Маданиятшунослик фанидан маърузалар матни биринчи боб маданият назарияси

Маданий мероснинг механизми.

Глобаллашув жараёнининг миллий маданиятлар ривожига таъсири.

Мерос, юқорида кўриб ўтганимиздай, кенг қамровли тушунча. Шу боис у биринчи навбатда дунёдаги ҳамма халқларнинг мулки ҳисобланади. «Маданий мерос - дейилади, «Фалсафа» қомусий луғатида, - авлодлар томонидан яратилган амалий тажриба, ахлоқий, илмий, тафаккурий, диний ва рухий қарашларда халқ маданияти ва ижоди каби моддий ҳамда маънавий битиклар мажмуи»¹.
Маданият турли даврларда ривожланиши жараёнида ўзгариб, такомиллашиб борган. Инсон дастлабки ҳаёт тарзида тирикчиликнинг турли омилларини - овчилик, кўчманчилик, чорвачилик, деҳқончилик, Ҳунармандчиликни пайдо қилди, бора-бора шаҳар ва қишлоқ ҳаёт тарзини пайдо қилди. Кейинги авлод аждодлар яратган кундалик эҳтиёжга воситаларидан имкониятига кўра ўзлаштириб фойдаланган. Эҳтиёжни қондира олмаганлари унутилган, айримлари мукаммаллаштириб, сақланган. Кези келиб музейлар бекорга ташкил этилмаган - у ердаги кўргазмалар ўтмиш авлодлар ҳаёт ва тафаккур тарзини тасаввур этишга имконият беради.
Бугун биз учун маданий мерос бўлиб қолган ҳодисалар ўтмишда турмушнинг, ҳаёт кечиришнинг муҳим омилига айланган эди. Маданий мероснинг айрим қирралари, юқорида айтганимиздек, эҳтиёжни қондира олмагандан кейин йўқолишга юз тутган бўлса, айримлари тобора жаҳоншумул аҳамият касб эта борган. Буюк ипак йўли юзага келтирган моддий ва маънавий маданият бунинг ёрқин намунасидир. Ҳозирга келиб дунё маданияти тарихида «Буюк ипак йўли маданияти» деган ном пайдо бўлди. Демак, дастлабки даврда моддий эҳтиёж воситаси бўлган нарса жаҳоншумул маданий ҳодисага айланди. Шу боис «Буюк ипак йўли маданияти» тўғрисида батафсил маълумот бермоқчимиз.
Буюк ипак йўли Хитойнинг ўрта қисмидан ғарбга Ўрта ер денгизи соҳилларигача чўзилган ва Евроосиёнинг қуруқлик қисмини кесиб ўтган. Бу йўл 7000 километрдан ошиқроқ. Хитой - дунёда илк бор ипак қурти боқишни ихтиро қилган мамлакат, Шунингдек, пилла қурти уруғи Хитой ташқи савдо алоқасида ғарб мамлакатларига экспорт қилинган асосий товар тури эди.
Шуни таъкидлаш керакки, Ипак йўли якка маданият бўлиб шаклланмаган бўлса ҳам, Эрон, Ҳиндистон, Ўрта Осиё ва Хитой маданиятини кескин равишда ўзгартирган.
Буюк ипак йўлининг асосий қисми Ўрта Осиёдан ўтган. Бу йўл Ўрта Осиёнинг тоғ тизмалари бўйича белгиланган. Копетдоғ Эроннинг Шарқий қисмидаги Хуросон ўлкаси билан Ўрта Осиёнинг ғарбий қисми текислигини иккига бўлиб туради. Амударё ва Сирдарё шу текисликдан оқиб ўтади.
Шарқий Эрон, Ҳиндистон ва Хитой орасида жойлашган ипак йўлининг асосий чизиғи ғарб, жануб ва Шарққа қараб чўзилган. Бу йўллар маркази Ўрта Осиёда туташган эди.
Буюк ипак йўли бир қатор давлатларнинг иқтисодий ривожида муҳим роль ўйнагани шубҳасиз. Аммо савдо алоқаси сифатида ташкил топган бу муносабатнинг маданий таракққиётдаги роли қандай бўлди? Шубҳасиз, Буюк ипак йўли иқтисодий соҳада қанчалик ролк ўйнаган бўлса, маданий тараққиётда ҳам муҳим олға силжишларни пайдо қилди. Аввало, бир мамлакатдаги диннинг бошқа мамлакатга бориб, мустаҳкам ўрнашувида кўринади.
Ипак йўлидаги дин соҳасида ранг-баранг манзара шаклланган. Шундай бўлса-да, диний эътиқоднинг мазмунини бир-бирига ўхшаш бўлмаган икки турга - миллий дин ва дунёвий динга бўлиш мумкин. Миллий дин шу халқ ва ирқ аъзолари орасидаги эътиқод одатларини кўрсатади. Бу дин дунё бўйлаб ёйилган масиҳийлик, монийлик, буддавийлик ва ислом динлари каби эмас.
Миллий диннинг дастлабки намунаси сифатида оташпарастликни айтиш мумкин. Бу оқим тарихда «Бақтрия дини» деб ҳам аталади². Бу диний оқим ерли одамнинг эътиқоди билан бирлашиб кетган эди.
Юнон-Бақтрия давлати (милоддан олдинги 256-75) даврида ҳар хил юнон халқлари Бақтрия ҳудудига кириб келган. Юнон-Бақтрия давлати ҳудудидан топилган суратлар шундан далолат беради.Бу илоҳларга топинувчиларнинг юнон эмаслиги аниқ. Суратдаги одамлар маҳаллий оташпарастлар бўлиб, ўзларининг илоҳига - юнон илоҳига қилингандай ибодат қилиб топинганлар. Шундай қилиб, юнон услубига оид тимсол яратган. Илоҳларнинг суратини ибодатхоналар деворида тасвирлаш билан чекланиб қолмай, юнон-Бақтрия давлати пулига ҳам туширилган. Натижада савдо-сотиқ муносабатлари билан юнон илоҳлари бошқа жойларга ҳам тарқалган. Кушон империясида таъсир қилган турли маданият, жумладан, динлар шу даврдаги металл пулларда ҳам акс этган. Бу металл пулларга бут ва буддавийликка оид ҳар хил тасвирлар туширилгандан ташқари, оташпарастлар илоҳи, ҳинд шоҳлари, юнон ва рим шоҳлари туширилган. Илоҳларнинг исми бу пулларга юнон ёзувида битилган.
Оташпарастлик эътиқодидаги шоҳнинг исми Бақтрия оташпарастлик динида сақланиб қолган. Бу уларнинг Кушон ибодатхоналаридаги аҳамияти ва ўйнаган роли мутлақ ҳолда ортодоксал оташпарастлик динники билан ўхшаш дегани эмас, албатта. Тахминан 15 кишилик оташпарастлар илоҳи Кушон ибодатхоналаридаги энг катта бир гуруҳ илоҳини вужудга келтирган. Уларнинг ичида «адолат» ва «давлат» илоҳлари ҳам бўлиб, улар ўша олти «оби ҳаёт авлиё»ларнинг иккитаси, оташпарастлик қавмларида бу олти авлиё «ақл-фаросат илоҳи» билан зич бирлаштирилган. Буни шундай тушуниш керакки, хон очиқ-ошкора ибодат қилишига бу илоҳлар сабаб бўлган. Ёки яна шундай тушуниш мумкинки, қуёш илоҳи билан ғолиблик илоҳининг урушда муваффақиятлари бу хонликнинг диний оламида алоҳида роль ўйнаган.
Маданий мерос авлодлар оша тарихий ҳодиса сифатида сақланиб қолар экан, шубҳасиз, маънавий жараённинг ҳам муҳим таркибий қисмидир. Айни пайтда маданий мероснинг ҳар қандай намунаси миллий ёки ҳудудий қийматга эга бўлиши билан бирга, умуминсоният маданий ёдгорлиги ҳам бўлиб қолади.
Юқорида айтиб ўтганимиз диний қадриятлар, қадимий динларнинг бир-бирига аралашуви фақат бир неча халқлар, мамлакатлар диний қадрияти бўлгани учун умуминсоният маданий ёдгорлиги ҳисобланмайди, балки инсониятнинг дунёқараши, ахлоқий тушунчалари, фазилатлари ва бошқалар ер юзидаги бошқа ҳудудлар инсонларида кузатилгани учун ҳам умуминсоният мулки ҳисобланади. Меъморчиликка оид, ўтмиш ва бугунги иншоотлар, уларнинг тархи, фарқлари, ўз даври учун ноёб ҳодиса экани ҳам маданий тараққиётнинг муҳим белгиларидир. Масалан, Кушон империяси даврига оид Сурх-Қатала ибодатхонаси (Шимолий Афғонистон)нинг тузилиши ўзига хосдир. Бу ибодатхона тоғ тепасига қурилган бўлиб, Франция археологлари томонидан топилган. Ибодатхонанинг ўзига хослиги шундаки, тоғ тепасидаги бу ибодатхонанинг олд тарафи дарё соҳили, тоғ билан дарё соҳили оралиғидаги 55 метр узунликдаги кўприк орқали бу ибодатхонага чиқилган. Ибодатхона ўртасида қурбонгоҳ токчаси бўлиб, назр-ниёзлар учун ишлатилган бўлиши мумкин.
Мазкур ибодатхонадан бир ярим километр нарида кичик ибодатхона ҳам қурилган. Эҳтимол, бу тоғ тепасида қурилган ибодатхонанинг бир қисми бўлса керак. Бу ибодатхона ичида учта будда ҳайкали бўлиб, кўп зарарланган. Бу ҳайкаллар тангалардаги суратларга ўхшаб кетади. Ҳайкалларда мўри шакли бўлиб, унга ловуллаб ёнаётган аланга шакли туширилган. Кушон империясига оид санъат асарларида аланга тасвири кўп учрайди. Аланга тасвири Буюк ипак йўлидаги бир қатор будда ҳайкалларининг белгиси бўлиб қолди. Олимларнинг айтишларича, санъат асарларидаги аланга тасвири Месопотамиядан кириб келган.³
Ибодатхонада сақланиб қолган яна бир муҳим ашёлардан қурилиш ва бўёқ асбоблари, бир парча Кушон ёзувида битилган Бақтрия адабиёти обидасидан уч нусха ва юнонча катта ҳарфлар билан ёзилган ёдгорликнинг парчаси, яна номаълум ёзма обидадан бир парча, Нақшлар ва бир қанча тангалардир. Буларнинг орасида ибодатхонага борадиган йўлдан топилган ёзма ёдгорликдир. Ёдгорлик юнон-бохторий ёзувида. Ёзма ёдгорлик мазмуни қуйидагича: «Канишка ибодатхонасидаги бу қўрғонга мана шу ибодатхона эгаси - подшоҳ Канишканинг исми қўйилган». Сув манбаи бу ерда қуриб қолгани учун, одамлар ибодатхонани тарк этишга мажбур бўлганлар.
Бу далиллардан кўриниб турибдики, ўтмишдан қолган ҳар бир осори атиқа - у қандай ҳажмда ва қандай кўринишда бўлмасин - инсоният ижодий фаолияти тафаккури самарасидир. Айтиш мумкинки, ҳар бир даврнинг моддий маданияти ўша даврнинг маънавий камолотини, салоҳиятини кўрсатувчи омил ҳамдир. Инсониятнинг дунёқараши, ақлий жиҳатдан бойиши ҳам маданий меросни қанчалик ўзлаштиришга боғлиқ.
Маданий мерос - бу инсониятнинг ўтмиш билан чамбарчас боғлиқлиги демакдир. Маданиятга ворисийлик, тарихий хотирани келажак учун хизмат қилдириш айнан маданий меросга бўлган муносабатга боғлиқ. Маданий меросга нисбатан аксинча ҳолатлар ҳам бўлган. Ўтган асрнинг 2--йилларида собиқ Шўролар даврида «Пролетар маданияти»ни ва ўтган асрнинг 80-йилларида Хитойдаги «маданий инқилоб»ни мисол тариқасида кўрсатиш мумкин. Ёки Афғонистонда ўтган асрнинг охирларида ҳукумат бошига келган Толибларнинг милодий 1 асрга оид улкан буддавийлик ёдгорлигини портлатиб, йўқотиб юборганларини ҳам шундай изоҳласа бўлади.»Маданият»нинг ана шу кўринишлари ёмон оқибатларга олиб келди: Ўтмиш маданий ёдгорикларидан воз кечиб, янгисини яратишга уринишлар бўлди ва ўтмиш ёдгорликларининг кўпчилиги йўқ қилинди, маънавий қашшоқлик, ўтмишдан тамомила узилиш, маҳдудлик юзага келди.
Маданият келгуси авлодларга мерос қилиб қолдирилгандагина, у бир маромда узлуксиз ривожланиб бораверади. Маданий меросга келгуси авлодлар ворис сифатида ҳақли бўлар эканлар, албатта, тил, удум ва кундалик турмуш анъаналари маданий меросдаги ворисийликнинг кўп тарқалган кўринишлари ҳисобланади. Қадимги маданий меросдан кенг тарқалиб шу кунгача етиб келган кўринишлари ана шулардир. Бошқа маданий ёдгорликлар - пул, иншоотлар, қонун-қоидалар ва бошқа маданий мерос намуналари даврлар ўтган сари кескин ўзгаришга учраши ёки йўқолиб кетиши мумкин.
Маданий мероснинг иккала тури - моддий ва маънавий маданият узвийдир. Аждодлар яратган жами бойликка янги авлод меросхўр бўлади. Маданий мероснинг бир турига эҳтиёж йўқолгандан кейин унинг ўрнига давр ва инсоният эҳтиёжига мос маданий мерос вужудга келади.
Бир мамлакат маданий меросининг бошқасига таъсири ўтмишда ҳам, ҳозир ҳам доимо кузатилади. Бу - қонуний жараён. Давлатлар ўртасидаги ўзаро таъсир ёки турли сабаблар билан давлатларнинг бирлашуви шубҳасиз биринчи навбатда, маданий меросда ўзгаришларни пайдо қилади, ўзлаштирилган маданий мерос халқнинг маънавий ҳаётида бурилиш ясайди. Бу ҳолатнинг жонли намунасини Хуросон-Амударё водийси маданиятига Кушон маданиятининг таъсирида кўриш мумкин. Милодий 1 асргача Хуросон-Амударё маданияти ўзига хослиги, Осиёдаги энг ривожланган ўлка экани билан алоҳида ажралиб турган. Александр Македонский Шарққа юриш қилганда ҳам, Хуросон ҳукмдори Форосмон у билан дўстона муносабат ўрнатиб, сиёсий мустақилликни сақлаб қолди. Айниқса, Хуросон-Амударё водийси санъати ва бинокорликдаги ўзига хослик шундан далолат беради. Душманга бас келиш учун қурилган мудофаа қўрғонлари, Сўғд давлати ҳудудидан топилган кумуш идишларга чизилган суратлар бунинг намунасидир. Ёки Қўй қирилган қалъани ҳам шундай ўзига хос маданият ёдгорлиги деб айтиш мумкин. Қалъанинг атрофини девор ўраб турган. Девор ҳам душмандан ҳимояланиш учун, ҳам ўтроқ яшаш учун имконият эди. Қалъа думалоқ шаклда бўлиб, шаҳар ичида икки қаватли ёйсимон думалоқ иншоот бор эди. Бу ё подшоҳнинг мақбараси ёки вафот этган подшоҳларни хотирлаш қурилган диний иншоот бўлган.⁴
Милоднинг 1 асридан кейин Хуросон-Амударё маданияти таназзулга юз тутди. Энди унинг атрофидан Бақтрия, Кушон давлатларидаги санъатнинг, ҳунармандчиликнинг бу давлат санъатига кучли таъсирини кўриш мумкин.
Шуниси муҳимки, ҳар бир халқнинг мустақил, бетакрор маданияти мавжуд, аммо сиёсий жараёнлар, шубҳасиз, маданиятга ҳам ўз таъсирини ўтказади. Ёки бир тарихий даврдан иккинчисига ўтиш жараёнида ҳам маданиятнинг ҳар икки турида - моддий маданиятда ҳам, маънавий маданиятда ҳам ўзгаришлар юз беради. Бунинг ижобий ва салбий томонлари ҳам бўлиши мумкин. Масалан, араблар истилоси натижасида исломнинг кириб келгани ижобий ҳодиса, аммо араблар ерли маданиятни йўқ қилдилар, айниқса, моддий маданият ёдгорликларини вайрон қилдилар, Марказий Осиёнинг туб ёзув маданиятига барҳам бердилар. Умуман олганда, маънавий маданият ҳам, моддий маданият сингари, ворисийлик хусусиятига эга. Ўтмишдан анъанавий тарзда етиб келган маданий ёдгорликлар қадрият сифатида сақланиб қолади, гарчи уларнинг кўпчилиги бугунги кун учун амалий жиҳатдан хизмат қилмаса ҳам. Аммо маънавий ёдгорлик сифатидаги аҳамияти катта. Айтайлик, қадимий уй-рўзғор буюмлари, санъат ва мусиқа асбобларига бугунги кунда эҳтиёж бўлмаслиги мумкин, лекин маънавий мероси сифатида аҳамиятини сақлаб қолаверади. Маълум бир даврдаги халқнинг яшаш тарзи, дунёқараши атроф-муҳит ҳақидаги турли тасаввур-тушунчалари ана шу буюмларда акс этади.
Ўтмишдан етиб келган баъзи маданий мерос намуналари шакл ва мазмунини ўзгартириши мумкин. Жумладан, удумлар, маросимлар, урф-одатларнинг замон ва жамият талабларига, маҳаллий хусусиятларга мослашувини шу билан изоҳласа бўлади. Айтайлик, дафн маросимлари ва тўй маросимларидаги ўзгаришлар маҳаллий хусусиятларга боғлиқ бўлиши билан бирга, жамият талабларига ҳам мослашиб боради.
Умуман олганда, маданий тараққиёт ўзгариб, бойиб борувчи ҳодиса. Маълум даврга келганда, бир буюм ёки меҳнат қуроллари, ов қуроллари ва ҳоказоларнинг ўз даври учун муҳим бўлган маънавий аҳамияти сусайса ҳам, маданий ҳодиса сифатида сақланиб қолади. Зотан, ворисийлик қонунияти моддий ва маънавий мероснинг асосидир.
Демак, моддий ва маънавий мерос - тарихий ҳодиса. У умумжаҳон, минтақавий, ҳудудий, миллий, касбий қимматга эга бўлиши мумкин. Кези келиб бир давр ва миллатга мансуб манъавий мерос намуналари умуминсоний қадрият касб этса, бу -табиий ҳол. Жаҳон мулкига айланган илмий ва диний қадриятлар, Шарқона ахлоқий фазилат ва удумлар, меъморчилик ва мусаввирлик бисотлари бунинг исботидир.