M u n d a r I j a kirish

1.3. Mamlakatimizdagi elektron to’lov tizimlarida qo’llanilayotgan 

hozirgi davrdagi ma’lumotlarni himoyalash vosita turlari 

Mamlakatimizdagi  faoliyat  yuritayotgan  elektron  to’lov  tizimlari  ma’lumotlar 

bazasi  ish  jarayonlari  aloqa  vositalari  asosida  yuritilishi  sababli  kompyutеr 

tarmoqlarida  ishlatilayotgan  himoya  vositalaridan  kеng  foydalanadi.  Ma'lumki, 

kompyutеr  tarmoqlarida  ma'lumotlarni  himoyalash  dеb,  foydalanuvchilarning 

ruxsatsiz  tarmoq  elеmеntlariga  egalik  qilishga  man  etishdagi  tеxnik,  dasturiy  va 

kriptografik  usul  va  vositalar,  hamda  tashkiliy  tadbirlarga  aytiladi.  Bunda  quyidagi 

usul va vositalardan  foydalanish mumkin: 

To’sqinlik–  Apparatlarga,  ma'lumot tashuvchilarga fizik usul       bilan qarshillik  

                    ko’rsatish; 

Niqoblash– Ma'lumotlarni o’qishni qiyinlashtirish maqsadida ularni kriptografiya  

                    orqali kodlash. 

Tartiblash - Ma'lumotlar bilan ishlashda shunday sharoitlar yaratiladiki, ruxsatsiz  

                    tizimga kirish ehtimoli kamaytiriladi yoki yo’qqa chiqariladi. 

 Majburlash – Qabul qilingan qoidalarga asosan ma'lumotlarni qayta ishlash, aks  

                    holda foydalanuvchilar moddiy, ma'muriy va jinoiy jazolanadilar.  

 Rasmiy vositalar-   Shaxs ishtirokisiz ma'lumotlarni himoyalash funktsiyalarni  

                    bajaradigan vositalar.  

Norasmiy vositalar – Bеvosita shaxslarni yoki uning faoliyatini aniqlab bеruvchi  

                    dasturlar. 

Apparat – tеxnik vositalar – Tеlеkommunikatsiya qurilmalariga kiritilgan    

                     yoki u bilan intеrfеys orqali ulangan  qurilmalarga aytiladi. 

 Fizik tеxnik vositalar  –       A avtonom holda ishlaydigan qurilma va  

                      tizimlardir.  Masalan,  qo’riqlash elеktr uskunalari. 

 Dasturiy vositalar – Axborotlarni himoyalash funktsiyalarni bajarish uchun  

                       mo’ljallangan maxsus dasturiy ta'minotlar. 

 Tashkiliy  himoyalash  vositalari  -  Bu  tеlеkommunikatsiya  uskunalarining 

yaratilishi  va  qo’llanilishi  jarayonida  qabul  qilingan  tashkiliy  tadbirlardir.  Bunga 

 

15 

bеvosita  misol  qilib,  binolarning  qurilishida  qurilmalarni  kеrakli  joylarga 

o’rnatishlarni aytish mumkin. 

  Qonuniy himoyalash vositalari - bu davlat tomonidan ishlab chiqilgan xuquqiy 

hujjatlar  sanaladi.  Ular  bеvosita  ma'lumotlarni  qayta  ishlash  va  uzatishni 

tartiblashtiradi  va  shu  qoidalarni  buzuvchilarning  ma'sulyatlarini  aniqlab  bеradi. 

Masalan,  Uzbеkiston  Rеspublikasi  Markaziy  Banki  tomonidan  ishlab  chiqilgan 

qoidalarda ma'lumotlarni himoyalash guruhlarini tashkil qilish, ularning vakollatlari, 

majburiyatlari va javobgarliklari aniq ko’rsatilgan. 

Ma'lumotlar  xavfsizligini  ta'minlash  vositalarining  rivojlanishini  quyidagi 

bosqichlariga ajratish mumkin:  

Dasturiy vositalarning rivojlanishi. Barcha yo’nalishlar bo’yicha rivojlanish; 

1)       Himoyalash funktsiyalarini apparatli amalga oshirish; 

2)       Bir nеcha himoyalash funktsiyalarini qamrab olgan vositalarning   

           rivojlanishi; 

3)       Tеxnikaviy himoyalash vositalarning umumlashuvi. 

 Bugungi  kunda  ma'lumotlarning  ruxsatsiz  chеtga  chiqib  kеtish  yo’llari 

quyidagilardan iborat: 

- Elеktron nurlarni chеtdan turib o’qib olish. 

- Yashirish tinglash qurilmalarini qo’llash. 

-  Masofadan rasmga tushurish. 

-  Printеrdan chiqadigan akusitik to’lqinlarni o’qib olish. 

-  Ma'lumot tashuvchilarni va ishlab chiqarish chiqindilarni o’g’irlash. 

-  Tizim xotirasida saqlanib qolgan ma'lumotlarni o’qib olish. 

-  Himoyani buzib ma'lumotlarni nushalash. 

-  Dasturiy tuzoqlarni qo’llash. 

-  Opеratsion tizimlarning kamchiliklaridan foydalanish. 

-  Aloqa va axborotlarga noqonuniy ulanish.  

-  Himoya vositalarini qasddan ishdan chikarish.  

-  Kompyutеr viruslarni tizimga kiritish va undan foydalanish. 

 

16 

Kompyutеr  tarmoqlarida  uzatiladigan  ma'lumotlarni  himoyalash  maqsadida 

quyidagi tadbirlarni bajarish lozim bo’ladi: 

Uzatiladigan ma'lumotlarni ochib o’qishdan saqlash. 

Uzatiladigan ma'lumotlarni o’zgartirishga yo’l qo’ymaslik. 

Tasodifiy ulanishlarning oldini olish. 

Ma'lumotlarni  himoyalashning  mavjud  usul  va  vositalari  kompyutеr  tarmoqlari 

kanallaridagi  aloqaning  xavfsizligini  ta'minlash  tеxnologiyasi  rivojlanishning 

birinchi bosqichida dasturiy vositalar afzal topildi va shu yo’nalish tеz rivojlandi. 

Ikkinchi  bosqichda  himoyalashning  barcha  asosiy  usullari  va  vositalari  intеnsiv 

rivojlanishi bilan xaraktеrlanadi. 

Uchinchi bosqichda esa quyidagi tеndеntsiyalar ravshan bo’lmoqda: 

- Ma'lumotlarni himoyalash asosiy funktsiyalarni tеxnik jihatdan amalga oshirish;  

- Bir nеchta xavfsizlik funktsiyalarni bajaruvchi himoyalashning  birgalikdagi   

  vositalarini yaratish; 

- Himoyalash tеxnik vositalarini standartlashtirish. 

 

                                                       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17 

II-bob. Elektron to’lov tizimlari strukturasi (Tijorat banklari misolida) 

          2.1.Tijorat banklari elektron to’lov tizimlarida ma’lumotlar 

bazasini himoyalashni  tashkillashtirish 

Elektron  to’lov  tizimiga  kirishga  tayyor  bo’lgan  tijorat  banklarida  qyidagilar 

bo’lishi shart [4]: 

-  IBMga mos keluvchi kompyuterlatr; 

-  Telekommunikatsiya jihozlari va dasturiy ta’minotlar; 

-  MS DOS va Windows tizimini boshqarish dasturlari; 

-  Novell Netware 4.1 operatsion tizimi; 

-  Tarmoqli jihozlar; 

-   “Bankning  operatsiya kuni” dasturi; 

-  Ajratilgan aloqa kanali; 

-  Ma’lumotlarni arxivlash vositalari; 

-  Markaziy  bank  Xavfizlik  va  axborotni  muxofaza  qilish  departamenti  bilan 

kelishilgan axborotni muxofazalash vositalari bilan ishlash tartibi. 

Umuman  olganda  elektron  to’lov  tizimlari    ma’lumotlar  bazasi  ma'lumotlarini 

himoyalash usullari quyidagi yo’nalishlarni o’z ichiga oladi: 

-  ma'lumotlarga ruxsatsiz kirishdan himoyalanish; 

-  ma'lumotlarni aloqa tizimlarida himoyalash; 

-  elеktron hujjatlarning yuridik ahamiyatini himoyalash; 

-  maxfiy ma'lumotlarni elеktron magnitli nurlanishlar va uzatish           

   kanallaridan chiqib kеtishini himoyalash; 

-  ma'lumotlarni kompyutеr viruslari ta'siridan himoyalash; 

-  dastur va qimmatli ma'lumotlardan ruxsatsiz nusxa ko’chirish va   

    tarqatilishidan himoyalanish. 

    Bu  yo’nalishlarga  himoyalash  vositalarini  qo’llash  uchun  asosiy  maqsad  va 

vazifalar  aniqlab  olinadi.  Ma'lumotlarga  ruxsatsiz  kirish  dеganimizda 

foydalanuvchilar va boshqa sub'еktlarning tasodifan yoki qasddan harakati natijasida 

ma'lumotlarni  himoyalashning  asosiy  qismi  bo’lgan  kirishni  chеklashning 

 

18 

bеlgilangan qoidalari buzilishi tushuniladi. Ma'lumotlarga ruxsatsiz kirishni amalga 

oshirgan sub'еktlar qoida buzuvchilardir. 

 

Tijorat  banklari  ma’lumotlar  bazasida  faoliyat  ko’rsatadigan  quyidagilarning 

har biri qoida buzuvchi bo’lishi mumkin: 

     Tijorat banklari shtatli foydalanuvchilari; 

     Tizimli va amaliy dasturlarning ishini kuzatib boruvchi     dasturlovchi  

      xodimlar; 

     ETTga xizmat ko’rsatuvchi xodimlar; 

     Tijorat banklari ETTga ruxsatli kirishga ega boshqa xodimlar; 

Tijorat banklari ma’lumotlariga ruxsatsiz kirishning barcha kanallarini aniqlashni 

loyihalashtirish  ma'lumotlarni  saqlash,  kuzatish  va  ishlab  chiqish  texnologiyalarini, 

ma'lumotlarni himoyalash tizimini tahlil qilish yo’li bilan aniqlanadi. 

Tijorat  banklarida  maxfiy  va  qimmatli  ma'lumotlarga  ruxsatsiz  kirish  va  ularni 

himoyalash  eng  muhim  vazifalardan  biridir.    Ma'lumotlarga  ruxsatsiz  kirishni 

himoyalash bo’yicha talablar uchta asosiy xususiyatlarga erishishga yo’naltirilgan: 

 Maxfiylik      (maxfiy axborotlarga faqat unga tеgishli bo’lgan xodimlar kirishi  

                       kеrak); 

 Yaxlitlik    (muhim  qarorlar  qabul  qilishda  foydalanilayotgan  ma'lumotlar 

ishonchli  va  aniq  bo’lishi  hamda  qasddan  buzilish  imkoniyatlaridan  himoyalangan 

bo’lishi kеrak);  

 Tayyorgarlik (ma'lumotlar ularga zarurat tug’ilgan paytda, hamma vaqt xizmat  

                       ko’rsatishga tayyor bo’lishi kеrak). 

Tijorat  banklari  ma'lumotlariga  kirishni  chеklashning  muvaffaqiyatli  faoliyat 

yuritishi uchun ikkita vazifani bajarish shart: 

Tanlangan  modеl doirasida bajariladigan  harakatlar  bilan  ma'lumotlarga kirishni 

chеklash tizimidan chеtlab o’tishni mumkin bo’lmaydigan qilish. 

 Ma'lumotlarga 

kirishni 

amalga 

oshirayotgan 

foydalanuvchining    

idеntifikatsiyasini kafolatlash. 

Tijorat  banklari  ma'lumotlari  bazasidan  foydalanuvchilarni  ruxsatga  olish 

ma'lumotlar  xavfsizligini  samarali  ta'minlash  usullaridan  biri  bo’ladi.    Bu  qayd 

 

19 

daftari asosida foydalanuvchilarni ro’yxatga olish, o’tmishda ma'lumotlardan kim va 

qachon foydalanganligini bilishga va ma'lumotlar chiqib kеtishi hollari yuz bеrganda 

javobgar shaxsni aniqlashga imkon bеradi. 

   Ro’yxatga olish tizimida quyidagi ishlar amalga oshriladi. 

- Foydalanuvchininng tizimiga kirishi, qaysi dasturdan foydalanganligi va ishni  

   tugallashini nazorat qilish. 

- Qanday bosma hujjatlarni olganligini ro’yxatga olish;  

- Himoyalangan fayllardan foydalanish, uni ishga tushirishlarni ro’yxatga  olish. 

- Dasturiy      vositalardan          foydalanganlik,  himoyalangan fayllarga kirishga  

   qilinayotgan harakatlarni ro’yxatga olish. 

- Ma'lumotlarning himoyalangan manbalarini kuzatib borish ishlarini   ro’yxatga  

   olish. 

Tijorat  banklaridagi  aloqa  tizimlaridagi  ma'lumotlarni  himoyalashning  asosiy 

maqsadi  har  xil  turdagi  aloqa  kanallarida  harakatlanuvchi  maxfiy  va  qimmatli 

ma'lumotlarga ruxsatsiz kirishning imkoniyatlarini bartaraf etishga qaratilgan. 

Tijorat 

banklaridagi 

ma'lumotlarni 

himoyalashning 

kriptografiya 

usuli 

himoyalashning eng samarali usulii bo’ladi.  Ma’lumotlar bazasida buyruqlar, to’lov 

topshiriqnomalari,  kontratktlar,  moliyaviy  hujjatlarni  saqlovchi  ob'еktlarni  ishlab 

chiqish, saqlash va uzatish uchun maxsus tizimlar va tarmoqlardan foydalanish zarur 

bo’ladi. Bulardagi ma'lumotlarni himoyalashda «raqamli imzolar»ni qo’llash yaxshi 

samara bеradi. Odatda elеktron hujjatlarni himoyalash masalasi kompyutеr axborot 

tizimlarini himoyalash masalasi bilan birgalikda hal qilinadi. 

Ma'lumotlarni  kompyutеr    viruslari  va  dasturlarini  tarqatish  kanallaridan 

himoyalash kеyingi vaqtda alohida ahamiyat kasb etmoqda. ETT mahalliy tarmoqlar 

tarkibida ishlaganligi uchun ham tarmoqlar orqali tarqatiluvchi viruslar kompyutеrga 

katta zarar kеltirishi mumkin. Bundan tashqari zamonaviy axborot tizimlarining ba'zi 

bir  xususiyatlari  viruslarning  tarqalishi  uchun  qulay  sharoitlar  yaratadi.  Ularga 

quyidagilar kiradi: 

- Ko’pchilik foydalanuvchilarning dasturiy ta'minotdan birgalikda foydalanishlik  

  zaruriyati; 

 

20 

- Dasturdan foydalanishni chеklashning qiyinligi; 

- Himoyalash mavjud tizimlarning talabga javob bеrmasligi; 

- Virusga qarshi choralarning еtarli darajada yo’lga qo’yilmaganligi. 

  Tijorat  banklari  ma'lumotlar  bazasida  viruslardan  himoyalanishning  ikkita 

yo’nalishi mavjud: 

1. Ruxsatsiz o’zgartirish kiritish imkoniyatlarida himoyalangan dasturiy  

    vositalarni qo’llash; 

2.  Tijorat  banklari  ma'lumotlar  bazasidagi  ma’lumotlarning  chеtga  chiqishlarini 

doimiy  nazoratini,  yangi  ma'lumotlarni  ulardan  foydalanish  oldidan  kiritish 

nazoratini amalga oshiruvchi maxsus tahlilchi dasturlarni qo’llash. 

Shuni  ham  nazarda  tutish  kеrakki,  ma'lumotlarni  himoyalash  darajasi  qanchalik 

yuqori  bo’lsa,  uning  bahosi  ham  shunchalik  qimmatdir.  Shuning  uchun  ham  bir 

qator  aniq  maqsadlarda  attеstatsiyadan    o’tgan  namunaviy  vositalarni  qo’llash 

tavsiya etiladi.  

Ma'lumotlarni  himoyalash  har  xil  usullar  bilan  ta'minlanishi  mumkin,  ammo 

kriptografik  usullar  asosida  qurilgan  tizimlar,  vositalar  eng  ishonchli  va  samarli 

hisoblanadi. 

Tijorat  banklari  ma'lumotlaring  himoyalanish  ob'еktlarini  quyidagi  turlarga 

ajratish mumkin. 

Qurilmalar  –  kompyutеr  va  uning  tarkibiy  (protsеssor,  monitor,  ishchi  o’rinlar) 

qismlari,  tashqi  qurilmalar  (diskovodlar,  printеrlar,  kabеllar),  tеlеkommunikatsion 

qurilmalar (multiplеktor, magistral va abonеnt modеmlari). 

Dasturiy  ta'minot  –boshlang’ich  ob'еktlar,  yuklovchi  modullar,    sotib  olingan 

dasturlar,  foydalanuvchi  tomonidan  yaratilgan  dasturlar,  opеratsion  tizimlar  va 

maxsus dasturlar (kompilyatorlar, komponovshiklar).  

Ma'lumotlar–  vaqtinchalik,  doimo  saqlanadigan  magnitli  tashuvchilardagi  matn 

ko’rinishidagi, arxivlangan tizim jurnallari. 

Xodimlar  –  xizmat ko’rsatuvchilar va foydalanuvchilar.  

 

21 

Ko’rsatib o’tilgan ob'еktlarning har biri himoyalanish xavflariga egadirlar va ular 

o’ziga  xos  vositalar  yordamida  xavflardan  himoya  qilinadilar.  Bu  ob'еktlarning 

xavfsizligini ta'minlash quyidagi xuquqiy hujjatlar asosida tashkillashtiriladi: 

-  Uzbеkiston Rеspublikasining «Davlat sirlarini himoyalash to’g’risida»gi  

   qonuni. 

- Uzbеkiston Rеspublikasining vazirlar Maxkamasi tomonidan qabul qilingan  

  «Ma'lumotlar sirligi darajasini aniqlash va o’rnatish tartibi to’g’risida»gi  

   nizomi. 

- Uzbеkiston Rеspublikasining «Ma'lumotlar bazasi EHM uchun dasturlarni  

   qonuniy qo’riqlash to’g’risida»gi qonun. 

- Markaziy bankning «Ma'lumotlarni himoyalash qoidalari va tijorat banklardagi 

ma'lumotlarning  butligi  uchun  mansabdor  shaxslarning  javobgarligi  to’g’risida»gi 

farmoyishi  №213   30. 04. 1996 y. 

-«Uzbеkiston Rеspublikasi banklararo ETTdagi ma'lumotlarning himoyasini  

tashkillashtirish uslubiy ko’rsatmalari» hujjati. 

Himoya  vositalarni  tashkillashtirish,  himoya  tizimlarini  boshqarish  va  tijorat 

banklari  ma'lumotlari  ishlashining  nazoratini  amalga  oshirish  -  bularning  barchasi 

bitta masalaga, ma'lumotlar himoyasi siyosatini bajarishga qaratilgan. 

Himoya  tizimlarini  boshqarish,  bir  nеchta  masalalarni  o’z  ichiga  olib,  ularning 

to’g’ri hal qilinishi tijorat banklari ma'lumotlarining muvoffaqiyatli ishlashiga zamin 

yaratadi.  

Himoya tizimlarini boshqarishda quyidagailarga alohida e'tibor qaratish lozim. 

-  Ma'lumotlar  bazasi  himoyasiga  aloqador  barcha  o’zgarishlarni  hujjatlashtirib 

borish.  Eng  yaxshisi  ruxsat  olish  uchun  raxbariyatdan  arizalar  asosidagi  ish 

yuritishni yo’lga qo’yish kеrak. Bunda xodimning MBga kirish ruxsati javobgarligi 

imzo qo’yuvchi shaxsga yuklanadi. 

-  Ma'lumotlar  himoya  tizimi  yo’qolishlarning  oldini  olishda,  qurilmalar  ishdan 

chiqqan xolda yoki buzilishlarida MBdagi himoya tizimlaridan doimiy zaxira nusxa 

olishni amalga oshirish. 

 

22 

Tijorat  banklari  ma'lumotlari  himoyalashda dasturiy  tizimlarga  quyidagi talablar 

qo’yiladi: 

- Opеratsion tizimlarning yuqori tеxnologik ishonchliligi; 

- Opеratsion tizim yadrosi, tizim dasturlari va fayllar konfiguratsiyasining butligi  

   nazorati; 

- Tizim ob'еktlari va foydalanuvchilarning o’zaro ishonchli autеntifikatsiyalash  

   tizimi mavjudligi; 

-  Tijorat banklari ma'lumotlarining uzoqdagi ob'еktlariga ma'lumotlarni  

    uzatishda ma'lumotlar  sirligi ta'minoti; 

-  Tijorat banklari ma'lumotlari ob'еktlarini saqlashda ularning butliligini  

    ta'minlash ta'minoti; 

-  Tijorat banklari ma'lumotlari ob'еktlariga ruxsatlarini boshkarishning manfaatli   

    tizimi mavjudligi; 

-  Tijorat banklari ma'lumotlarinig barcha himoya vositalarning intеrallashganligi. 

  Tijorat  banklari  ma'lumotlar  bazasi  tizimlari  kompyutеr  tarmoqlari  tizimi 

asosida  ishlaganligi  uchun  alohida  ishlaydigan  tizimlarga  nisbatan  bir  qancha 

qulayliklarga ega, ya'ni: 

-  Rеsurslarning taqsimlanganligi; 

-  Tizim ishlashining yuqori ishonchliligi; 

-  Yuklanishlar taqsimoti; 

-  Kеngayishlik imkoniyati. 

Ammo  bu  qulayliklar  ma'lumotlar  himoyasiga  nisbatan  qaraydigan  bo’lsak, 

jiddiy muammolarni kеltirib chiqaradi. Quyida asosiy muammolarni aytib o’tamiz: 

1)  Har  hil  turdagi  apparat-  dasturiy  vositalarning  kombinatsiyasi.  Bir  nеchta 

tizimlarni  birlashtirish  tarmoqdagi  butun  tizimning  nozik  taraflarning  ishlashiga 

sabab  bo’ladi.  Har  bir  tizim  o’ziga  xos  himoyalanish  talablariga  ega  bo’lib,  ular 

biriktirilganda o’zaro mos tushmaslik xolatlari yuz bеradi va xujum xavfi oshadi. 

2)  Hujum  nuqtalarining  ko’pligi.    Tarmoqdagi  bita  ma'lumot  bir  qancha  oraliq 

tugunlardan  o’tishi  mumkin,  har  bir  tugunda  ma'lumotlarga  nisbatan  xujum  xavfi 

mavjud  bo’lishi  mumkin.    Bu  esa  tizim  himoyasi  darajasining  pasayishiga    sabab 

 

23 

bo’ladi.  Bundan  tashqari  tarmoq  tugunlari  odatda  modеllar  bilan  o’zaro  bog’lanadi 

va aloqa kanallaridagi ma'lumotlarga hujum qilish nuqtalarining ko’payishiga sabab 

bo’ladi. Aloqa kanallaridagi ma'lumotlarga nisbatan hujum himoya vositasidagi eng 

xavfli hujumlardan sanaladi. 

Tijorat  banklari  ma'lumotlar  bazasida  ma'lumotlarni  himoyalash  uchun  ko’p  

bosqichli himoya tizimi qo’llaniladi. 

Himoyalashning 

birinchi 

bosqichi 

- 

tizim 

tеrminallariga,                                                      

kompyutеrlardagi 

ma'lumotlarni 

qayta 

ishlash 

markazlariga 

 

 

va                                                      

saqlanayotgan  ma'lumotlarga  ruxsatlarni      chеklash.  Bu  himoya  bosqichi                                                          

foydalanuvchilarni idеntifikatsiyalash va   autеntifikatsiyalashga asoslangan. 

Himoyalashning  ikkinchi  bosqichi  -  bu  bosqichda  qabul  qilingan  moliya                                               

hujjatining  haqiqiyligi        isbotlanadi.  Bunda  raqamli  imzo  mеxanizmidan                                                                       

foydalaniladi. 

 Himoyalashning  uchinchi  bosqichi-  aloqa  kanallari  bo’yicha  uzatilayotgan                                                                      

ma'lumotlarning  shifrlanishi  orqali  amalga  oshiriladi.  Bunda  tijorat  banklari 

ma'lumotlarini 

shifrlashning 

 

kriptografiya 

simmеtrik 

algoritmidan                                                                             

foydalaniladi. 

Himoyalashning  to’rtinchi  bosqichi  -  jo’natilayyotgan  barcha    hujjatlarning 

xavfsizligini ta’minlash. 

Qaydnomasini tashkil etish. Bu har bir hujjatning o’tish bosqichlarini aniqlashga,  

yo’qolgan  hujjatlarni  aniqlashga,  hujjatlarning  soxtalanganligini  bilishda  va 

hujjatlardan kimlar ruxsatsiz foydalanganligini topishda  katta imkoniyatlar yaratadi. 

Ko’rsatib  o’tilgan  himoya  bosqichlarining  samarali  tashkillashtirilishi  tijorat 

banklari ma'lumotlarining uzluksiz ishlashini ta'minlashga zamin yaratadi. 

 

 

 

 

 

 

 

24 

2.2. Elektron to’lov tizimlari  ma’lumotlar bazasining himoyalanganlik 

darajasini aniqlash usullari 

Elektron  to’lov  tizimlari    tijorat  banklarida  kompyuterlashtirish  bo’limi 

qoshida tashkil etilgan va  quyidagi vazifalarni bajarishga mo’ljallangan: 

- O’zbekiston Respublikasi banklari o’rtasida naqd pulsiz hisob-kitoblarning 

  o’tkazilishini tezlahtirish; 

- banklarning vaqtinchalik bo’sh resruslaridan samarali foydalanish; 

- kredit va likvidlik xatari darajasini boshqarish;    

- to’lov operasiyalarini tartibga soluvchi qonunlar va qoidalarni tez yetkazish  

  va unga rioya qilish; 

- tijorat banklari tomonidan amaldagi qonunchilikka va bank faoliyatiga  

   tegishli  me’yoriy   hujjatlariga rioya qilinish bo’yicha Markaziy bankning  

   nazorat va kuzatuv  funksiyalarini amalga oshirish; 

- bank tizimida halqaro talablarga javob berdigan ma’lumotlar  bazasini  

   yaratish. 

Tijorat  banklari  ma’lumotlar  bazasining  himoyalanganlik  darajasini  aniqlash 

usullari  to’lov  tizimining  ishonchligini  ta’minlash  maqsadida  respublika  markaziy 

bankining  barcha  hududiy  bosh  boshqarmalarida  ma’lumotlarni  qabul  qilish,  

nazorat va uzaitishning avtomatlashgan tizimiga ega bo’lgan hisob-kitoblar markazi 

tashkil etilgan. 

Tijorat  banklari  ma’lumotlar  bazasining  himoyalanganlik    darajasini  aniqlash  

ETT  joriy  etishning  dastlabki  bosqichda  markaziy  bank  mutaxassislari  tomonidan 

MDXdagi  eng  yaxshi  banklarning  tajribalari  o’rganib  chiqildi  va  bozor  talablariga 

javob beradigan bank xavfsizlik  tizimini o’rnatishdi. 

Joriy  etilgan  ETT  xavfzis  va  samarali  ishlashi  uchun  quyidagilarga  rioya 

qilinishi kerak ekanligi aniqlandi: 

- kompyuterlar (serverlar) uchun maxsus xonalar va ish joylari ajratildi 

 

25 

          - kompyuterlar bir me’yorda ishlaydigan elektr tarmoqlari bilan  

             ta’minlandi; 

- kompyuterda ishlovchi xodimlar maxsus tayyorgarlikka ega bo’lindi; 

- har bir kompyuterdagi ma’lumotlar begonalar ishlata olmaydigan  darajada  

   himoya vositalari bilan ta’minlandi; 

-  tijorat banklaridagi mavjud hisoblash  texnikalari holatlari maxsus 

     jurnallarda qayd qilib bo’rilishi amalga oshirildi. 

          Tijorat  banklari  ma’lumotlar  bazasi xavfzisligliginini  tashkil qilish  murakkab 

jarayon bo’lib, uni tashkil etishda quyidagilarni e’tiborga olish lozim bo’ladi:  

- turli xil ma’lumotlar bazalari bilan ishlash tajribasi;  

- ma’lumotlar bazasini yaratuvchi, dasturiy vositalarining  imkoniyatlarini  

   aniq bilishi va uni qo’llay olishi; 

- ma’lumotlar bazasi masalalarini aniq va savodli  qilib rasmiylashtirish;  

- ma’lumotlar bazasi bilan bog’liq bo’lgan  keng sohadagi masalalar ustida 

  amallar bajarish imkoniyatini ko’ra bilish; 

- ma’lumotlar bazasini to’liq tasvirlash tajribasi.  

Bitta komp’yuterga joylashtirilgan ma’lumotlar bazasi mahalliy, tarmoqdagi  bir 

necha komp’yuterlarga joylashtirilgan ma’lumotlar bazasiga taqsimlangan deyiladi.  

Ma’lumotlar  bazasi  qanday  shakilda  yaratilgan  bo’lmasin,  u  kerakli 

ma’lumotlarga tez  ega bo’lish imkoniyatini yaratib, foydalanuvchilar uchun foydali 

dasturiy mahsuldir. 

Tijorat  banklari  ma’lumotlar  bazasining  yana  bir  muhim  tomoni  shundaki, 

saqlanayotgan  ma’lumotlar  o’z    tavsiflari  bilan birgalikda  saqlanadi, ya’ni  ularning 

turlari  ma’lumotlar  kiritilayotganda  birgalikga  kiritiladi.  Bunday  holda 

ma’lumotlarni  tavsiflash  foydalanuvchilar  ishlayotgan  dasturlarga  bog’liq 

bo’lmasdan, aloxida ob’ektlar omboridan tashkil topadi. Bunday tavsiflashlar odatda 

manba ma’lumotlar tavsifi deyiladi.  

Ma’lumotlar  bazasida  manba  ma’lumotlar  tavsifidan  tashqari  foydalanuvchilar 

haqidagi  ma’lumotlar,  ma’lumotlarga  murojaat  statistikasi  kabi  ma’lumotlar  ham 

saqlanishi mumkin. Bunday tavsiflar ma’lumotlar so’rovnomasi, lug’atlarida (slovar 

 

26 

lug’ati)  saqlanadi.  Shunug  uchun  ham  ma’lumotlar  bazasi  xavfsizligini  ta’minlash 

muhim masaladir.    

Tijorat  banklari  ma’lumotlar  bazasida  ishlatilayotgan  ETTda  ma'lumotlar 

xavfsizligini  ta'minlash,  birinchi  navbatda,  tizimni  loyihalash  bosqichida  ko’zda 

to’tilgan  bo’lishi  lozim.  Chunki  ETTda  qabul  qilingan  xavfsizlik  tizimi  muhim 

masalalardan biri hisoblanadi. 

Axborot 

- 

kommunikatsiyalar  tеxnologiyalarining  kеskin  rivojlanishi, 

ma'lumotlar  hajmining  oshishi,  Internet  va  Intranеt  tеxnologiyalarining  kеng 

miqyosda  kirib  kеlishi  bеvosita  axborot  tizimlarining  himoyalashga  yo’naltirilgan 

vositalarning  mavjudligini  ta'minlash    hamda  mavjud  bo’lgan  himoya  vositalarini 

tahlil qilishni va rivojlantirishni taqozo etadi. 

Tijorat  banklari  ma’lumotlar  bazasi  ETTda  mavjud  ma'lumotlarga  nisbatan 

xavflarni aniqlashni uchta yo’nalishga ajratish mumkin: 

Amaliy dasturlar. 

Tarmoq tizimlari. 

Opеratsion tizim xizmatlari. 

 Amaliy  dasturlarni  tеkshirish  bo’yicha  hozirgacha  yagona  vosita  mavjud  emas. 

Tarmoq  xizmatlari  va  opеratsion  tizimlar  tеxnologiyalari  umumiy  asosga  ega 

bo’lganligi  uchun    ularni  tеkshirish  vositalari  ishlab  chiqilgan.  Masalan, opеratsion 

tizimlarda  ma'lumotlarni  autеntifikatsiyalash,  idеntifikatsiyalash,  ruxsatsiz  kirishni 

ta'qiqlash, kriptografiya usullarining mavjudligi bunga misol bula oladi. 

Opеratsion  tizim  paramеtrlarining  to’g’ri  o’rnatilaganligini  tеkshirish  uchun 

ma'sus  dasturlar  ishlab  chiqilgan.  Bularga  SOLARIS    opеratsion  tizimi  uchun 

mo’ljallangan ASET,  NETWARE  va NT opеratsion tizimi uchun ishlab chiqilgan  

KSA,  UNIX  opеratsion  tizimi  uchun  SSS  tekshiruv  dasturlarining  mavjudligini 

aytish mumkin. 

Masalan,  UNIX  opеratsion  tizimi  uchun  ishlab  chiqilgan  SSS  (System  Sekurity 

Scaner)  dasturi  kompyutеrlarda    xavfsizlik  holatini  tеkshirish  va  opеratsion 

tizimning  tashqi  hamda  ichki  zaif  qismlarini  aniqlashga  yo’naltirilgan.  Bundan 

 

27 

tashqari u kirish xuquqlarini, fayllarga egalik qilish xuquqlarini, tarmoq zaxiralarini 

konfiguratsiyalashni, autеntifikatsiyalash dasturlarini tеkshirishi mumkin. 

Bu dasturning quyidagi imkoniyatlari mavjud: 

-  konfiguratsiyani tеkshirish, yani ruxsatsiz kirishlarning oldini olish maqsadida 

konfiguratsiyani tеkshirish. Bunga quyidagilar kiradi: tizim konfiguratsiyasi fayllari, 

opеratsion tizim vеrsiyasi, kirish xuquqlari, foydalanuvchilar parollari; 

- tizimdagi xavfli o’zgarishlarini tеkshirish. Ruxsatsiz kirishlar oqibatida tizimda 

sodir  bo’lgan  o’zgarishlarini  qidirishda  qo’llaniladi.  Bunday  o’zgarishlarga 

quyidagilar  kiradi:  fayllar  egallagan  xotira  xajmining  o’zgarishi,  malumotlarga 

kirish  xuquqi,  foydalanuvchilarning  tizimga  kirish  paramеtrlarining  o’zgarishi, 

fayllarning ruxsatsiz boshqa bir kompyutеrga uzatishlar; 

- foydalanuvchi intеrfеysining hisoboti. Bu intеrfеys yordamida bajarilgan ishlar 

bo’yicha hisobotlar tayyorlanadi; 

-  masofadan  skanеrlash.  Tarmoqdagi  kompyutеrlarni  tеkshirish  va  aloqa 

jarayonida malumotlarni shifrlash amalga oshiriladi; 

-  hisobotlar  tizimi.  Bajarilgan  barcha  ishlar  bo’yicha  tizimning  aniqlangan  zaif 

bo’g’inlarining izohi kеltiriladi va ularni tuzatish bo’yicha ko’rsatmalar bеriladi. 

Himoyalanganlik  darajasini  aniqlash  elеktron  to’lov  tizimini  (ETT)  joriy 

etishning  asosiy  zaruriyatlaridan  kelib  chiqib,  bu    qog’ozsiz  tеxnologiyaga  o’tishni 

ta'minlash  va  hujjatlarni  tezkor  ro’yxatga  olish,  yig’ish,  saqlash  kabi  jarayonlarni 

avtomatlashtirishga imkon yaratuvchi jarayondir [25]. 

          Tijorat 

banklari 

ma’lumotlar 

bazasi 

to’lov 

hujjatlaridan 

to’lov  

topshiriqnomasi  –  korxona  o’ziga  xizmat  qiluvchi  bankda  o’z  hisob  varag’idagi  

muayyan summani boshqa shahardagi  bankning hisob varag’iga o’tkazish zaruriyati 

tug’ilganda ishlatiladi. 

To’lov talabnomasi – tovar  yetkazib beruvchi muayyan  summani bank orqali 

to’lashni talab qilib,  to’lovchiga yuborgan hisob-kitob hujjatidir. 

Akkreditiv  arizasi  –  bankning  mijoz  topshiriqnomasiga  ko’ra  shartnoma 

bo’yicha  uning  foydasiga  beradigan  shartli  pul  majburiyatnomasidir.  Bu 

majburiyatnomaga  ko’ra  akkreditivni  ochgan  bank,  maxsulot  yetkazib  beruvchiga 

 

28 

pul to’lashi yoki shunday to’lovni amalga oshirish vakolatini boshqa bankga berishi 

ham mumkin. 

Inkassa topshiriqnomasi – davlat tashkilotlari, byudjet tashkilotlari, korxona va 

tashkilotlar qarzini undirib olish uchun korxona  bankiga yuborgan yozma hujjatdir. 

       Hisob–kitob  cheki  –  bu  maxsus  blankda  tuzilgan  hisob-varaq  egasining  hisob 

varag’idan  oluvchining  hisob  varag’iga  muayyan  summada  mablag’  to’lash 

to’g’risidagi bankka bergan yozma topshiriqnomasidir. 

Tijorat  banklari  ma’lumotlar  bazasida  ETT  joriy  etish,  bu  qog’ozsiz 

texnalogiyalarga  o’tishni  ta’minlaydi  va  hujjatlarni  yig’ish  va  ro’yxatga  olish 

bo’yicha amallar mehnat talabligi darajasini kamaytiradi. 

     Shaxsiy  kompyuterlardagi  ETT  bajaradigan  ishlarni  quyidagi  3  ta  jarayonga 

ajratish mumkin. 

      Tayyorlov  bosqichi:  dastur  va  ma’lumotlar  bazasini  ishga  tayorlash    bilan 

bog’liq..  Bu  bosqich  boshlang’ich  davrda,  vazifaning  tadbiq    etishda    alohida 

ahamiyat kasb etadi. Hisobchi mashinaga korxonaning ma’lumotlarini kiritadi. 

       Boshlang’ich  bosqich:    birlamchi  hujjatlarni    yig’ish  va  ro’yxatga  olish  bilan 

bog’liq.  Birlamchi  hujjatlarning  ma’lumotlarini  mashinaga  kiritish  davriy  ravishda 

amalga oshiradi. 

        Asosiy  bosqich:  ishning  tugallovchi  bosqichi  bo’ladi  va  har  xil  hisobot 

shakllarini olish bilan bog’liq. Asosiy bosqichda ma’lumotlar bazasi (MB)da hisobot 

tuzish  uchun foydalaniladigan har xil axborot to’plamlarini olish ta’minlanadi. 

        Tijorat  banklari  ma’lumotlar  bazasi  ETTning  samaradorligi  katta  hajmdagi 

axborotlarni  yig’ish,  qayta  ishlab  chiqish,  ularni  tahlil  qilish  va  ulardan  boshqarish 

qarorlarini qabul qilishda yaqqol ko’rinadi.           

 

 

 

 

 

 

 

29