М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

moddalarning almashinuvi
deyiladi.
U m u m iy alm ash in ish n in g o zu q a m oddalarni yutish, o ‘zlash- 
tirish va u la r hisobiga h u jay ra n in g tarkibiy qism iarini y aratish dan 
ib o ra t boM gan q ism i 
assimilatsiya
d ey ilad i. B u k o n s tru k tiv
(a m a liy ) a lm a s h in is h d ir. U m u m iy a lm a sh in ish n in g ik k in c h i 
qism in i 
dissimilatsiya
ja ra y o n la ri, y a ’ni organik m o d d alarn in g
ajralish v a o k sid lan ish ja ra y o n la ri tashkil etad i, bun in g natijasida 
h u ja y ra en e rg iy a oladi. Bu energiya aim ashinishidir. A m aliy va 
en e rg iy a alm ash in u v lari yaxlit b ir b u tu n n i tashkil etadi.
A m aliy alm ashinish ja ra y o n id a hujayra a n c h a chcklan gan past 
m olekulali birikm alardan o ‘z jinsiga oid biopolim erlarni sintezlaydi. 
ß io s in te tik reaksiy alar xilm a-x il fe rm e n tla r ishtirok ida k ech adi 
va en erg iy a sarflanishini talab qiladi.

---

T irik o rg a n iz m la r faqat k im y o v iy bo g ‘lan g an e n e rg iy a d a n
fo y d a la n a d i. H a r b ir m o d d a m u a y y a n m iq d o rd a g i p o te n s ia l 
energiyaga ega boMadi. U ning asosiy m oddiy tashuvchilari kim yoviy 
a lo q a la r boMib, ularning boM inishi yoki o ‘zgarishi en e rg iy a n in g
o z o d boM ishiga olib keladi. B ir xil alo q a la rn in g e n e rg iy a d arajasi
8— 10 kJ m iq d o rg a ega boM adi — b u a lo q a la rn i n o rm a l a lo q a la r 
deyiladi. B oshqa aloqalarda a n c h a k a tta energiya ja m la n g a n boMib 
(25—40 k J), bu m akroergik a lo q a la rd ir. B u n d ay a lo q a la rg a ega 
boMgan dey arli b a rc h a m a s h h u r b irik m a la r o ‘z ta rk ib id a fo sfo r 
yoki o ltin g u g u rt atom lariga e g a d ir, u larn in g m o lekuladag i o ‘rniga 
q a ra b , b u a lo q a la r ta rq a lg a n . H u ja y ra n in g fa o liy a tid a m u h im
rol o ‘y n a y d ig a n b irik m a la rd a n b iri a d c n o z in trifo s fa t k islo ta
(A T F )d ir.
A T P m olekulasi tarkibiga a rd e n in , riboza va fosfat k islo ta n in g
u ch ta qoldigM kiradi:
O N
O N
O N
(A rd e n in + riboza) 
— R — O - R — 0 - R — O N
О
О
О
A T P m olekulasidagi m a k ro e rg ik a lo q a la r (u la r to M q in sim on
ch iziq b ila n belgilangan) m u s ta h k a m em as. C h ctk i fo sfo r alo q asi 
uzilganda adenozindifosfat k islo ta (A D F ) hosil boMadi v a 40 kJ ga 
y aq in en erg iy a ajralib ch iq a d i, b u en e rg iy ad an h u ja y ra b a r c h a
hay o tiy ja ra y o n la r u ch u n fo y d a la n a d i, xususan, b io s in te z re ak - 
siyalarida foydalanadi. Hujayradagi A T P zaxirasi A D P m olekulasiga 
fosfor k islo ta qoldigMning q o ‘sh ilish reaksiyasi hisobig a t o ‘xtovsiz 
tik lan ib turadi:
A D F + H 3P O 4 
A T F + H 2O
A T F hosil boMish ja ra y o n i e u k a rio tla r va m ito x o n d riy a la rd a
k echadi, p rokario tlarda sito p la zm a m em b ran asid a to ‘p la n g a n fe r­
m en t sistem alarida kechadi.
A T F sintezi o ‘ziga xos ferm en tlarn in g ishtiroki bilan y u z b eradi 
va en erg iy an in g sarflanishi b ila n b irg a b o ra d i, b u e n e rg iy a n i olish 
usu llari m ik ro o rg a n iz m ia rd a ju d a x ilm a -x il boMlb, ikki x ild a n
ib o rat boMishi m um k in : 1) yorugM ik en e rg iy asid an fo y d a la n ish ;

---

2 ) k im y o v iy r e a k s iy a la r e n e rg iy a s id a n f o y d a la n is h . B u n d a
en e rg iy an in g h a r ik k ala t u r i A T F kim yoviy alo q ala ri cncrgiyasiga 
a y la n a d i. H u ja y ra A T F m o le k u la s in i t o ‘p la s h i v a u la rn in g
en e rg iy a sin i turli m a q s a d la r u c h u n sarfiashi m u m k in . S h u n d ay
q ilib , A T F h u jay ra d a tra n sfo rm a to r, a k k u m u la to r va energiya 
y e tk a z ib beru vchi ro lin i b ajarad i.
T irik o rg a n iz m d a e n e rg iy a n in g m o d d a la r o ‘rta s id a q ay ta 
ta q sim la n ish i uzluksiz ra v ish d a sodir b o ‘lib turadi. N a tija d a ozuq a 
m o d d a la r energiyasi s h u n d a y energiyaga ay lan ad ik i, o rganizm
u n i riv o jlan ish va k o ‘p a y ish ja ra y o n id a istc’m o l qiladi. U h arak at 
en ergiyasig a h a m a y la n a d i, sh u ningdek, q ism an issiqlik tarzida 
tarqaîadi.
Mikroorganizmlarning 
oziqlanish 
tiplari
T irik o rg a n iz m la r b ir - b ir la r id a n o ‘z la rin in g o ziq lan ish g a 
b o ‘lg a n ehtiyojlari b ila n fa rq qiladi. B iroq o zu q a la rn in g oddiy 
t a r k ib i m ik ro b la r u c h u n h a m , oUy h a y v o n la r v a o ‘sim U klar 
o rg a n iz m la ri u c h u n h a m o 'x sh a sh d ir. Asosiy o rg a n o g cn uglerod, 
a z o t, k islorod va v o d o ro d d ir. B u lard an tash q ari, organ izm larn in g
n o rm a l rivojlanishi u c h u n b ir q ato r elem entlar: P , S, K , F e, 
C a , M g zarurdir. U la rg a boMgan talab u n c h a lik k a tta b o ‘lm asa 
h a m , Ickin u larn in g o z u q a m u h itid a m avjud b o ‘lishi shartdir. 
M i k r o o r g a n iz m la r n i n g k o 'p l a r i b u e l e m e n tl a r n i K jH P O ^ , 
M gS O ^, F e C lj v a h o k a z o m in e ra i b irik m alard a n olad i. B u n d an
ta s h q a ri, m ik ro b larn in g n o rm a l hayot kechirishi u c h u n Z n , C o , 
N i v a b o sh q a m ik ro c le m e n tla r h a m zarurdir. U la rn in g b ir qism i 
m ik ro b la rn in g tab iiy o z iq la n ish tarkibiga kiradi, b ir q ism ini u lar 
m in e ra i tu z la rd a n o ‘z la sh tirib oladi.
M ik ro o ig an izm lar k islo ro d va vodorodga boMgan ehtiyojlarini 
su v h a m d a h av o h iso b ig a q o n d ira d i, b u n d a n ta s h q a ri b u clc- 
m c n lla r b a rc h a o rg an ik o z u q a m oddalari tarkibiga kiradi. U glerod 
b ila n az o tg a n isb a ta n c sa tu r li m ik ro b larn in g ta la b la ri n ih o y a td a
t u r li- tu m a n va o ‘ziga xosdir.
M ik ro o rg a n iz m la r u g le ro d n in g m a n b ala rid an foydalanishga 
q a ra b ikki g u ruhga boM inadi: avto tro flar va g eterotroflar.

---

1.