M u n d a r I j a kirish
III-bob. Dasturiy ta’minot va undan foydalanish tartibi
Download 360.74 Kb. Pdf ko'rish
|
elektron tolov tizimlarida qollanilayotgan mbbtda malumotlarning ishonchli ximoyalanish darajasini aniqlash dasturiy vositasini ishlab chiqish
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3.2. Elektron to’lov tizimlari ma’lumotlaridan foydalanish jarayonida rioya qilish lozim bo’lgan texnika xavfsizligi
- Xulosa
- Foydalanilgan adabiyotlar
|
III-bob. Dasturiy ta’minot va undan foydalanish tartibi 3.1. Tijorat banklari elektron to’lov tizimlari ma’lumotlarining butligini ta’minlovchi himoya vositalari ishonchliligini aniqlash algoritmi va dasturi Har qanday tashkilotning, xususan, tijorat banklari elektron to’lov tizimlari ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarning himoyalanganlik darajasini aniqlash dolzarb masalalardan bo’lib, uni amalga oshirish natijasida ma’lumotlar bazasining uzluksiz ishlashi ta’minlanadi. Asosini ma’lumotlar bazalari tashkil etuvchi sxemalar “yangi informatsion texnologiya”lar deb yiritiladi. Bu texnologiyalar qo’llash bizga quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: ma’lumotlar bilan ishlashda tezkorlik; istalgan talabga ishonchli javoblar olish; ma’lumotlarni saqlashning yuqori darajadagi muxofazasiga erishish. Tijorat banklari ma’lumotlar bazasi predmet sohasi ob’ektlar majmuasi bilan, shu ob’ektlarning o’zaro aloqalari va bu ob’ektlardan foydalanadigan ishchi guruhlari bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ham ma’lumotlar bazasi xavfsizligini ta’minlashda va himoyalanganlik darajasini aniqlashda shu guruhlar faoliyatini chuqur o’rganib chiqishga to’g’ri keladi. Umiman olganda shaxsiy kompyuterlardagi MBBT bajaradigan ishlarini quyidagi uchta jarayonga ajratish mumkin [21]. Tayyorlov bosqichi: dastur va ma’lumotlar bazasini ishga tayorlash bilan bog’liq. Bu bosqich boshlang’ich davrda, vazifaning tadbiq etishda alohida ahamiyat kasb etadi. Hisobchi mashinaga korxonaning ma’lumotlarini kiritadi. Ana shu ma’lumotlarning to’g’ri kiritilishi nazoratini tashkil qilish ma’lumotlar himoyasining asosini tashkil etadi. Boshlang’ich bosqich: birlamchi hujjatlarni yig’ish va ro’yxatga olish bilan bog’liq. Birlamchi hujjatlarning ma’lumotlarini mashinaga kiritish davriy ravishda amalga oshiradi. Bu ma’lumotlar nazoratini tashkil qilish ham himoyalanganlik darajasiga katta ta’sir etadi.
30
Asosiy bosqich: ishning tugallovchi bosqichi bo’ladi va har xil hisobot shakllarini olish bilan bog’liq. Ma’lumotlarni himoyalash to’g’ri yo’lga qo’yilgan bo’lsa, bu hisobotlarning to’g’ri va ishonchli olinishi ta’minlanadi. Tijorat banklari
elektron to’lov
tizimlari ma’lumotlarining butliginita’minlovchi himoya vositalari ishonchliligini aniqlash bir necha bosqichda amalga oshirlisi mumkin. Hozirgi vaqtda asosan quyidagi bosqichlada amalga oshiriladi: Texnik qurilmalar bosqichida: bu bosqichda himoyalashning texnik vositalaridan (kompyuterlarning maxsus qulflari, Server xonalaridagi panjaralar, sovqin soluvchi maxsus qurilmalar kabi) foydalanishadi. Operatsion tizim bosqichida: komputerlarga kirishni qiyinlashtiruvchi dasturlar (masalan, Satan dasturi) dasturlar o’rnatiladi. Foydalanuvchilar bosqichida: har bir javobgar shaxsga parollar beriladi va bu parollar maxsus jurnallarda qayd qilinub, aniq muddatlarda o’zgartirib turiladi. Yaratilayotgan dasturiy ta’minotda har uchhala bosqichda qo’llanilayotgan himoy vositalarini tahlil qilish asosida ma’lumotlar bazasining himoyalanganlik darajasi aniqladi. Dasturiy ta’minotni boshqa tizimlar himoyasini baholash uchun ham engil o’zgartirib, modernizatsiya qilish mumkin. Bundan tashqari dasturiy ta’minotga yangi himoy vasitalari tizimga qo’shilganda, uni dasturga qo’shish imkoniyatlari mavjud. Shuning uchun bu dasturiy ta’minotni ma’lum ma’noda ochiq dasturiy tizim deyish ham mumkin.
31
2-rasm. Ma’lumotlar himoyalanganlik darajasini aniqlovchi dastur algoritmi. Dastur boshlanishi Himoyalanish vositalarining mavjudligi
OT da
Idеntifikatsiyalash autеntifikatsiyalash ruxsatsiz kirishni taqiqlash krеpto- grafiya usullari
Amaliy
dasturlar
Tarmoq tizimida
Antivirus vositalari Arxivlashtirish dasturlari
Satan дастури Internet Skaner Real Sekure
Himoyalanish darajasi talab darajasida
Himoyalanganlik darajasi еtarli emas
32
Program Himoyalash; Var
k:integer; y,n,g:INTEGER; Begin cls;
Writeln('Identifikatsiyalash'); Writeln('autentifikatsiyalash'); Writeln('usullari mavjudmi?'); Writeln; Writeln('Kiriting 1/0'); Readln(g); Begin if g=1 then k:=1; Begin if k=1 then Writeln('Himoyalanganlik darajasi talab darajasidan past.'); Writeln('Amaliy dasturlar'); Writeln('mavjudmi?' ); Writeln; Writeln('Kiriting 1/0'); Readln(g); Begin if g=1 then k:=k+1; if k=2 then writeln('Himoyalanganlik darajasi talab darajasida.'); Begin Writeln; Writeln('Satan dasturi ', 'mavjudmi?' ); Writeln; 33
Writeln('Kiriting 1/0'); Readln(g); Begin if g=1 then k:=k+1;
if k=1 then Writeln('Himoyalanganlik darajasi talab darajasidan past.'); if k=2 then writeln('Himoyalanganlik darajasi talab darajasida.') else if k=3 then writeln('Himoyalanganlik darajasi yuqori darajada taminlangan.'); end; Begin if k=0 then Writeln; Writeln('Himoyalanganlik talab darajasida taminlanmagan.'); end; end; end; end; end; end.
34
3.2. Elektron to’lov tizimlari ma’lumotlaridan foydalanish jarayonida rioya qilish lozim bo’lgan texnika xavfsizligi Ish jarayonida texnika xavfsizligiga rioya qilish ko’pgina baxtsiz hodisalarning oldini oladi. Tijorat banklari ma’lumotlar bazasidan foydalanish jarayonida jarohatlanish xodisalari mashina va dastgohlarning xarakatlanuvchi qismlari, barabanlar, shkivlar, tishli mexanizmlar, issiq yuzalar, elektir tokidan foydalanadigan zaharli kimyoviy moddalar, matolarni pardozlashda ishlatiladigan kislota, ishqor va boshqa zaharli moddalarning bexosdan to’kilib ketishi, ish joylarida to’siqsiz ishlash tufayli yoki mehnat havfsizligi qoidalariga roiya qilmaslik natijasida sodir bo’lishi mumkin. Inson hayotiga yoki sog’ligiga doimiy yoki vaqt-vaqti bilan xavf tug’diruvchi joy xavfli zona deb ataladi. Sanoat korxonalaridagi mashina va dastgohlarning har qanday aylanuvchi qismi xavflidir.
Qulay ish sohasini tanlash xozirgi paytda yangi texnologik jarayon, kichik korxonalarning yangi mashina va uskunalari albatta maxsulot sifatligiga binoan bo’lishi, erganomik ko’rsatgichlar bo’yicha belgilangan talablarga javob berishi kerak.
rangini noto’g’ri tanlanishi ishchini charchatadi, to’g’ri joylashganda esa aksincha, ish unumdorligini oshirish imkonini beradi. Uskunalar shunday joylashtirilishi lozimki, ishchi ulardan ortiqcha xarakatsiz, o’zini zo’riqtirmasdan osonlik bilan foydalansin. Ish joyining balandligi ham muhim ahamiyatga ega odatda uning qiymati 1000-1600 mm, orasida bo’lishi maqsadga muvofiqdir: Bundan tashqari, ko’zning imkoniyat doirasini ham hisobga olish kerak. Gorizontal bo’yicha qurish burchaklari quyidagicha tanlanadi. -18
0 ko’zning ish joyida oqiy ko’rish burchagi -30 0
ko’zning ish joyida samarali ko’rish -120
0 ko’zning bosh qimirlatmay ko’rish -220 0
35
Vertical bo’yicha ko’rish burchagi 55-60 0 ni, past ko’rish burchagi esa 70-75 0
ni tashkil qiladi. Bunda samarali ko’rish burchagi esa 30-40 0 ni tashkil qiladi. Mehnat jarayonida qattiq, suyuq va par holatidagi qismlardan va elektr ta’siridan odam tanasida sodir bo’ladigan jarohatlanish -shikastlanish deyiladi. Shikastlanish natijasida yarador bo’lish , suyak chiqishi va sinishi, kislota yoki issiqlik kuyish, elewktr toki ta’sirida odam a’zolari faoliyatining buzilishi va boshqalar misol bo’la oladi. Shikastlanish – baxtsiz xodisa xisoblanadi. Baxtsiz xodisalar ishlab chiqarish bilan bo’g’langan yoki bo’g’lanmagan bo’lishi mumkin . ishlab chiqarish bilan bo’g’langan baxtsiz xodisalarga xodimning ish joyida yoki shu korxona bilan bog’liq ishlarini bajarayotganda (masalan ish joyida tashqarida, lekin, asosiy ishga aloqador boshqa ishni bajarish paytida ishga boorish va qaytishdan, mehnat safariga borganda va boshqalar) olgan agar shikastlanishlar kiradi. Agar nogironlik keltirib chiqaruvchi jaroxatlanish zaharlanish, issiq urish,kuyish, sovuq urishi, cho’kish yoki avariyalar tufayli salomatlikning boshqacha shikastlanishi quyidagi hollarda sodir bo’lsa (huquqqa qarshi elektr toki yoki yashin urishi, shuningdek tabiiy ofatlar qattiq xarakatlardan tashqari), nogironlik mehnatda jarohatlanish tufayli sodir bo’lgan deb hisoblanadi: A)
Mehnat vazifalarini bajarishda (shu jumladan xizmat safari vaqtida), shuningdek korxona yoki tashkilot manfaatlari yo’lida, hatto maxsus topshiriqsiz biron ish bajarganda; B)
Korxona, tashkilot xududida yoki boshqa ish joyida , ish vaqti davomida (belgilangan tanaffus vaqti ham shunga kiradi) , shuningdek ish boshlanishi yoki tugashi oldidan, ishlab chiqarish qurollari, kiyim bosh va boshqalarni tartibga keltirish uchun zarur bo’gan vaqt davomida; V) Ish vaqtida (belgilangan tanaffuslar ham shunga kiradi) korxona tashkilot yoki boshqa ish joyi yaqinida , agar u erlarda bo’lish ichki mehnat tarkibi qoidalariga zid bo’lmasa; G) Ishga borayotganda yoki ishdan qaytayotganda ; D) Shaxtali shaharcha xududida, shaxta-ekspedisiya usuli bilan va tabiiy ofat vaqtida, smenali dam olishda bo’lgan xodim bilan yuz berganda; 36
E) Davlat yoki jamoat vazifalarini bajarishda, shuningdek O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq belgilangan tartibda ro’yxatga olingan jamoat tashkilotlarining topshiriqlarini (garchi bu topshiriqlar asosiy ish bilan bog’liq bo’lmasa ham) bajarishda; J) Inson xayotini saqlab qolish, O’zbekiston Respublikasi Davlat va jamiyat mulkini, fuqoralar mulkini, xuquq-targ’ibotini qo’riqlash bo’yicha fuqorasi burchini bajarish vaqtida; Z) Ish kun davomida ma’muriyatning,(bo’lim bo’linma, sex, uchastka korxonalar va shu kabilarning) xodimlarning vazifasiga kirmaydigan topshiriqlarni bajarish vaqtida; I)
Donorlik vazifasini bajarish munosabati bilan. Mehnat vazifalariga bajarish deganda yollanib ishlashga doir o’z xizmati vazifasini bajarish tushuniladi. Baxtsiz xodisa-extiyotsizlikdanmi, ya’ni xodimning o’z aybi bilanmi yoki ishlab chiqarish j arayoning tashkil qilishda ma’muriyat tomonidan texnika xavfsizligiga yo’ qo’yilganidanmi buni ahamiyati yo’q. Safardagi baxtsiz xodisa natijasida yuzaga kelgan nogironlik agar baxtsiz hodisa mehnat vazifasini bajarish davrida yoki safarga jo’natilgan erga boorish vaqtida, xizmat chaqiruvlarida yuz bergan bo’lsa, mehnatda jaraxotlanish xisoblanadi. Xodim ishga ketayotganda yoki undan qaytayotganda uning qaysi marshrut va transport turini tanlanishidan qat’iy nazar, yo’lda sodir bo’lgan baxtsiz hodisa ham mehnatda jarahotlanish hisoblandi. Davlat va jamoat vazifalarini, mahalliy xokimiyat orgonlarining kasbiy yoki jamoat tashkilotlarining maxsus topshiriqlarini bajarishda bu topshiriqlar asosiy ish bilan bogliq-bog’liq emasligidan qat’iy nazar mehnatda jarahotlanish hisoblanadi. Sud jarayonida xalq maslahatchisi, ekspert yoki guvoh bo’lib ishtirok etish , kasaba uyushmasi konferensiyalarda qatnashishi, maxsus topshiriqlarni bajarish, aholi ro’yxatini o’tkazishga yordam berish kabi ishlar davlat yoki jamoat topshiriqlarini bajarishga misol bo’ladi.
37
Xulosa Ushbu bitiruv malakaviy ishida qaralgan masala elektron to’lov tizimlari ma’lumotlar bazasining uzliksiz ishlashini ta’minlashda asosiy samara beruvchi jarayonlardan biridir. Bu jarayon ishini tashkil qilish uchun bitiruv malakaviy ishida qyuidagi vazifalar bajarildi: - O’zbekiston Respublikasida elektron to’lov tizimlari ma’lumotlar bazasining shakllanish bosqichlari o’rganib chiqildi; - Elektron to’lov tizimlari ma’lumotlar bazasini tashkillashtirishdagi zaruriy ma’lumotlar va ularning o’zaro aloqalari ko’rsatildi; - Elektron to’lov tizimlari ma’lumotlar bazasi tizimida qo’llanilayotgan hozirgi zamon himoyalash vosita turlari va dasturiy ta’minotilari aniqlandi va ularga tavsiflar berildi; - Elektron to’lov tizimlari ma’lumotlar bazasi ma'lumotlarini himoyalash va ularning xavfsizligini tashkillashtirish jarayonlari bayon etildi; - Elektron to’lov tizimlari ma’lumotlar bazasining himoyalanganlik darajasini aniqlash usullari ishlab chiqildi; - Tijorat banklari ma’lumotlar bazasi butligini ta’minlovchi himoya vositalari ishonchliligini aniqlash algoritmi va dasturi yaratildi; - Banklardagi ma’lumotlar bazasidan foydalanish jarayonida amal qilish lozim bo’lgan texnika xavfsizligi bayon etildii. Ishlab chiqilgan dastur asosida “Aloqabank” Samarqand filialining relyatsion turdagi ma’lumotlar bazasi ob’ektlarining himoyalanganlik darajasi baholandi va qo’shimcha himoy vositalaridan foydalaish imkoniyatlari ko’rsatildi.
38
Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ислом Каримов. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т., Ўзбекистон, 2001 й., 407-бет. 2. Islom Karimov. 110-112 –betlar. Yulsak ma’naviyat-engilmas kuch. -T.: „Ma’naviyat”, 2008. 110-112 – betlar. 3. Islom Karimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston haroitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. –T.: “O’zbekiston”, 2009. 32-35 – betlar. 4. “Bank nazorati bo’yicha me’yoriy hujjatlar to’plami”. I – qism. –T. 1999. 68-bet. 5. Aripov M. , Xaydarov A. Informatika asoslari. – T.: O’qituvchi, 2002. 6. Могилев A.И., Пак Н.И., Хеннер Е.K. Информатика. –M.: Academa, 2001. 7. Леонов А.Ф., Осипков В.О. и другие. Графическая библиотека НАЛО-88. 1992. 8. Украинцев А.Е., Анисимов В.Л. и другие. Графический пакет PC Illustrator. 1992. 9. Gulomov S.S. va boshqalar. Axborot tizimlari va texnalogiyalari. -T.: “Sharq”, 2000. 10. Г.Г. Кузина., Горин С.В. Интегрированная система Eurika. 1992. 11. http://avidv.narod.ru/obuc1/media1.html 12. http://www.rambler.ru/srch 13.
http://videoman.narod.ru/stati/zahvat_xp.htm
14. http://www.zvezdavideo.ru/video.htm 15. http://www.afanas.ru/video/dv-home.htm 16.
http://www.soft-info.ru/free/log/12-28-07/
39
17. Бойко В.В., Савинков В.M. Проектирование баз данных информационных систем. –M.: Финансы и статистикаa, 1989. 18. Mейер Д. Teoрия реалиционных баз данных. –M.: Mир, 1987. 19. Цикритзиц Д., Лоховский Ф. Moдели данных. –M.: Финансы и статистика , 1992. 20. Informatika. / Pod ryed. Simonovicha S.V. –SPb.: Piter, 1999. -640 s. 21. Axborot tizimlari va tyexnologiyalari. Mualliflar jamoasi. –T.: Shark, 2000. 22. Aholini favqulodda vaziyatlardan himoyalash, Toshkent,2003 yil. 23. Fuqora muhafazasi me’yorlari va qoidalari CHIP ITM GZ-93,1993 yil. 24. Hayot faoliyati xavfsizligi . A.Qudratov, T.G’aniev va boshqalar. Toshkent, Aloqachi,2005 yil.
Download 360.74 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|