М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

Gidrolazalar
m urakkab o rganik b irik m alarn in g gidrolitik 
p archalanish reaksiyasini te z la sh tira d i. U m u m iy k o 'r in is h d a A, A^ 
m o d d asin in g gidrolizi reaksiyasi quyidagi ta rz d a y o ziladi:
g id ro liz i
A 1A 2 + H O H
-»A iO H + A jH
G id ro liz qilinadigan s u b s tra tn in g kim yoviy ta b ia tig a q arab
g id ro lizlar b ir nech a g u ru h la rg a boM inadi: e ste rc z a la r m u ra k k a b
e firla rn in g gidrolitik p a rc h a la n is h in i tezla sh tira d i (b u g u ru h g a 
yogMarni gidrolizlashda q a tn a sh u v c h i lipazalar kirad i); g lu k o zid a- 
za la r m urak k ab uglevodlarni g id ro lizlash n i te z la s h tira d i; p e p - 
tid a z a la r oqsil m oleku lalarid ag i p c p tid a lo q ala rn i g id ro liz la sh n i 
tezlash tirad i.
3. 
Transferazalar
m o le k u la q o ld iq larin i va a to m g u ru h la rin i 
k o ‘c h iris h re ak siy asin i te z la s h tir a d i. Bu tu r k u m f e r m e n tla r
ko‘c hiriladigan guruh tab iatig a q a ra b boMinadi.
4. 
Liazalar
sh unday fe rm e n tla rk i, u la r a to m g u ru h la rin in g
ajralib chiqishini tezlashtiradi, b u n d a q o 'sh alo q bogM anishlar hosil 
boMadi yoki bu bogManish jo y i b o ‘y ich a q o ‘shilish y u z b c ra d i. Bu 
tu rkum dagi ferm entlarning e n g m u h im guru h larid an b iri d ek a rb o - 
ksilaza boMib, u lar ish tiro k id a d ek a rb o k sila za reak siy asi — S O j 
ning ajralib chiqishi sodir boMadi.
¡3- rasm.
S ito x ro m tízm í ho^yicha c lc k tr o n la m i (o k sid lan ish i) u z a tis h s x e m a s i

---

5. 
Izomerazaiar
m o le k u la la r ichidagi aylanishni, m asa-la n , 
b itta iz o m em in g boshqasiga aylanishi reaksiyasini tezlashtirad i.
6 . 
Ligazalar
m u ra k k a b o rg a n ik b irik m a ia r s in te z i re a k ­
s iy a sin i te z la sh tira d i, s h u n in g u c h u n ularn i b a ’za n sin te ta z a la r 
d e y ila d i. B u tu rk u m d ag i fe rm e n tla r to m o n id a n tezla sh tirilad ig an
re a k siy a la r A T F ning ajralish reaksiyalari bilan birgalikda kechadi. 
A T F m o le k u la s in in g e n e rg iy a s id a n b o s h la n g ‘ic h re ak siy ag a 
k irish u v ch i m oddalarni faollashtirish uchun foydalaniladi. M azk u r 
fe rm e n tja r oqsillarni, n u k lein v a y o g ii kislotalarni h a m d a bo sh qa 
,^)jnkm alarni bio sin tez q ilish d a m uhim rol o'ynaydi.
Fermentlar rcaksiyasining kiiietikasi
F e rm e n tla r kinetikosi d eg a n d a reaksiya tezligining ferm ent va 
substrat konsentratsiyasiga h a m d a uning o ‘tish sharoitiga, chunonchi 
h a ro ra t, m uhit reaksiyasi va hokazolarga bog‘liqligi tushuniladi.
S o d d a ro q shaklda s u b stra t S ning m ahsulot P ga aylanish 
reaksiyasi fe rm en t 
z
ish tiro k id a quyidagicha yoziladi:
E 
+ S <—
>£ + P,
b u n d a : eS — fe rm e n t-su b stra t kom pleksi — reaksiyaning oldingi 
b o s q ic h id a hosil b o ‘Iadigan oraliq birikm a; K + l K — 1—
e
S — 
k o m p lek sin in g hosil boMishi tezligi va uning dissotsiatsiyasi teskari 
reaksiyasining k o n stan talari; K + 2 —eS — kom pleksi parch alan ish i 
te z lig in in g k o nstantasidir.
F e rm e n tla r reaksiyasi tezlig in in g substrat konsen tratsiyasiga 
bogMiqligining m atem atik ifodasi birinchi m arta Mixaelis va M cnten 
to m o n id a n ta k lif q ilingan e d i. Bunday reaksiya u c h u n M ixaelis- 
M c n te n teng lam asi quyidagi k o ‘rinishga ega:
K + 2 [.][S ]
V =
K„,+1S]
b u n d a :K ^ = (K — l + K + 2 ) K + 2 — M ixaelis ko n stan tasi.
R e a k siy a m a h su lin in g h o sil boMish tezligi eS k o m p lek si 
k o n s e n tra tsiy a si b ilan b e lg ila n a d i, shun in g u c h u n b u tu n fer-

---

m e n t fe rm e n t-su b stra t kom p lek sid a b o g ‘liq boM gan ta q d ird a g in a
tezlik eng k o ‘p m iq d o rd a erishadi:
= K , , [s S l= K ,jB l
Bu hold a ten g lam a (24) quyidagi ko‘rinisliga ega boMadi:
V =
Vn,ax[S)
Kn,+[S]
A gar V = V ^ ^ ^ b o M sa , u h o ld a K^^=[S] boM adi. S h u n d a y
q ilib , 
k o n s ta n ta m iq d o r jih a tid a n s u b s tr a tn in g sh u n d a y
konsentratsiyasiga tengki, b u n d a tezlik eng k o ‘p lezlik n in g yarm ini 
tashkil etadi.
Y u q o rid a g i te n g la m a n i ta h lil q ilis h s h u n i k o ‘rs a ta d ik i, 
[S]>[e] boMgan ta q d ird a fe rm e n t reaksiyasining tezligi ferm en t 
konsentratsiyasining o'zgarishi bilan m u n taza m ravishda o'zgaradi. 
S ubstrat konsentratsiyasi keng su ra td a o ‘zgargan ta q d ird a ferm ent 
reaksiyasining tezhgi d astlab su b strat k o n se n tra tsiy a sig a p ro p o r- 
sional boMadi (u n in g past k o n s c n tra tsiy a la rid a ), k eyin d o im iy 
m aksim al m iqdorga yetadi.
H ujayradagi b iokim yoviy reaksiy alar tezligi fe rm e n tla r faol- 
ligining funksiyasi boMib, u o ‘z navbatida h a ro ra t p H ga, m u h itd a 
a y rim k im y o v iy b ir ik m a la r n in g is h tiro k ig a bogM iq boM adi. 
F e rm e n tla rn in g fao llig in i o s h ira d ig a n m o d d a la r a k tiv a to rla r 
(fao llashtiruvchilar) deyiladi. U larga ay rim m e ta lla rn in g (M n , 
M g, Z n ) ionlari va x lo r ionlari kiradi. OgMr m e ta lla rn in g tu zlari, 
sin il k islo ta, u g le ro d o k sid i fe rm e n tla rn in g fa o llig in i keskin 
pasaytiradi va in g ibitoriar h iso b lan ad i, u la r fe rm c n tn i o ‘rab olib, 
u n in g substrat bilan reaksiyaga kirishuviga x a la q it b crad i.
F e rm e n tla rn in g faolligiga t a ’sir q ilu v ch i ta s h q i m u h itn in g
eng m u h im o m illa rid a n b iri h a ro ra t h iso b la n a d i. H a ro ra tn in g
o rtish i bilan ferm ent ja ra y o n la rin in g tezligi (k o ‘p c h ilik kim yoviy 
reaksiyalar kabi) o rta d i, le k in u la rd a n fa rq q ilib , b irm u n c h a
to rro q doirada yuz bcradi. M uayyan haroratga erish ilg an d a n kcyin 
ferm en tlar reaksiyasining tezligi kam ayishi k u z a tila d i. T czlikning 
k am ay ish ig a y u q o ri h a r o ra tla rd a fe rm e n td a g i o q sil q ism n in g
buzilish i va n a tija d a te z la sh tiru v c h i fa o llik n in g y o ‘q o lish i sabab 
boMadi.

---

F e rm e n tla m in g faolligi vodorod ionlari konsentratsiyasiga ham
b o g ‘liqdir. F e rm e n tla rn in g ko‘pchiligi ncytralga yaqin m u h itd a 
m aksim al faollikka ega boMadi. p H ning optim al m iqdorlardan chctga 
ch iq ish i fe rm e n tla r faoUigining keskin pasayishiga olib keladi.
F e r m e n t la r k in e tik a sin in g asosiy q o id a la ri o q a r su v iarn i 
b iologik to z a la sh jara y o n ig a h a m taallu q lid ir, lekin bu a n c h a
m u rak k a b ja ra y o n b o ‘lib, u n d a fe rm e n tla r kom pleksi h a m d a o q ar 
suvdagi xilm a-x il o rg anik m o d d a la r ish tiro k etadi.
V I. 2. M ikro org an izm lar hujayralaridagi 
alm ashiiiuv ja ra y o n lari
M oddalar va energiya almashiuuvi liaqida umuniiy 
tushunchalar
H a r q a n d a y organizm tash q i m u h itd a n ozuqa m oddalari kelib 
tu rg u n c h a va uning faoliyati m ahsuli an a shu m uhitga njralib chiqib 
tu rg u n c h a yash ash i m um kin. H ujayra ichida kim yoviy aim ash i- 
n u v la rn in g g ‘o y a t m u ra k k a b k o m p lek si u zluksiz d av o m etib
tu ra d i, b u n in g n atijasida o zu q a m o d d alarid a n hujayra tan asin in g
k o m p o n en tlari hosil boMadi. Tirik ojganizm dagi doim iy yangilanish 
b ila n b irg a b o ra d ig a n m a te riy a n in g a lm a sh in ish ja ra y o n la ri 
yigMndisi