harakatlanishga bo‘lgan ehtiyojining qondirilishi. Harakatlanish faolligi bola normal rivojlanishining eng muhim shartidiri.
|
|
Aqli zaiflik
|
mentally retarded
|
Bosh miyaning organik jihatdan jarohatlanishi natijasida psixik, birinchi navbatda intellektual rivojlanishning turg’un pasayishi tushuniladi. Birinchi marta psixiatr F. Platter (1537—1614) ruhiy kasalliklar orasidan aqli zaif bolalarni ajratib berdi. Aqli zaif bolalarni tasniflash, ularga klinik tavsifnoma berish ishlari F. Pinel (1775-1838), /. Eskirol (1772-1840) tomonidan bajarildi. J. Eskirol birinchi marta «aqli zaiflik» atamasini fanga kiritadi.
|
|
Aqliy rivojlanish
|
Mental developing
|
Bolaning yoshi va hayotiy tajribasining ortishi hamda tarbiyaviy ta’sirlar bilan bog‘liq holda uning fikrlash faoliyatida sodir bo‘ladigan sifat va miqdor o‘zgarishlari
|
|
Aqli zaiflikning darajalari
|
Kind of mentally retarded
|
Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (BSST) tomonidan aqli zaiflikning to‘rt darajasi ajratib ko‘rsatilgan. Ya’ni:
yengil (kam);
o‘rta;
og‘ir;
chuqur.
|
|
Bilish jarayoni
|
Learning process
|
Nazariya va amaliyotga bo`linadi. Nazariya yangi bilimni, yangicha bilishni ifodalovchi tizimli fikrdir. Nazariya har xil shakllarda ifodalanadi: aksioma, teorema, qonun, formula, grafik raqam va boshqalar. Nazariyada g`oya shakllanadi.
|
|
Ijtimoiy mashqlar
|
social exercise
|
Bolalarda jamiyatda o‘zini tutish ko‘nikmalarni tarbiyalashga, muloqot darajasi va faolligini oshirishga yo‘naltirilgan. Bolalar yo‘l harakati qoidalarini o‘rganishadi, jamiyatda o‘zini tutish bo‘yicha mashq qilishadi, shaharda joylashgan muassasalar bilan tanishishadi. Pedagog bilan do‘konlar, dorixonalar, kioskalar bilan tanishshadi, kichik xaridlar qilib ularni to‘lashni o‘rganishadi.
|
|
Korreksion pedagogika
|
pedagogical-correction
|
Korreksion (maxsus) pedagogika – imkoniyati cheklangan kar-soqov (surdopedagogika), ko‘r (tiflopedagogika), aqliy jihatdan rivojlanishda ortda qolgan (oligofrenopedagogika) bolalarga ta’lim berish va ularni tarbiyalashning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganadi.
|
|
Aqliy va jismoniy rivojlanish muammosi bo’lgan bolalar
|
In physical and intellectual development defect of children
|
Tug’ma irsiy ega bo’lingan kasalliklar yokibelgilangan tartibda tadiqlangan jarohatlar asoratlari oqibatida hayotiy faoliyati cheklangan jismoniy va psixikkamchilikka ega bo’lgan 18 yoshgacha bo’lgan bolalar
|
|
Aqliy harakatlar
|
Mental attempt
|
Insonning biron bir tashqi vositalarga , shu jumladan ovozli nutqqa tayanmagan holda ichkiongda bajariladigan turlituman harakatlar
|
|
Irsiyat
|
heredity
|
Organizm va nerv sistemasi xususiyatlarining o‘tmish avlodlar tajribasida tarkib topib, mustahkamlanib, keyingi avlodlarga o‘tish jarayoni. Irsiyat o‘zgaruvchandir. U yashash sharoiti, ijtimoiy muhit, ta’lim-tarbiyaga ham bog‘liq.
|
|
Diqqat depressiyasi
|
Decreasing of attention
|
Diqqat depressiyasi (lotincha - pasayish) - turli tashqi va ichki omillarga ko‘ra obyektda to‘planish va mustahkamlanishning kuchsizlanishi va buzilishi.
|
|
Ruhiy rivojlanish
|
mental development
|
Inson hayotining turli bosqichlarida bilish faoliyati va shaxsiy xislatlari shakllanishi va takomillashuvi.
|
|
Ruhiy rivojlanishning sustlashishi
|
Psychic impairment
|
Umuman psixikaning yoki uning ayrim funksiyalarining rivojlanishida vaqtinchalik orqada qolishi; me’yordagi ruhiy rivojlanish sur’atining buzilishi. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning maktab sharoitiga ko‘nikmalari, o‘quv faoliyati kirishishlari qiyinlashadi, ular topshiriqlarni bajarishda ham qiynaladilar.
|
|
Yengil nuqson
|
missing light
|
Bular maxsus sharoitda 1- 3 yil ta’lim- tarbiya olganlaridan keyin o‘qishni ommaviy maktabning tegishli sinfida davom ettirishi mumkin.
|
|
Ruhan sust rivojlanganlikning somatogen shakli
|
Psychic impairment the kind of somathgen
|
Ilk yoshda har xil surunkali kasalliklar bilan tez-tez kasallanib turish natijasida bola yaxshi o‘sib-unmay qolishi mumkin , bu esa o‘z navbatida ruhiy jihatdan rivojlanishida orqada qolishga, kechikishga olib keladi, sust rivojlanganlikning somatik shakli deb shunga aytiladi. Bolada surunkali infeksiyalar, allergik holat tug‘ma porok va shu kabi kasalliklar ayniqsa tez uchrab turadi.
|
|
Ruhan sust rivojlanganlikning konstitutsional shakli
|
Psychic impairment the kind of constitution
|
Ruhan sust rivojlanganlikning konstitutsional shaklini harakterlovchi belgilarga quyidagilar kiradi: bolaning gavda tuzilishi sog‘lom tengdoshlarinikiga nisbatan 1- 2 yosh kichik ko‘rinadi. U o‘zini bog‘cha yoshidagilarga o‘xshab tutadi va ta’lim olish uchun hali “yetilmagan” bo‘ladi. Bunday bola o‘quv faoliyatiga yaxshi kirishib ketmaydi, chunki unda o‘qishga qiziqish yo‘q, ish qobiliyati past. Mas’uliyatsizlik, motivlarning sustligi, ruhiy jarayonlardan analiz, sintez qobiliyatlarining yaxshi rivojlanmaganligi tufayli o‘qish va yozishni, matematikani katta qiyinchiliklar bilan o‘zlashtiradi.
|
|
Ruhan sust rivojlanganlikning psixogen shakli
|
Psychic impairment the kind of psychogen
|
Ruhan sust rivojlanganlikning psixogen shaklida bola erta yoshligidan noqulay, noto‘g‘ri sharoitda tarbiyalanadi va shu tarbiyaning salbiy tomonlari ruhan rivojlanishiga ta’sir o‘tkazgan bo‘ladi. Shu xildagi kamchiliklarning kelib chiqish sabablarini 3 guruhga bo‘linadi.
|
|
Ruhan sust rivojlanishning serebral shakli
|
Psychic impairment the kind of cerebral
|
Ruhiy sust rivojlanishning serebral shakli miya shikastlari, meningit, meningoensefalit, gidrotsefaliya va boshqa kasalliklar natijasi bo‘lib hisoblanadi.
|
|
Infantilizm
|
infantilism
|
Ya’ni bola o‘sib-unmagan, go‘dak taxlit bo‘lib qolaveradi. Bunda bola psixikasida nevrozga o‘xshash holatlardan o‘z kuchiga ishonmaslik, qo‘rqoqlik, injiqlik, erkalik, qiziqishning pastligi va boshqalar kuzatiladi.
|
|
Pedagogik qarovsiz bolalar
|
Pedagogical neglected of the children
|
Psixikasi normal bo‘lib, ular noto‘g‘ri tarbiyalanganligi natijasida ulgurmovchi o‘quvchilar qatoriga o‘tib qoladilar. Xolbuki, ruhan sust rivojlangan bolalarda shaxsiyatning har tomonlama noto‘g‘ri rivojlanishi markaziy nerv sistemasidagi yengil darajadagi organik jarohatlanish bilan bog‘liq.
|
|
Serebrastenik holatlar
|
Cerebrastenic states
|
Bular ham tez-tez uchrab turadi. Markaziy nerv sistemasi tez charchaydi, neyrodinamik o‘zgarishlar kuzatiladi. Natijada aqliy qobiliyati susayib, xotira pasayadi, diqqati tarqoq bo‘lib qoladi, tez ta’sirlanish, qiz bolalarda yig‘loqilik, o‘g‘il bolalarda xaddan tashqari qo‘zg‘aluvchanlik kuzatiladi, bola ish qobiliyati past, arzimagan narsaga tez charchaydigan bo‘lib qoladi.
|
|
Aqli zaiflik
|
mentally retarded
|
Bosh miyaning organik jihatdan jarohatlanishi natijasida psixik, birinchi navbatda intellektual rivojlanishning turg’un pasayishi tushuniladi. Birinchi marta psixiatr F. Platter (1537—1614) ruhiy kasalliklar orasidan aqli zaif bolalarni ajratib berdi. Aqli zaif bolalarni tasniflash, ularga klinik tavsifnoma berish ishlari F. Pinel (1775-1838), /. Eskirol (1772-1840) tomonidan bajarildi. J. Eskirol birinchi marta «aqli zaiflik» atamasini fanga kiritadi.
|
|
Aqliy rivojlanish
|
Mental developing
|
Bolaning yoshi va hayotiy tajribasining ortishi hamda tarbiyaviy ta’sirlar bilan bog‘liq holda uning fikrlash faoliyatida sodir bo‘ladigan sifat va miqdor o‘zgarishlari
|
|
Aqli zaiflikning darajalari
|
Kind of mentally retarded
|
Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (BSST) tomonidan aqli zaiflikning to‘rt darajasi ajratib ko‘rsatilgan. Ya’ni:
yengil (kam);
o‘rta;
og‘ir;
chuqur.
|
|
Bilish jarayoni
|
Learning process
|
Nazariya va amaliyotga bo`linadi. Nazariya yangi bilimni, yangicha bilishni ifodalovchi tizimli fikrdir. Nazariya har xil shakllarda ifodalanadi: aksioma, teorema, qonun, formula, grafik raqam va boshqalar. Nazariyada g`oya shakllanadi.
|
|
Ijtimoiy mashqlar
|
social exercise
|
Bolalarda jamiyatda o‘zini tutish ko‘nikmalarni tarbiyalashga, muloqot darajasi va faolligini oshirishga yo‘naltirilgan. Bolalar yo‘l harakati qoidalarini o‘rganishadi, jamiyatda o‘zini tutish bo‘yicha mashq qilishadi, shaharda joylashgan muassasalar bilan tanishishadi. Pedagog bilan do‘konlar, dorixonalar, kioskalar bilan tanishshadi, kichik xaridlar qilib ularni to‘lashni o‘rganishadi.
|
|
Korreksion pedagogika
|
pedagogical-correction
|
Korreksion (maxsus) pedagogika – imkoniyati cheklangan kar-soqov (surdopedagogika), ko‘r (tiflopedagogika), aqliy jihatdan rivojlanishda ortda qolgan (oligofrenopedagogika) bolalarga ta’lim berish va ularni tarbiyalashning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganadi.
|
|
Aqliy va jismoniy rivojlanish muammosi bo’lgan bolalar
|
In physical and intellectual development defect of children
|
Tug’ma irsiy ega bo’lingan kasalliklar yokibelgilangan tartibda tadiqlangan jarohatlar asoratlari oqibatida hayotiy faoliyati cheklangan jismoniy va psixikkamchilikka ega bo’lgan 18 yoshgacha bo’lgan bolalar
|
|
Aqliy harakatlar
|
Mental attempt
|
Insonning biron bir tashqi vositalarga , shu jumladan ovozli nutqqa tayanmagan holda ichkiongda bajariladigan turlituman harakatlar
|
|
Irsiyat
|
heredity
|
Organizm va nerv sistemasi xususiyatlarining o‘tmish avlodlar tajribasida tarkib topib, mustahkamlanib, keyingi avlodlarga o‘tish jarayoni. Irsiyat o‘zgaruvchandir. U yashash sharoiti, ijtimoiy muhit, ta’lim-tarbiyaga ham bog‘liq.
|
|
Diqqat depressiyasi
|
Decreasing of attention
|
Diqqat depressiyasi (lotincha - pasayish) - turli tashqi va ichki omillarga ko‘ra obyektda to‘planish va mustahkamlanishning kuchsizlanishi va buzilishi.
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
