Маданиятшунослик фанидан маърузалар матни биринчи боб маданият назарияси

МАДАНИЯТШУНОСЛИК ФАНИДАН
МАЪРУЗАЛАР МАТНИ

Биринчи боб

МАДАНИЯТ НАЗАРИЯСИ

1 - мавзу
МАДАНИЯТШУНОСЛИК ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ. Маданий тараққиётнинг асосий қонуниятлари


РЕЖА:
1. Маданиятшунослик фанининг предмети. Унингбошқа фанлар билан алоқадорлиги. «Маданият» тушунчаси таърифи. Бу тушунча талқинига турлича ёндашувлар.
2. Маданият ва фаолият. Маданият ва шахс камолоти. Маданиятнинг инсон ва жамият ҳаётида тутган ўрни.
3. Моддий ва маънавий маданият - маданиятнинг икки соҳаси. Уларнинг ўзаро боғлиқлиги.
4. Маданият тараққиётида қадриятларнинг ўрни. Ворисийлик, тадрижийлик - маданий тараққиётнинг асосий қонунияти.


Маданиятшунослик фанининг мақсади. Ватанимизнинг келажаги бўлган ёш авлоднинг маънавий оламини бой, ҳар соҳада баркамол қилиб тарбиялаш учун бутун инсоният неча минг йиллар давомида яратган моддий ва маънавий маданият хазиналаридан баҳраманд этиш, унда барча халқларга ҳурмат, миллий ифтихор, ватанпарварлик, инсонпарварлик туйғуларини уйғотиш ва шакллантиришдан иборат.
Шу олижаноб мақсадга хизмат қилгани учун маданиятшунослик фанининг предмети, объектлари бутун инсоният кўп асрлар давомида яратган моддий ва маънавий маданият хазиналаридир.
Маданиятшунослик турли белгиларига кўра, қуйидаги соҳаларга, шаклларга ва кўринишларга бўлинади:
1.Маданият соҳалари бўйича қуйидагича тасниф қилинади:
а) Иқтисодий маданият (бу соҳа ишлаб чиқариш маданияти, тақсимот маданияти, айирбошлаш маданияти, истеъмол маданияти, бошқарув маданияти, меҳнат маданияти каби турларни ўз ичига олади).
б) Сиёсий маданият: жамиятда сиёсий маданият тараққиёт кўрсаткичлари - шахснинг фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлари борлигидир. Бу ҳуқуқлар халқаро мезонларга мослиги, амалда қўлланиши, партиялар ўртасидаги курашларнинг усул ва шакллари ва ҳоказолар билан белгиланади.
Сиёсий маданият - инсонларнинг сиёсий манфаатлари, эътиқодлари, мақсадларини ифодаловчи сиёсий - ҳуқуқий ғоялар мажмуидир. Сиёсий маданият маънавий қадриятларга алоқадордир. Бу маданият тури тарихий тараққиёт жараёнида жамиятнинг ижтимоий табақалари манфаатларига, жамиятнинг сиёсий фаолиятига боғлиқ ҳолда вужудга келади. Сиёсий маданият инсон фаолиятининг бир кўриниши бўлиб, унинг табиатида қайта яратиш ва уни тарбиялаш жараёнларини қамраб олади.
Сиёсий фаолият амалий жиҳатдан ижтимоий гуруҳларнинг сиёсий ҳоқимиятга таъсирида намоён бўлади. Маънавий томондан эса табақалаштирилган ижтимоий муносабатларни англаб етиш, дастурлар ишлаб чиқиш, муайян сиёсий ғояларни тарғиб қилишни назарда тутади. Мафкура, сиёсий тажриба ва анъаналар, сиё­сий ташкилотлар, сиёсий фаолият кабилар сиёсий маданиятни ҳаётга татбиқ қилиш омилларидир.
в) Касб маҳорати маданияти: аниқ меҳнат тури билан боғлиқ махсус назарий билим ва амалий кўникмалар йиғиндисидан иборат.
г) Педагогик маҳоратмаданияти - илмий билимларни ва ахлоқий қадриятларни мазкур жамиятдаги ёш авлодга етказишдан иборат.
д) Экологик маданият - инсон ва табиат ўртасидаги муносабатларни қамраб олади. Бу соҳа маданиятшуносликка оид тадқиқотларда энг фаол ривожланиб бораётган соҳадир. Экологик маданиятга айниқса Ғарб олимлари алоҳида ёндашиб, атроф муҳит омилларидан келиб чиққан ҳолда маданиятнинг турли шаклларини таҳлил қиладилар. Бу таҳлилларга биноан, маданият табиий шароитларга кўникиш воситаси сифатида тушунилади. Хўжаликнинг, яшаш биноларининг, меҳнат қуролларининг, кийим ва урф-одатлар маълум даражада иқлим, географик жойлашув, ўсимликлар ва ҳайвонот олами, температура ва бошқа объектив сабаблар билан белгиланади. Жумладан, Осиё ва Африканинг саҳро ва чўл ҳудудларида сут маҳсулотлари гўшт маҳсулотларига қараганда муҳим ўрин эгаллайди. Дунёнинг бошқа ҳудудларида эса ўсимликдан тайёрланган овқат гўштли овқатларга нисбатан юқори ўринда туради. Кейинги бир неча юз минг йил давомида инсонларнинг ошқозон-ичаклари узунлиги қисқариб кетди. Оловда пиширилган овқатнинг ҳазм бўлиши хомини ҳазм қилишга нисбатан осонроқ бўлиб қолди, тараққиёт бу вазиятни ҳисобга олди. Овқат ҳазм қилиш аъзоларининг солиштирма оғирлиги қисқариши эса бошқа аъзоларнинг ривожланишига яхши имконият яратиб берди, аъзоларнинг қон билан таъминланиши яхшиланди. Балки, бу ҳолат инсон миясининг тараққиётига ҳам таъсир кўрсатган бўлиши мумкин.
Умуман, инсоният ер юзида олға силжиши натижасида унинг табиат билан ёки маълум географик шароит билан боғлиқ хўжалик-маданий кўриниши пайдо бўлган. Инсонлар маълум географик шароитга мос тарзда яшаш тарзини яратганлар.
Кўринишлари бўйича маданият қуйидагича тасниф қилинади:
а) Ҳукмрон маданият - мазкур жамият аъзоларининг кўпчилиги истифода этадиган қадриятлар, инонч-эътиқодлар, анъана ва урф-одатлардан иборат.
б) Қишлоқ маданияти - фақат қишлоқ жойда доимий яшаб, қишлоқ хўжалиги билан машғул бўлган одамлар ўртасидаги муносабатлар, ҳаёт тарзи ва б.лардан иборат.
в) Шаҳар маданияти - йирик ва қишлоқ хўжалиги билан шуғулланмайдиган саноат ва маъмурий марказдир. Ҳамма шаҳар аҳолиси учун ягона маданият мавжуд эмас. Чунки шаҳарлар фақат географик ва геополитик (Европа ва Японияга яқинлиги) аҳоли миқдори, шаҳар кенглиги билангина эмас, балки ишлаб чиқариш соҳасига кўра ҳам фарқ қилади: тўқимачилик саноати, кончилик саноати марказлашган шаҳарлар, шахтёрлар шаҳри, автомобиль ишлаб чиқаришга ихтисослашган шаҳарлар, илм-фан марказлари бўлган шаҳарлар, курорт шаҳарлар, ҳарбий шаҳарчалар борки, буларнинг ҳар бирида ўзига хос маданият мавжуд.
б) Ўрганиш бўлиб қолган маданият - инсон яшаб турган ижтимоий ва миллий муҳитда кундалик ҳаёт кўникмаларини эгаллашдан иборатдир. Бу маданият кўриниши оилада, тенгдошлар, қариндош уруғлар даврасида юз берадиган мулоқотдан, мактаб таълимидан ва оммавий ахборот воситалари орқали олинган оммабоп билимлар ва кўникмалардан иборат бўлади.
в) Ихтисослашган маданият - фан, санъат, фалсафа, ҳуқуқ, дин кабиларга оид билимларни тўлиқ эгаллаган ва ўз соҳалари бўйича эгаллаган билимлари орқали алоҳида гуруҳларни ташкил қиладиган вакилларнинг касб маҳоратидир.
Маданият пайдо бўлиши ва даражасига кўра қуйидаги шаклларга эга:
а) Юксак маданият - оддий одамлар тушуниши қийин, жамиятдаги махсус ижодкорлар яратган маданият шаклидир. Бу маданият шакли нафис санъатни, мумтоз мусиқани ва адабиётни ўз ичига олади.
б) Халқ маданияти - оммавий ва халқ оғзаки ижоди маданиятини ўз ичига олган маданият шакллари бўлиб, кенг омманинг меҳнати ва турмушига боғлиқ ҳолда яратилган қадимий ижод намуналаридир. Халқ маданиятининг бу шаклига бугунги турмуш тарзи, урф-одатлар, қўшиқлар, фольклор ансамбллари, халқ оғзаки ижоди жанрлари - афсоналар, эртаклар, эрослар ва бошқа жанрлар мансуб.
в) Оммавий маданият - байланмилал ва миллий кўринишга эга бўлиб, кенг аудиторияга мўлжалланган, муаллифи мавжуд, одамларнинг талаб ва эҳтиёжларини бир зумда қондирадиган ҳар қандай янги ҳодисаларга таъсир билдириб, уларни акс эттирадиган маданият шаклидир. Эстрада, цирк, радио, телевидение ва бошқа айрим мусиқа турлари шу маданиятга алоқадордир.
Булардан ташқари, бадиий маданият ва жисмоний маданият каби комплекс кўринишлар ҳам бор. Мутахассислар ва ҳаваскорлар яратган ижод намуналари бадиий маданиятга мансуб. Санъат ҳам бадиий маданиятнинг бир қисмидир. Жисмоний маданият кенг маънода танани жисмоний машқлар ёрдамида тарбиялаш, спортга асосий машғулот тури сифатида қараш, соғлом турмуш тарзини кечириш, яъни чекиш, ичкиликбозликдан воз кечиб, жисмоний машқлар, культуризм билан шуғуллуниш, юзни пластик операция ва косметика қилдириш, озиш, спорт ва ҳаваскорлик рақслари, рақс бўйича ўтказиладиган халқ сайиллари ва мусобақалари, танани ҳар хил иллатлардан, жароҳатлардан замонавий ва анъанавий тиббиёт ёрдамида халос қилишдан иборат.
Маданиятшунослик фанининг ўзига хос хусусияти - унинг кенг қамровлиги эканлиги, унинг кўп фанларга, айниқса, гуманитар фанларга яқинлигидир. Жумладан, маданиятшунослик тарих ва этнография, диншунослик, илоҳиёт, мусиқа, ҳайкалтарошлик, меъморчилик фанлари билан зич алоқада, тўғрироғи, маданиятшунослик шу фанларнинг ўрганиш объектидан озиқланади. Маданиятшунослик фалсафага ҳам яқиндир. Хусусан, маданиятшуносликнинг назарий масалалари маданият фалсафасига алоқадор.
Абду Наср Муҳаммад Форобийнинг фикрича, жамиятнинг тараққиёти инсонларнинг ақлий ва руҳий оламидаги қувватлардан қандай фойдаланишга боғлиқдир. У, «Мадинату-л - фузало» асарининг 15 - бобида «жамиятда инсон эҳтиёжлари ва ўзаро ёрдами ҳақида фикр юритиб, айтадики, фуқароларига бахт-саодат келтирадиган шаҳар (давлат) жамияти фозил, фазилатли одамлар жамиятидир. Фозил одамлар шаҳрининг барча аъзолари солим (соғ-саломат) бўлган ва одамнинг тириклигини асраб турадиган вужуд-танага ўхшайди. Тирик вужуд аъзолари марказий аъзо-юракка яқинликда (бу ерда аҳамияти жиҳатдан яқинлик айтилмоқда) бир-биридан аълороқ бўлгани каби, ... жамият фуқаролари ҳам (бахт-саодатли жамият учун) бажараётган вазифаларга қараб, бир-биридан аълороқ бўладилар»².
«Шарқ Арастуси» Форобийнинг шаҳар ва қишлоқ фуқаролари табиий эҳтиёжларини қондириш учун бир-бирларига муҳтож бўлишлари сабабли ҳам жамият бўлиб яшашлари ҳақидаги ғоялар кейинчалик Беруний, Ибн Сино, Ғаззолий, Ибн Рушд, Ибн Халдун каби мутафаккирлар томонидан янада ривожлантирилди.
Фалсафада Арасту ва Форобий издоши бўлган Ибн Сино «Метафизика» асарида оламни билишга доир, маданиятнинг олий турларидан ҳисобланган фалсафага доир илмларни бундай таснифлайди: 1. Амалий фанлар. Инсон фаолиятига боғлиқ фанлар. 2. Назарий фанлар. Инсондан ташқаридаги оламни (Ер, осмон, ҳайвонот ва ўсимликлар оламини) ўрганувчи фанлар³.
Ибн Синонинг фикрича, бу фанларнинг ҳар бири яна уч турга бўлинади:
I. Амалий фанлар: Жамиятни, халқни бошқаришга доир фанлар. Бу қисмнинг фанлари яна учга бўлинади: 1. Дин, шариат илмлари. 2. Уйни, оилани бошқаришга доир, ота, она, фарзандлар, ҳожа ва хизматкорлар муносабатини ўрганувчи илмлар. 3. Инсон ўзининг танаси ва руҳини бошқаришга доир илмлар.
II. Назарий фанлар. Бу ҳам учга бўлинади: 1. Табиатдан юқори турувчи олий ёки асосий фан-метофизика. 2. Ўрта даражадаги фанлар -математика (ҳисоб, геометрия, тригонометрия ва ҳокозо).
III. Қуйи даражали, яъни табиат ҳақидаги (табиий) фанлар (Биология, геология, зоология ва ҳоказо).
Ибн Сино инсон ҳаёти давомида иши тушадиган ўрта даражадаги фанларга математика фанлари қаторига кирувчи арифметика, астрономия, музика, механика, оптика (ёруғликка оид), асбоб-ускуналар ҳақидаги фанларни киритади.
Юқорида Форобий ва Ибн Синонинг фанлар таснифи ва ролига оид қарашларидан шу нарса маълум бўладики, маданиятшунослик инсон ҳаёти, маърифати, маънавиятига доир билимларни ўрганадиган фан сифатида ўша даврлардаёқ шакллана бошлагани аён бўлади.
Ҳозирги кунда турли-туман, катта ва кичик фанларнинг сони уч мингга яқин. Бундан икки-уч минг йиллар муқаддам фақат битта фан - фалсафа бор эди. Математика, медицина, астрономия бошқа табиий фанлар, мантиқ, этика, эстетика, социология, политология каби ижтимоий фанлар бирин-кетин мустақил бўлиб, фалсафадан ажралиб чиқди ва ўз навбатида ўнлаб фанларга бўлиниб кетди. Фанлар дифференциацияси (тармоқлашуви) ҳозир ҳам давом этмоқда. Турли фанлар туташган, кесишган жойда янги фанлар пайдо бўлиши жараёни ҳам давом этмоқда.
Барча фанларни таснифлаш улар уч гуруҳга бўлинади: 1) табиий фанлар; 2) ижтимоий фанлар: 3) гуманитар фанлар. Маданиятшунослик ижтимоий-гуманитар фанлар жумласига киради. Аслида дунёдаги жамики бор нарсаларни Ибн Сино «Метафизика» асарида иккига бўлиб ўрганишни тавсия этади. Биринчиси, инсондан ташқарида ва унга боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд ер, осмон, юлдузлар, табиат, моддий олам; иккинчиси - инсон онги, ақл-заковати билан яратилган жамики нарсалар, яьни маданият.
Бу ҳолда фанларни ҳам яхлит қилиб, иккига ажратиш мумкин бўлар эди: 1) табиатни ўрганадиган фанлар; 2) маданиятни ўрганадиган фанлар. Бунда барча ижтимоий-гуманитар фанлар битта ном билан маданиятшунослик деб аталган бўлар эди.
Маданиятшунослик юқорида санаб ўтилган фанлардан фарқли ўлароқ, маданиятни яхлит ҳолда, бир бутун мезон асосида умумлашган ҳолда ўрганади.Масалан, халқ оғзаки ижодини фольклоршунос ўрганар экан, фольклор асарларининг табиати, фольклор жанрларининг пайдо бўлиши ва тараққиёти ва ҳоказоларни ўрганади. Маданиятшунослик нуқтаи назаридан эса халқ оғзаки ижоди жанрларининг бадиий-эстетик аҳамияти ва маҳаллий халқ турмушидаги роли, ижтимоий вазифаси маънавий мерос сифатида ўрганилади. Ёки адабиёт ҳам маънавий мерос сифатида маълум бир даврда халқнинг маданий юксалишига, жамиятнинг маънавий ҳаётини соғломлаштиришга қўшган ҳиссаси маданиятшуносликнинг объекти ҳисобланади. Хуллас, ўша фанлардан олинган ҳамма маданий тушунчалар маданиятшуносликнинг объекти ҳисобланади. Маданиятшунослик фани - маданиятнинг шаклланиши ва тараққиёти босқичларини, ривожланиш қонуниятлари ва тамойиллари, буларнинг амал қилиш ички механизмларини ўрганади. Бу фан миллий, минтақавий, умуминсоний маданиятларнинг моҳияти, ўзига хослиги, маданият типлари ва турларини таҳлил этади. Маданият ривожидаги ворислик, халқлараро маданий мерос, уларнинг бир-бирларига таъсири, ўзаро алоқадорлиги, боғлиқлиги каби ҳодисаларни тадқиқ этади. Қисқача қилиб айтганда, маданиятшунослик ижтимоий фанлар билан гуманитар билимларнинг кесишган нуқтасида пайдо бўлади.
Маданиятшунослик атамаси ингилизчада Culturology, Kulturologie деб юритилади. Ғарб олимларининг таъкидлашича, немис олими В.Оствальд 1913 йилда биринчи бор шу терминни қўллаган. Америкаликантрополог Лесли Уайт 1949 йилдаги мақолаларида ушбу терминни илмий ва методологик жиҳатлардан асослаб берган. Фақат XX асрнинг охирги чорагига келиб бу илм соҳаси алоҳида фан сифатида шаклланди, ўз категориялари ва қонуниятлари, ўз структураси ва функцияларига эга бўлди.
Ана шулардан келиб чиққан ҳолда, маданиятшуносликни ўтмиш ва ҳозирги маданият, унинг тузилиши ва вазифаси, келажакдаги тараққиёти тўғрисидаги билим деб қараш мумкин¹. Бунга қўшимча равишда, аниқроқ қилиб шундай ифодалаш мумкин: Маданиятшунослик - инсоният тарихий ҳаётининг турли босқичларида уларнинг ва улар яшаётган жамиятнинг маданий хулқ-атворини ўрганадиган фанлар мажмуини умумлашган ҳолда ифодалашдир².
Ўзбекистонда маданиятшунослик фани 90 - йиллардан кейин фаолият кўрсата бошлади, таълим тизимига киритилди, адабиётлар, ўқув-методик материаллар билан бойитилди. Лекин бу соҳада ҳали «очилмаган қўриқлар», ечилмаган муаммолар, кашф этилмаган қонуниятлар бир талай. Айниқса, ўзбек халқи яратган моддий ва маънавий маданиятни, эзгулик, инсонпарварлик ғоялари билан суғорилган тўла менталитетини жаҳонда кенг тарғиб қилиш, дунё халқларига етказиш энг хайрли ва шарафли ишлардандир.
Маданиятшунослик фанининг предмети - инсоният бунёд этган «иккинчи олам», яъни маданият, унинг моҳияти ва ривожланиш қонуниятлари, асосий тамойиллари ҳамда ижтимоий вазифаларидир. Бинобарин, маданиятшунослик фанининг асосий манбаи - инсоният яратган барча маданий бойликлар, моддий ва маънавий қадриятлардир.
Маданиятшуносликнинг фан сифатидаги асосий вазифаси - инсоннинг табиат, жамият билан биргаликдаги фаолиятини ҳамда кишиларнинг моддий ва маънавий турмушига оид барча маданий жараёнларни тадқиқ этишдир.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, маданиятшунослик ўрганадиган асосий соҳаларни ва унинг тадкиқот объектини қуйидагича белгилаш мумкин:

•