Маҳалла институти шароитида хотин-қизларни ижтимоий-маданий қЎллаб қувватлашнинг педагогик шарт-шароитлари

МАҲАЛЛА ИНСТИТУТИ ШАРОИТИДА ХОТИН-ҚИЗЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ ҚЎЛЛАБ - ҚУВВАТЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ

Ҳозирги вақтда ижтимоий алоқаларни қайта қуриш жамият ҳаётининг фазовий жиҳатларининг деформацияси, ижтимоий-иқтисодий сиёсатнинг инқирозли вазиятлари орқали жамиятнинг ривожланиши билан тавсифланади. Ўсиб келаётган ёш авлодни ҳар томонлама камол топтириш масалалари нафақат болалар, балки тарбия билан шуғулланувчиларнинг ҳам маънавий маданияти, ахлоқий камолоти муаммоларини акс эттиради.

Жамиятдаги ислоҳотлар ижтимоий-тарбиявий фаолиятни тубдан ўзгартириш, тарбия тизимининг барча элементларини инсонпарварлик ва демократия тамойиллари асосида янгилаш, яшаш жойидаги аҳоли билан замонавий шароитда нафақат омон қолишга, балки ўзини-ўзи амалга оширишга қодир, ташаббускор, ижодкор шахсни қўллаб-қувватлаш ва ривожлантиришга қаратилган ягона давлат-жамият тизимидаги тарқоқ ижтимоий-тарбиявий элементларни ўзгартиришни талаб қилади [2].
Оиланинг ижтимоий фаровонлигида асосли ташвишлар мавжуд. Ижтимоий, моддий ва маънавий-ахлоқий тартибнинг инқирозли ҳодисалари оила ичидаги тарқоқлик, низолар, оила ва никоҳ муносабатларининг беқарорлиги, ота-оналар обрўсизланиши, болаларга нисбатан зўравонлик, педагогик компетентликнинг етишмаслиги ва баъзан муваффақиятсизликка олиб келди. Мавжуд шароитларда замонавий оила кўпинча ўз вазифаларини бажармайди ва профессионал ёрдамга, қўллаб-қувватлашга ҳамда ижтимоий-педагогик кузатувга эҳтиёж сезади.
Хотин-қизларни ижтимоий-маданий қўллаб қувватлашда нафақат ҳаётнинг иқтисодий шароитлари, балки оилавий қадриятлар тизимига ҳам эътибор қаратилади. Анъанавий турмуш тарзидан турли хил ижтимоий тузилмалар, улар бошқарадиган дастурлар ва муносабатлар тизимига ўтиш, биринчи навбатда, ўзи яшайдиган минтақада ўзаро муносабатлар даврида тажриба орттиришга алоҳида эътибор қаратиш муҳим ўрин эгалламоқда. Агар бола ўз имкониятларини турли таълим ва дам олиш шаклларида рўёбга чиқариш имкониятига эга бўлса, унинг атрофидаги муҳит бой ва хавфсиз бўлса, у ўз минтақасини лойиҳалаштиришда ҳаммуаллиф бўлса мустақил шахс шаклланади. Агар у ўз атрофидаги ижтимоий соҳани офат ва “соя” каби яратишга мажбур бўлса, яхши хулқ-атвор намуналарига таянмаса - бутунлай бошқа турдаги шахс пайдо бўлади. Жамиятга қарши хулқ атвордаги шахс пайдо бўлиши билан курашишнинг ягона йўли – инсоннинг тўлиқ ва истиқболли ҳаёти учун имконият яратишдан иборат.
Бу борада Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 10 июндаги “Ўзбекистон Республикаси Маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш вазирлиги ҳузуридаги «Маҳалла ва оила» илмий-тадқиқот институти фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги 367-сон қарори асосида маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш тизимини илмий-услубий ва амалий жиҳатдан таъминлаш, соҳага оид фундаментал, инновацион тадқиқотларни амалга ошириш мақсадида “Маҳалла ва оила” илмий-тадқиқот институти ташкил этилди [1].
Маҳалла институтининг жамиятимиз ижтимоий-маънавий ҳаётида тутган ўрнини ҳисобга олиб, соҳа ходимларини қўллаб-қувватлаш мақсадида 22 март “Маҳалла тизими ходимлари куни” деб эълон қилинди.
Маҳалланинг ўрни ва ролини кучайтириш, жойларда маънавий муҳит барқарорлигини таъминлаш, миллатлараро дўстлик ва ҳамжиҳатликни мустаҳкамлаш мақсадида «Маҳалла ифтихори» кўкрак нишони таъсис этилди.
Шунингдек, ижтимоий педагогика соҳасидаги олимлар ва амалиётчиларнинг тадқиқотларида ижтимоий-тарбиявий фаолият тушунчалар кенг тадқиқи қилинди. Бу фаолият шахс билан индивидуал ишлаш, гуруҳларда ишлаш, жамоада, оилавий-қўшничилик жамиятида ишлаш, жамоатчилик ва давлат даражасидаги ижтимоий сиёсат каби тўртта асосий таркибий қисм билан ажралиб туради.
Маҳалла институти шароитида хотин-қизларни ижтимоий-маданий қўллаб-қувватлаш мақсадида яшаш жойида “шахс-оила-жамият” контекстида аниқ имкониятлар ва эҳтиёжлардан келиб чиқиб, аҳолининг барча қатламлари билан болалар ва катталарнинг ижтимоий фойдали ижодий фаолияти учун шароит яратадиган, яшаш жойида ижтимоий-тарбиявий ишларнинг турли моделларини ишлаб чиқиш жуда муҳим.
Б.Т.Лихачевнинг фикрига кўра, тарбия - ижтимоий педагогик ҳодиса бўлиб, психологик, фуқаролик ва маънавий-ахлоқий шаклланишни ўз ичига олган яхлит ва тўла ҳуқуқли шахсни яратиш жараёнидир. Тарбия тана ва руҳнинг озиқланиши, қайтиши, кўтарилишидир. Шахснинг маънавий ажралиш жараёни ҳам мавжуд. Унинг асосий ва бош объекти - маънавий-ахлоқий эҳтиёжлари, идеаллари ва интилишлари бўлган инсон қалби ҳисобланади, унинг имкониятлари севиш, яратиш, умид қилиш, ишониш ва ёвузлик ва зўравонлик намоён бўлишининг ҳар қандай шаклларига қарши фаол курашишдан иборат [3].
В.Г.Бочарованинг таъкидлашича, “жамиятда шахс ўз-ўзини тўлиқ амалга ошириш учун қулай шароитлар яратилса, унинг ривожланиши учун интеллектуал, ҳиссий, ахлоқий, маданий, жисмоний ва бошқа таркибий қисмлар фаоллаштирилса, болаларга жамиятда тўпланган маънавий-ахлоқий тарбия етказилса ва ижтимоий ёрдам, болани ва унинг оиласини ҳимоя қилиш ва ижтимоий ёрдам кўрсатиб, уларда ижтимоий тажрибани шакллантирилса мактаб ўқувчиси шахсини шакллантиришда ижтимоий муҳитнинг таъсир этиш жараёни самарали бўлади” [4].
Маҳалла институтида ижтимоий-тарбиявий ишларни ривожлантиришнинг янгиланган стратегияси аҳолининг (катталар ва болалар) ўзига хос хусусиятларига, ушбу ишнинг моделлари ва ташкилий шаклларининг хилма-хиллигини аниқлашга, турли муассаса ташкилот турлари, жараённинг бошқа субъектларининг муайян ҳудудда, таълим муассасасида мутахассисларга бўлган талабни ҳисобга олган ҳолда уларнинг эҳтиёжларига биноан ривожлантиришга қаратилади.
Шу асосда яшаш жойидаги ижтимоий-тарбиявий ишлар бўйича турли бўлимлар, жамоат тузилмалари, тижорат тузилмалари инфратузилмаси, тамойиллари, вазифалари мос равишда қайта кўриб чиқилади; уларни бошқариш тизимлари ва амалиётлари; очиқ тарбия маконида улар фаолияти мазмуни, технологиялари ва иқтисодий асослари ижтимоий-иқтисодий ҳаётнинг янги воқеликларини босқичма-босқич олиб келиш мақсадига мос келади.
Маҳалла институти шароитида хотин-қизларни ижтимоий-маданий қўллаб-қувватлаш мақсадида объектив ижтимоий шароитлар яратиш, барча соҳаларда ижтимоий хизматлар кўрсатиш бугунги кун талабидир. Инсоннинг мураккаб яхлит моҳияти фақат ижтимоийлашув, узлуксиз ривожланиш жараёнида тўлиқ намоён бўлади. Болалар мактабгача таълим муассасаси ва мактабга оиладан келади. Таълим жамиятидаги ҳаёт-тарбия жараёнинг ажралмас ва уни давом эттирувчи қисмидир, бу ўз навбатида, инсоннинг кейинги ҳаётида ҳам давом этади. Ушбу тизимларнинг таъсирига қараб, шахсга таъсир этиш натижаси кўрилади. Хотин-қизларни ижтимоий-маданий қўллаб-қувватлаш тизими сифатида, шахс ривожланишининг турли ёш босқичларида, турли ҳаёт соҳаларидаги ижтимоий таъсирни ҳисобга олиш самарали таъсир бўлади, бу мақсадда махалла институтлари, умуман жамият воситалар ва имкониятларни бошқаради ва улардан тўлиқ фойдаланади.
Маҳалла институти шароитида хотин-қизларни ижтимоий-маданий қўллаб-қувватлаш борасида олиб борилган тадқиқотлар натижаларига кўра ота-оналар ва жамоатчиликнинг яшаш жойида ишлашини ташкил этиш муаммосига муносабати қуйидагича аниқланди: сўровнома иштирокчиларининг 90 фоизи ҳовлиларни яратиш учун маҳаллада жамоатчилик асосида ишлаш анъанаси йўқолган деб ҳисоблашади; сўровда иштирок этганларнинг 87 фоизи таълим муассасалари томонидан кўрсатиладиган ижтимоий психологик ёрдам камлигини қайд этадилар; иштирокчиларнинг 82 фоизи болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасида болалар, ўсмирлар ва ота-оналарнинг ҳуқуқий билим даражасининг пастлигини қайд этадилар; 79 фоиз иштирокчилар болалар ва ота-оналар учун мос келадиган тадбирлар сони кам деб ҳисоблайдилар. Шундай қилиб, олинган маълумотлар асосида маҳалла институтлари ва ижро этувчи ҳокимият билан яшаш жойидаги аҳоли билан ижтимоий-тарбиявий ишларни ривожлантириш зарурлиги ни кўрсатади.
Тадқиқотлар шуни тасдиқлайдики, маҳалла норасмий муҳит бўлиб, ҳаваскорлик, қобилият ва имкониятларни ривожлантириш, индивидуаллик, шахснинг ўзига хослигини намоён қилишга кенг имкониятлар очади; аниқ соҳа бўйича ўзига хослик, фаолият соҳалари ва ижтимоий муносабатларни белгилайди, бу ерда ҳар бир одам жамият ҳаётига кириб бориши учун қобилиятлари шакллантирилади ва амалга оширилади.
Маҳаллада тарбиявий ишлар тизимнинг ривожланишини белгиловчи шартлар ва омилларни аниқлаш ушбу жараённи бошқариш, ижтимоий тарбия технологияларини такомиллаштириш, мумкин бўлган нарсаларни лойиҳалаш ва бундай ривожланиш учун қандай ишларни амалга ошириш ва бажариш мақсадга мувофиқлигини лойиҳалаштириш имконини беради.
Тарбияга ижтимоий ҳодиса, жараён ва режали фаолият сифатида ёндашиш барча ижтимоий институтларнинг тарбиявий салоҳияти, оилавий-қўшни жамиятида, барча ижтимоий соҳаларда ижтимоий тарбияни илмий қўллаб-қувватлашдан тўлиқ фойдаланишни ўз ичига олади.