Маҳбуба Хамидова

Өндирислик экспериментлер қоршаған орталықтың ҳəрқыйлы күтилмеген факторларын есапқа алған ҳалда, бар болған шараятларда өткериледи. Бундай экспериментлер лабораториядағыдан қыйынырақ болып, тəжрийбе натурасы (бар процесс ямаса объект) сыйымлығы нəтийжесинде пухта пикир жүритиўди ҳəм режелестириўди талап етеди.
Пайдаланылатуғын объекттиң дала сынақлары да өндирислик изертлеўлерге киреди.
Тийисли методика ҳəм форма бойынша шөлкемлер ямаса мəкемелерден, кəрханалардан анаў ямаса мынаў изертленип атырған мəселе бойынша материаллар топлаў өндирислик эксперименттиң бири түри есапланады.
Эксперименталлық изертлеўлерди нəтийжели өткериў ушын эксперимент методологиясы ислеп шығылады. Ол төмендеги тийкарғы басқышларды өз ишине алады:
—эксперименттиң реже-бағдарламасын ислеп шығыў;
—өлшемлерди баҳалаў ҳəм эксперимент өткериў қуралларын таңлаў;
—экспериментти өткериў;
—эксперимент нəтийжесинде алынған мағлыўматларды ислеп шығыў ҳəм талқылаў.
Эксперимент реже-бағдарлама төмендегилерди өз ишине алады:
—изертлеў темаларының дизими ҳəм жумыс гипотезасының мазмуны;
—эксперименттиң методикасы ҳəм оны орынлаў ушын зəрүр болған материаллар, приборлар, қурылмалар ҳ.т.б. дизими;
—орынлаўшылар дизими ҳəм олардың календарьлық жумыс режеси;
—экспериментти орынлаў ушын қəрежетлердиң дизими.
Эксперименттиң методикасы – методлар, эксперименталлық изертлеўлердиң мақсетке муўапық усылларының жыйнағы. Улыўма түрде ол төмендегилерди өз ишине алады:
—эксперименттиң мақсети ҳəм ўазыйпасы;
—факторлар таңлаў ҳəм олардың өзгериў дəрежеси;
—қураллар ҳəм өлшеўлердиң зəрүрли муғдарын тийкарлаў;
—эксперименттиң мəнисиниң ҳəм тəртибиниң баяны;
—эксперименттиң нəтийжелерин ислеп шығыў ҳəм талқылаў усылларын тийкарлаў.
Эксперименттиң мақсети ҳəм ўазыйпасы жумыс гипотезасы ҳəм тийисли теориялық ислеп шығыўды таллаў тийкарында анықланады. Ўазыйпалар анық болыўы, олардың саны онша көп болмаўы керек: əпиўайы эксперимент ушын 3-4, комплексли эксперимент ушын болса 8-10 болғаны мақул.
Процесс ямаса объектке тəсир етиўши факторларды таңлаў, қабыл етилген жумыс гипотезасына муўапық теориялық ислеп шығыўларды анализлеў тийкарында əмелге асырылады. Барлық факторлар усы эксперимент ушын дəслеп əҳмийетлилик дəрежесине қарай таңлап алынады, соңынан олардан тийкарғылары ҳəм жəрдемшилери ажыратылады.
Эксперименталлық изертлеўлер өткериў процессинде төмендеги бир қатар тийкарғы қағыйдаларды сақлаў тийис:
—экспериментши өлшеў нəтийжелерине субъектив тəсирге жол қоймастан изертленип атырған процесс ямаса объект параметриниң барлық сыпатламасын қунт пенен белгилеўи тийис;
—экспериментши итиятсызлыққа жол қойыўына болмайды, себеби бул жағдай көбинесе үлкен қəтеликлерге ҳəм қəлпекилестириўлерге, ақыбетинде экспериментлерди тəкрарлаўға алып келеди;
—экспериментши əлбетте, бақлаў ҳəм өлшеў дəптерин жўргизиўи керек, оны пухта ҳəм ҳеш қандай дүзетиўлерсиз толтырып барыўы тийис;
—эксперимент процессинде орынлаўшы өлшеў қуралларының ислеўин, олардың дурыс көрсетип атырғанлығын ҳəм қурылма, үскене стенд ҳ.т.б. турақлы ислеп турғанлығын, қоршаған орталықтың жағдайын бəрҳама бақлап барыўы, жумыс зонасына басқаларды киргизбеўи шəрт;
—экспериментши өлшеў қуралларын, олардың дурыслығын қадағалай отырып, жумыс бабында тексериўди турақлы өткериўи керек;
—өлшеўлер өткериў менен бир ўақытта орынлаўшы нəтийжелерди дəслепки ислеп шығыў ҳəм таллаўды өткериўи тийис. Бул изертленип атырған процессти қадағалаў, экспериментти дурыслаў, методиканы жақсылаў ҳəм эксперименттиң нəтийжелилигин арттырыў мүмкиншилигин береди;
—экспериментши техника қəўипсизлиги, санаат санитариясын сақлаўы ҳəм өрттиң алдын алыў бойынша жол-жоба көрсетпелердиң (инструкциялардың) талабына əмел етиўи зəрүр.
Графикалық сүўретлеў эксперименттиң нəтийжелери ҳаққында көргизбели түсиник береди, изертленип атырған процесстиң физикалық мəнисин жақсырақ аңлаўға мүмкиншилик жаратады, функционаллық байланыслылықтың сыпатын анықлайды ҳəм оған байланыслы минимум ямаса максимум белгилейди.
Өлшеў (ямаса бақлаў) нəтийжелерин графикалық сүўретлеў ушын көплеген координатлар туўры мүйешлик системасынан пайдаланылады. Х көшер бойлап фактор мəнислери Х1Х2…..ХN, У көшер бойлап оған сəйкес процесс шығыў параметри шығыў мəнислери У1У2…УN қойылады.
Егер Х1, У1,; Х2, У2… ХN, УN ноқатлары кесимлер менен бирлестирилсе, бунда сынық иймек сызық пайда болады, ол эксперимент мағлыўматлары бойынша у=F(х) функция өзгерисин сыпатлайды. Бул сынық иймекти барлық эксперимент ноқатлары жанынан өтетуғын бир тегистеги иймек аппрокслайды.
Айрым ўақытларда 1…2 графада ноқатлар иймектен кескин узақласады. Бул жағдайда алдын қубылыстың физикалық мəниси талланады. Егер у= F(х) функциясының бундай кескин секирип-жылжыўы ушын тийкар болмаса бунда шетлеўди қопал қəте ямаса жаңлысыў деў мүмкин.
Эксперимент мағлыўматлары тийкарында алынған алгебралық сəўлелендириўлер эмпирик формулалар делинеди. Олар фактор берилген мəниси (Х1 ден ХNге дейин) ҳəм шығыў параметри (У1 ден УN ге дейин) өлшенген мəнислер шегарасында таңланады.
Бул формулалар, илажы болғанынша əпиўайы ҳəм фактордың көрсетилген шегарасында экспериметтиң мағлыўматларына жоқары анықлықта сəйкес болыўы керек.
Эмпирик формулаларды таңлаў процесси еки басқышта əмелге асырылады. Биринши басқышта координат системасы дурыс төртмүйешлик түринде ноқатлар көринисинде өлшеў нəтийжелери қойылады, олар арасынан аппрокслаўшы иймек өткериледи. Соңынан формула түри мөлшерленип таңланады. Екинши басқышта белгиленген формулаға ең муўапық түрде параметрлер есапланады.
Теориялық ҳəм эксперименталлық изертлеўлерди бирликте таллаўдан тийкарғы мақсет – эксперименттиң нəтийжелери менен жумыс гипотезасы алға қойған пикирлерди салыстырыў болып табылады.
Теориялық (жумыс гипотезасына муўапық) ҳəм эксперементаллық мағлыўматларды салыстырыўда ҳəр қыйлы өлшемлерден пайдаланылады. Мəселен, эксперименталлық мағлыўматларды берилгенлерден теориялық байланыслық тийкарында есаплаўлар нəтийжесинде алынған минимал, орташа ҳəм максимал шетке шығыў (шетлеў).
Бирақ, ең исенимли деп экспериментал теориялық байланыслық саррас (муўапық) өлшемлери есапланады.
Жумыс гипотезасын экспериментлик мағлыўматлар менен салыстырыў нəтийжесинде төмендеги жағдайлар бақланыўы мүмкин:
1. Жумыс гипотезасы толық ямаса дерлик толық экспериментте тастый ықланады. Бундай жағдайда жумыс гипотезасы теориялық қағыйдаға, теорияға бола дəлилленген болады.
2. Жумыс гипотезасы экспериментте бир бөлегинде тастыйықланады, қалған жағдайларда оған қарама-қарсы болады. Бул жағдайда жумыс гипотезасы эксперименттиң нəтийжесине толық ямаса дерлик толық сəйкеслениўи ушын модификацияланады. Жумыс гипотезасының өзгерисин тастыйықлаў мақсетинде дурыслаўшы эксперимент өткериледи. Буннан соң гипотеза, биринши реттеги сыяқлы, теорияға айланады.
Жумыс гипотезасы экспериментте тастыйықланбайды. Бундай жағдайда алдын қабыл етилген гипотеза толық көрип шығылады, яғный жаңасы ислеп шығылады. Унамсыз илимий нəтийжелер болса жаңа гипотеза излеў шеңберин тарайтыў мүмкиншилигин береди. Гипотеза теориялық қағыйда деп тəн алынғаннан соң, жуўмақлар ҳəм (яки) усыныслар сəўлелениўин табады, яғный изертлеў нəтийжесинде алынған жаңа мəниси алға қойылады. Тийкарғы жуўмақлар 5…10 нан аспаўы керек. Тийкарғы жуўмақлар менен бир қатарда айрым жағдайларда басқа жуўмақларда шығарыў мүмкин.
Барлық жуўмақлар илимий ҳəм өндирислик болып еки топарға бөлинеди. Илимий жуўмақларда жаңалықлар үлеси көрсетиледи, булар орынланған изертлеўлер нəтийжесинде илимге киргизилген болады. Өндирислик жуўмақлар пайда менен байланыслы болады, оларды экономика саласында өткерилген экспериментлер береди.
Есаплаў экспериментиниң тийкары болып математикалық моделлестириўдиң теориялық тийкары есапланады.
Есаплаў экспериментинен илим ҳəм техниканың ҳəрқыйлы салаларында қыйын əмелий ўазыйпаларды шешиў қуралы сыпатында пайдаланылады. Есаплаў эксперименти бир қатар басқышларға бөлинеди.
Биринши басқышта изертленип атырған объекттиң математикалық модели жаратылады, ол əдетте дифференциал ямаса интегродифференциал теңлемелер көринисинде болады. Математикалық моделди дүзиў көбинесе анаў ямаса мынаў илим салаларының қəнигелери тəрепинен орынланады.
Екинши басқышта қəлиплестирилген математикалық мəселе ямаса есаплаў алгоритмин есаплаў усылы ислеп шығылады деп айтыў мүмкин. Ол алгебралық теңлемелер ҳалқалары жыйнағынан ибарат болады, солар бойынша есаплаў алып барылады ҳəм бул формулаларды қолланыўдың турақлылығын белгилеўши логикалық шараят жүзеге келтиреди.
Үшинши басқышта ислеп шығылған есаплаў алгоритмин ЭЕМ де орынлаў бағдарламасы дүзиледи.
Төртинши басқыш есаплаў экспериментин орынлаў менен байланыслы. ЭЕМ есаплаў процессинде изертлеўшини қызықтырған ҳəр қандай мəлимлемени бериўи мүмкин. Бул мəлимлемениң анықлығы математикалық моделдиң исенимлилиги менен белгиленетуғыны тəбийғый.
Бесинши басқышта есаплаў нəтийжелерин ислеп шығыў ЭЕМ де əмелге асырылады, олар ҳəртəреплеме талланады ҳəм жуўмақ шығарылады.