Madaniyatshunoslik” kafedrasi qadriyatshunoslik fanidan O’quv uslubiy majmua
Download 422.09 Kb.
|
Majmua
- Bu sahifa navigatsiya:
- Internet sayti
- Ishning maqsadi
- Ishni xulosasi
|
Qo’shimcha adabiyotlar:
Stanislavskiy K..Aktyorning o‘z ustida ishlashi. T.Xo‘jayev tarjimasi. - Toshkent: Yangi asr avlodi. 2011. Mahmudov J., Mahmudova X. Rejissura asoslari.-Toshkent: O‘DSI bosmaxonasi, 2008. Norboy Ortiqov Ma’naviyat: Milliy va umuminsoniy qadriyatlar. –Toshkent: O’zbekiston, 1997. Qorabayev U. O‘zbekiston bayramlari.-Toshkent: O‘qituvchi,1991. 19.Qorabayev U. O‘zbek xalq o‘yinlari.-Toshkent: San'at, 2001. 20 Musulmonova О. Ма’vaviy qadriyatlar– sod’lom avlodni tarbiyalash vositasi. –Т.: 1995. 21.Nоrboy Оrtiqov Ма’naviyat: Мilliy va umuminsoniy qadriyatkar. –Т.: O’zbekiston, 1997. Internet sayti: www.ziyonet.uz www.google.ru www.fikr.uz Amaliy mashg’ulot 10-Mavzu: Kamtarga kamol manmanga zavol Reja: 1.Kamtarlik insoniylikning xarakterli belgilaridandir. 2.Oddiylik insoniy qadr qimmatining anglash demakdir. 3.Manmanlik umr zavoli Ishning maqsadi: Kamtarlik insoniylikning xarakterli belgilaridandir, oddiylik insoniy qadr qillatining anglash demakdir, manmanlik umr zavoli haqida bilimlarga ega bo’lish va bu boradagi bilimlarni mustahkamlash. Ishning jihozi: Mavzuga oid darslik va o’quv qo’llanmalar, o’quv-uslubiy majmua materiallari va internet ma’lumotlari. Ishning bajarish tartibi: Talaba amaliy mashg’ulotga tayyorgarlik jarayonida quyidagi masalalarga alohida e’tibor qaratadi. Ishni xulosasi: Bajarilgan vazifani yozma ravishda rasmiylashtiradi va taqdimot tayyorlanadi. KAMTARGA KAMOL, MANMANGA ZAVOL Kamtarlik insoniylikning xarakterli belgilaridandir. Kimda-kim o'ziga nisbatan talabchai bo'lsa, o'zkuchini hushyorlik bilan baholasa, o'zida qandaydir beqiyos fazilat va huquq bor deb hisoblamasa, muvaffaqiyatlardan gerdaymasa, o'z xizmatlariga ham, nuqsonlariga ham tanqidiy yondoshsa, maqtov olish uchun'emas, umumiy ishning foydasi uchun sa'yi harakatlar qilish-ga intnlsa, bunday kishini kamtarin deymiz. Kamtarinlakning xushomadgo'ylik yoki laganbardorlikka hech bir aloqasi yo'q, u kishilarga bo'lgan munosabatda, ularning hayotiy tajrvbalariga, mehnatiga bilimiga, his-tuyg'ulariga hurmat tarzida namoyon bo'ladi. Ma'lumki, xalq og'zaki ijodining nodir namunalari, an'anaviy xalq tarbiya usullarining oltin sahifalari tarixan ming-ming chig'iriqlardan o'tganda ham,ajdodlardan suyak surib kelaveradi. Ular o'tda yonmaydi, suvda cho'kmaydi, shamolda sovurilmaydi. Bunyangboisi nimada? Birinchidan, bu asarning hayotiyligida,ikkinchidan, qayta-qayta tajribalar sinovidan o'tganligi va bardosh berganligida bo'lsa, uchinchidan, faqatbashariyatga xos olijanob tuyg'ularni o'zida mujassametganligidadir. Xalq hamisha voqea va hodisalarga o'z munosabatini bildirib kelgan. Bunga a'zo o'laroq umidnomalarida xalq o'z dushmanlariga dovyurak, tanti, kamtarin, oliyjanob va adolatparvar Go'ro'g'li, Alpomish, Oysuluv, Rustamlarini qarshi qo'ygan... Ha, xalq kuylamasdan, hayotda ro'y bergan voqea-hodisalardan olgan gaassuroglarini, qahramonlik vaezguliklarini qo'shiqqa solmasdan tura olmaydi. Ko'cha-ko'ydami, dala-dashtdami, bog'-rog'dami, zavod-fabrikadami, baribir qo'shiq yangray beradi, askiya, hazil-mutoyiba davom ataveradi. Qo'dgiq bilan, maqol, naql vaboshqa asarlari bilan katta-kichikpi ulkan maqsadlarga, mislsiz qahramonliklarga ilhomlantiradi. Yezma adabiyot. asarlari kabi folklorning eng yaxshi namunalari ham kishilarni yuksak ideallar va olijanobfazilatlar ruhida tarbiyalashda muhim rol o'ynashishubhasizdir. Zero, folklor, folklorshunos olim akademik YU. M. Sokolovning qanotli iborasi bilanaytganda, «o'tmishning aks-sadosi bo'libgina qolmasdan,ayni chog'da hozirgi zamonning ham yangroq ovozidir». Davrimizga hamohang bo'layotgan ana shunday asarlar orasida xalq odobnomasini tashkil etgan asarlaralohida o'rin tutadi. Darvoqe, o'zbek xalq og'zaki ijodida axloq-odobga bag'ishlangan, kitobxonga chiyaakamodamiylik yo'lini o'rgatuvchi asarlar ko'p. Ularni ko'zdan kechirar ekanmiz, xalq odobnomasining ajoyib sahifalariga duch kelamiz. Qamtarinlik va nokamta-rinlikning oqibat-natijalari haqidagi fikr-mulohazalar ham xalq sdobnomasi sahifalarida muhim o'rin tudadi.Naql qiladilar: Mirzaterakdan bo'lgan to'sin:Tik o'sib, qomatim silliqligidan odamlar meni bosh-larida tutadilar. Sen bechoraga rahmim keladi, Azbaroyi bujurligingdan seni devor orasiga yaShirisha-di, — debdi Sada ustunga maqtanib. — Menga achinmay qo'ya qol, Mirzavoy,— depti ungajavoban Sada ustun. — Birovlar yelkasida turasan-uuyalmay chiranishingni qara-ya. Agar bilsang, seni ush- lab turganlarning biri Menman. Urnimdan sal qo'zg'alib qo'ysam 'bormi, bir zumda kunpayakun bo'lasan.Biroq, to'sin maqtanishni qo'ymabdi. Bora-bora Sadaustuyning sabri to'libdi, jahli chiqib o'rnidan salqo'zg'olgan ekan, yorga sulab tushibdi. Ustun aytgandek,parcha-parcha bo'lib ketibdi.Qissadan hissa: Maqtanish boshga balo keltirar. «Kamtarga kamol, manmanga zavol»—xalq donishmaddligining kichik bir zarrasi bo'lgan ana shu maqol-ning ma'nosiga e'tibor bering-a! Darhaqiqat, kamtarlik — bu odamiylik, xushmuomalalik, shirinso'zlik,bag'ri kenglik, pzzat-ikromni bilish, ma'naviy poklikdir. Kpshida aia shu bebaho boylik mavjud ekan, u el-yurt oldida obro' sozonadi, zavol ko'rmay, kamol topadi... N A Q L: Utgan zamonda bir kishining ikki o'g'li boredi. Katta o'g'li yoshlikdan o'ziga bino ko'ygan, kibr-havoga berilgan, shuhratparast bo'lib o'sibdi. U mehnat qilyshni yoqtirmay, otasining ozgina yeridan olingan^osilga quvonib, boshqalarni nazar-visand qilmas,boyvachchalar bilan ulfatchilik qilgani-qilgan, taralla bedod qilib yurgani-yurgan ekan. Otasining: «Bolam,o'zingni mehnatga ur, manman bo'lmay, kamtar bo'l! Kattani katta, kichikni kichik bilsang kamol topaverasan»—degan nasihatiga mutlaqo quloq solmzbdi.Kichik o'g'il esa yoshlikdan kamsuqum, muloyim, kamtar, hech kimga ozor bermay juda odobli bo'lib o'sibdi. Otasining «kamtarlik ko'kka yetkazar!» degan o'gitinidiliga mahkam tutib olibdi. Ota olamdai o'tibdi. Akao'zicha ish tutib otasidan krlgan ozgina dupyoni bo'lishga tushibdi. Oraga noahillyk oralabdi. Otasi butuvumr bo'yi to'plagan davlat parchalanib, bu xonadonshtark etibdi. Davlat bilan birga Omad, Hurmat ham ketibdi. Ular ketayotib aka-uka bilan xayr-ma'zurlashmoq maqsadida avval katta o'g'liga duch- kelishibdi. — Biz bu uydan ketyapmiz, nima istaging bo'lsa olibqol. Katta o'g'il kernlgandan-kerilib: — Ketamiz emish-a! Ketsang-ketaverlaring. Mengaotamdan qolgan mana shu mol-dunyo yetib ortady. Buningustiga boy buvam qizlarini menga bermoqchilar... yigit shunday debdi-da, kibr-havo bilan uyga kiribketibdi. Davlat, Omad, Hurmat «afsus-afsus» deyishib.kichik o'g'lyga uchrashibdi. — Biz bu uy bilan xayrlashmoqchimiz. Akaig svindi. Sen nega boshingni osiltirib, xomush o'lgiribsan? — deb so'rashibdi. — Nega ham xafa bo'lmay. Otam dunyodan o'tgach, ro'z-g'orimiz bo'lindi. Og'iz birligimiz yo'qoldi. Uziga bino qo'ygan akam tufayli oradan oqibat ko'tarilib, xo- nadonimizdan fayz ketdi Mana endi sizlar ham... — Bizdan nima so'raysan, ayt, — debdi ular nomi-dan Hurmat— Bu uydan ketishga ahd qilibsizlar, nima ham der-dim. Mehnatim bilan oriyatim bor ekan, shu ham katta ran. Qani endi shuning yoniga uchalangiz ozgina-ozgina-dan' mehr-oqibat ko'rsatsalaringiz edi...— Qichik o'g'ilshunday debdi-da, jimgina yerga qarab turaveribdi.SHunda Davlat, Omad va Hurmat xushvaqt bo'lishib,yigitning boshini silashibdi-da: — Ey o'g'lon, biz bu yerdan ketib, sendan a'loroqkishini toparmidik. Qaerda soddalik, kamtarlik, rost-go'ylik, xushmuomalalik bo'lsa biz o'sha yerdamiz. SHuning uchun sen bilan qolamiz. Dilozor, manman, kibr-havoga berilgan kishilar bilan hech chiqisha olmaymiz, deyishibdi. Ha, kamtarlik noyob xislat, insonning eng go'zal bezagi, yaxshi hayot kechirish, maqsadga yetish, insondegan nomni oqlash, hurmatga sazovor bo'lib, ardosla-nishning, e'zozlanishning, qadr-qimmat, obro'-e'tiborqozonishning manbaidir. «Kamtarlikning bahosi yo'q, degan edi atoqli davlat arbobi, taniqli yozuvchiSH. R. Rashidov. Shuni unutmaslik kerakki, kamtar- lik sof insoniy fazilat bo'lib, qanday mashg'ulotdayoki xizmat pillapoyasining qaysi joyida bo'lishimiz-dan qat'iy nazar, har birimiz shu fazilatga egamiz yoki undan mahrum etilganmiz». «Kamtarga kamol, manmanga zavol» madoliningikkinchi qismini ko'rib o'taylik. Undagi manmanlik zavol, degan jumla zamirida ham chuqur mazmun, ma' no bor! Darhaqiqat, manmanlik so'zining ma'nosi juda dahshatlidir. Manmanlik -kishini barcha insoniyfazilatlardan mahrum qilib qo'yadigan ofat, madaniyatsizlik, badxulqlik, oqibat-satijada badnomlikka olibkeluvchi yaramas nuqson, o'ziga, imkoniyatidan ortiqcha bi’no qo'yish, men bekami ko'stman, deb behuda g'ururga be- rilish, zo'rman deb barchadan o'zini ustun qo'yish, yon-attrofdagilarni nazar-pisand qilmaslik, bema'ni kibr-havoga berilish, xalqning yana bir chuqur ma'no anglatuvchi «Odam ersang odami bo'l...» yoki «Odam bolasibo'l» hikmatini unutib qo'yishlikdir. Pirovardida esael hurmati va yurt sadoqatini, ishonchini yo'qqa chiqarib benavolikka yuztuban ketishlikdir. Ha, xalq bekordan-bekorga «kekkayganlar tez yiqiladi» demaydi.Boshqa xalqlarda ham bo'lganidek, o'zbek xalqiningasrlar davomida vujudga keltirgan ajoyib xazinasian'anaviy tarbiya usullari, xususan undagi odob-axloq, xulq-atvor va muomala madaniyatiga oid odobnomasi xazinasida kamtarlykning foydasiyu, inson uchun o'ta qusur bo'lgan manmanlikning zararli oqibatlari ifodalangan, shu boisdan ham hozirgi zamon kishisi tarbiyasida foyda keltiradigan asarlar ko'p. Bundayasarlar' hayotiyligi, xulosalarga boyligi, mantiqiy quyuqligi va boshqa jihatlari bilan ajralib turadi.O'zbek xalq og'zaki ijodi asarlarida kamtaryik hayotguli, inson zyobu ziynati, fazilatlarning fazilati,deb ta'rif-tavsif etiladi. Xalq ta'biricha, kamtarlikbuyuk xislat, bebaho boylik. Manmanlik zsa — yaramasillat, borib turgan sabihlikdir... «Odam bo'laman desang, — deydi zukko xalq, — kam-tarlikni odat qil». Xoh katta, xoh kichik, xoh oddiyinson, xoh maktab o'quvchisi yoxud talaba bo'lmasin, shi- rin so'z, odamoxun, xushfe'l, xushxulq, o'zini va o'zgalarni hurmat qiladigan kishilar kamtar hpsoblanib,ularning obro'y-e'tibori, so'zining nufuzi el orasidakuchli bo'lgan. Qishilardagi kamtarlik — ularda o'zxatti-harakatlari, xuls-atvorlari uchun javobgarlik hissini paydo qiladi, hurmat va qadr-qimmatini oshiradi, zaminu zamona, elu yurtga ixlos, mehnatga muhabbat tuyg'usini kuchaytiradi, do'st-birodarlik, odamiylik kabi insoniy fazilatlarni yanada chuqurlashtiradi, birso'z bilan aytganda, har qanday kishining hayotda o'z o'rnini-egallab, go'zal xulq-atvor kishisiga aylantirishga olib keladi.Darvoqe, o'zbek xalq og'zaki ijodidagi kamtarlik vamanmanlikka oid asarlar, el-yurt uchun kurashuvchi, qan-chalik katta ishlarvi amalga oshirmasin, maqtanishnibilmaydigan, kamtarin qahramonlar obrazi shunchalikermak yoxud shavqu-zavq olish uchun yaratilmagan, aksincha, ularda muhim axloqiy-tarbiyaviy maqsadlar ko'zdatutilganki, ularning umuminsoniy ahamiyati ham anashunda! Qadim-qadimlarda yar.atilgan bo'lib, necha asrlarsinovidan o'tib bizgacha yetib kelgan o'zbek qahramonlikva ishqiy-romantik dostonlardan ba'zi o'rinlarni ko'rib o'taylik. Atoqli xalq dostonchisi Fozil Io'ldosho'g'lidan yozib olingan «Intizor» dostonida ota Go'ro'rli tilidan yosh o'g'il — Hasanxonga qarata shunday deyiladi: Quloq solib buni tingla, Hasanxon, Takabburlik so'ylamagin, Hasanxon. Takabburlik bilan, bolam, ot qo'yib, Dushman o'qiga bo'lmagin duchor. Takabburlik silma, nodon Hasanim... Oshiqmok shaytonning ishi, jon bolam. Ayrilmagin beklar aytgan kengashdan. Kishi har qancha kuch-qudratga ega bo'lmasin, misl-siz yutuqlarga erishmasin, baribir, kamtarlikni qo'ldan bermasligi lozim. Chunki, kamtarlikni yo'qotib,manmanlikka yo'l qo'ydimi, uning holi voy bo'ladi. Bunhol odamgarchilikni yo'qotib, ma'naviy xarob etibgina qolmay, or-nomus va bahodirlikni ham qo'ldan boy berib qo'yishga olib kelishi asar syujetiga ishonarlitarzda singdirib yuborilishi o'zbek an'anaviy dostonlari va ertaklarining go'zal va ibratli tomonlaridir.Xususan, «Alpomish», «Go'ro'g'li», «Rustamxon» kabikatta-kichik turkum dostonlarda bu kekkayish, behudagag'ururga berilish foje' oqibatlarga olib borishi, uxatto dushman o'qidan ham yomonligi ishonarli, ta'sirli lavhalar, obrazli so'zlar, iboralar va vositalardatarannum etiladi. Bahodir g'ururga yo'l qo'yib, qilganishidan maqtansa, albatta, u qoqilishi ta'kidlanadi.Bu hol, ayniqsa, uzoq safarga otlanayotganda kuzatish uchun chiqqan ota-ona yohud murabbiy tilidan oq yo'dtilanib, fotiha — duo berilgan paytlarda ular tilidan aytilgan monologlarda ko'plab uchraydi. Dostonlardagi bunday o'rinlarning o'zgacha ma'naviy-ma'rifiyhamda ruhiy ta'sir kuchi har danday-kishivdng qalbinilarzaga soladi.«Dalli» dostonida (Ergash Jumanbulbul o'g'li)Chambil yurtining sultoni, bahodir Go'ro'g'li nabirasiRavshanni safarga jo'natar ekan, mana, nimalar debnasihat qiladi:Uzingdan pastlama, har yo'lga ketma!Bolam, aytgan nasihatim unutma!Oldingdan kim chiqsa, besalom o'tma!Bir g'aribni ko'rsang, zinhor og'ritma!Quloq solgin, bir-bir aytay, Ravshanjon,Zinhor, manmanlikning yo'lini. tutma!Asli zotim baland dema, chirog'im,Zinhor-zinhor, bolam, o'zingdan ketma! Xorazm xalqi dostonlari, xalifalar aytib yurganqo'shiqlarda ham kamtarlikni madh etuvchi, ayni choqdamanmanlikni qoralovchi jo'shqin mpsralar ko'plab uch-raydi:Mag'rur bo'lib kezma umring guliga,Duch bo'lursan bir kun xazon yeliga, Yuz yil yashab iushsang ajal ko'liga,CHapingdan o'ngnngga boqqancha bo'lmas. Topsang-da dunyoda mulki Iskandar,Qorunning moli ham bo'lso' muyassar, Oxiri bo'lursan yerga barobar,Ko'nglingda manmanlik sotuvchi bo'lma. Shunday qilib, xalq an'anaviy dostonlaridagi bahodirlar 'obrazi orqali kishilarda, xususan, kichik vakatta yoshlarda boshqa olijanob fazilatlar qatori kamtarlik, manmanlik kabi yaxshilik va yomonlik keltiruvchi axloq-odob belgnlarini shakllantirib hamdakamol toptira borganlar. Buni baxshilarning indivi-dual ijodlari — terma-so'shiklarda yanada yaqqol ko'ramizki, bunday misollar, badniy so'z san'atkorlari—baxshilari o'z davrlarida kishilardagi odamiylikxislatlarini shakllantirpsh va rivojlantirish bora-sida, muhnm axloqiy hamda badiiy-estetnk ishlarniamalga oshirishda aktnv ishtirok etganlar, deb aygishhuquqini beradi. Afsuski, xalq baxshilari chomonndanpapdu nasihat, axloq-odobga oid yaratplgan (shuningdek,boshqa ko'plab mavzulardagi) terma-qo'shiqlarning ko'p-chiligi bpzgacha yetib kelmagan. Yezib olib qo'lga kiritilgan v.ch chop etilganlarnda esa sosialistik mafkura7\faylp, diniy, zararli, deb tushirib qoldirdik.Sho'rolar davrida ham baxtilarimiz tomonidan insoniy. xulq-atvor, shu jumladan, kamtarlik va manman-l.chkshshg foyda-zararyni ta'kidlovchi o'nlab katta-kichiktermalar yaratpldi. Buning uchun Ergash Jumanbulbul o'g'li, Fozil yo'ldosh o'g'li, Muhammad Jonmurod o'g'liPo'lkan, Islom shoir Nazar o'g'li, Haydar Boycha o'g'li vaboshqa dostoichi-shoirlar yaratgan termalarni ko'rsatib o'gish kifoya. Ular an'anasini davom ettirgan va shukunlarda ham davom ettirayotgan namanganlik Razzoqbaxshn Qozoqboy o'g'li, toshkentlik CHori Xo'jamberdi o'gli byalan YOdgor baxshi Nshoq o'g'li, qashqadaryolikQodir baxshi Rahim o'g'li bilan Hazratqul Xudoybergan o'g'li, samarqandlik Rahmatilla YUsuf o'g'li bilan Ergash ota Asaboev kabi xalq dostonchi-baxshilari tomo«nidan yaratilgan termalar orasida mavzuga oidlari hamko'p, albatta. Dehqonobodlik baxshi Abduqodir Rahim o'g'li kamtarlik har qanday kishi uchun naqadar zarurva kerakligi xususida fikr yuritar ekan, «Kamtar bo'l,farzandim!» deb nomlangan asarida shunday deydi:. Yo'kni bor qilasan kamtarin bo'lsang,Bor narsa ham yo'q bo'lar manmanlik qilsang. YAxshi der gar o'ylab, so'ngra, so'zlasang,Qamtarlikni oqildan o'rgan, farzandim. Talantli baxshi «Obro'yingdan ayrilma» deb nomlan -gan boshqa bir termasida yuqoridagi misralardagifikrni davom ettiradi, uni yanada quyuqlashtiradi: Qimmat bo'lsang arzon bo'lib,Hech kamtarlikdan ayrilma.O'zdan ketib, manman bo'lib,Uz xizmatingdan ayrilma.Kamtar bo'lsang, sen gavharsan,Qshi emassan, navbahorsan.Manman bo'lsang ajdarhosan, Kamtarlikdan 'hech ayrilma.Maqtanchoqlik, kibr-havo va manmanlikka berilmay, yoshlikdanoq kamtar bo'lishlikka chaqirish, umuman, insonning ma'naviy go'zal bo'lishida kamtarlikningkatta foydasi borligi g'oyasi keksa dostonchi Razzo^baxshi Qozoqboy o'g'lining odobga oid termalarida hammuhim o'rin tutadi: Ma'rakada kerilma, YOmon shiga berilma, YAxshi noming xor qilib, Elu xalsdin ayrilma. SHunday qilib, xalq bir tomondan, ertaklar, afsonalar va rivoyatlarda, maqollar va hikmatlarda, ikkinchi tomondan, an'anaviy dostonlari hamda ijodkorbaxshilar ijodi timsolida, qolaversa, hayotda boy ki-shilarni mardlik, jasurlik, bahodirlik, dovyuraklik,to'g'rilik, mehnatsevarlik,-yurtsevarlik, odamiylik, xu- susan, kamtarlik kabi insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalab kelish bilan birga kibr-havoga berilmaslik, manmanlik botqog'iga botmaslik kabilardan ham qatti^yegohlantyrib kelgan. Ammo, shuni ham alohida qayd qilish kerakki, xalq,o' qahramoni bosqinchi-yov, zolim podsho yohud nobakor odamga duch kelib, uning ustidan ham jismoniy, ham ma'naviy g'olib chiqqanda o'z g'alabasidan haqqoniy ravishdag'ururga to'lpb toshadi, Zero kamtarlik bu—kishiningo'z qadr-qimmatini o'zi ataylab yerga urishi degan ran .emas. Xalq va uning fantaziyasida yaratilgan bahodir-lar kamtarlikning joyiga qo'yish bilan birga, o'z g'alabalaridan, el-yurtga kilgan xizmatlaridan,. Merdi maydonliklaridan, milliy g'ururi-yu bahodirliklari-dan haqli ravishda faxrlanadilar ham.Demak, hayotning o'zi ham, folklbr qahramonlarida ham kamtarlik kamtarligicha qoladi, ayni choqda g'ala-bdlardan, yutuqlardan faxrlanish ham chetda qolmagan. Folklor asarlarida xalq faqat o'zipi o'ylab, o'zgalarni kamsituvchi dimog'dor, kekkaygan, kibr-havoliamaldorlarning, to'ralarning muomalasiga yarasha muomala qilishga chaqirgan: Fikrimizcha: Sodda bo'lsang sultonga, Sulton lutar ulyunga. kekkayganga kekkaygin — Boshing ko'kka yetguncha. Enkayganga enkaygin, Boshing yerga tekkuncha,—singari maqollar ana shunday asarlar jumlasidandyar. Shuni aytish kerakki, xalq bahodprlari bosqnnchi-yov,zolim podsho yoxud boshqa kimsalarga duch kelganda ular! ning kibrona muomalasiga yarasha har qanday kamtarlikni yig'ishtirib qo'yib so'zda, muomalada, kerak bo'lsa jismoniy Darvoqe: g'alabaga erishguycha u bilan olishadilar. Yov oldida yon bosma, Qamtarman deb bo'shashma, Boshing ketadi. Manman deya oishqma Boring ketadi,— kabi hikmatlarning to'qilishi ham tasdifiy emas. Demak, anglashiladiki, xalq asarlarida, shu jumladan,an'anaviy pandnomalarda ifodalangan kamtarlik vamanmanlik tushunchasi keng ma'noda, to'g'ri va haqqoniy tasvirlangan. Bu hol hayot haqiqatiga mosdir'.Darhaqiqat, kamtarlik insonning eng yaxshi fazilati, qalb boyligidir. Kamtarlik ma'naviy boylikningasosiy omillaridan bo'lib, har qanday kishiga go'zallik, obro' va kamolat bag'ishlaydi. Kamtar kishi aslo kam bo'lmaydi, u seni odamlar orasiga olib kiradi,olamga tanitadi. Takabburlik odamlardan uzoqlashtirdi. Ma'lumki, ilm-fan, adabiyot va san'at vakillari,shoirlar, xattotlar, musavvirlar, bir so'z bilan aytganda, allomalar haqida to'qilgan tarixiy afsonalar mazmunpda mavzuga oid g'oya markaziy o'rinlardan birini egallaydi. Bu haqiqiy ilm-fan kishisi maqtanchoqlik, kekkayish, g'urur, kibr-havo bilan kelisha olmasligi, bu sohada ham kimda-kim kamtarlikni yo'qotib,manmanlikka yo'l tutsa, u so'zsiz-halokatga uchrashi g'oyasi haqqoniy tasvirlanganining shohidi bo'lamnz. AbuAli ibn Spno, Abu Rayhon Beruniy, Ulug'bek, AlisherNavoiy, Behzod, Mashrab, shuningdek, chechai baxshilarva boshqa badipy so'z san'atkorlari, ilm-fan namoyandalarp haqidagi xalq afsonalarida ana shu hol yetakchi o'rinda turadi. Leniiobodlik vrach Fayzulla Umarovdan yozib olpngan «Rahmatni joyiga ayt», degan afsonada hikoya QILINISHICHA, Ibi Sino dala-dashtda dorivor giyohlarni terib, shu oraga qo'nib yotgan bir podshoko'shini ustiDan chiqib qolibdi. Ibn Sinoni ko'rgan podsho kishilari: — Nega bu yerlarda sang'ib yuribsan yo josusmisan?—deb qo'pollik bilan so'roqqa tutishibdi. — Yo'q, tabibman, dorivor giyohlar terib yuribman,—javob beribdi xushmuomalalik bilan Ibn Sino. — Tabib bo'lsang podshomizni tuzatasan. U mana biryecha Tshldirki betob, hakimlarning davolay olmay bosh-lari qotgan. Sen tuzatsang-tuzatganing, yo'qsa u dunyogaketdim deyaver!—deyishib, uni podshoga ro'baro' qili-shibdi.Ibn Siio podshoni ko'ribdi. Podsho qo'pol, qo'rs.jahldor bo'lpb, ko'pincha hech sababsiz darg'azab bo'lar,arzir-arzimasga fuqaroni jazolashga' farmon berar ko'p vaqtlarda zsa o'ta tushkunlikka tushib, xastadek.ko'rinar, yurt so'rashga ham qurbi kelmay qolarkan. Bumanmanlik, shuhratparastlikdan degan qarorga kelibdi Ibn Sino, lekin bu kasalni tezda davolab bo'lmaydi,demak, uni boshi ketishi turgan ran. «Nima bo'lsa bo'lar irq kun muhlat so'rayman. Rozi bo'lsa shu vaqt ichidabarcha giyohlarni yig'ib, ular ustida kuzatuvlarimniyakunlab olishga ulguraman. Qeyin peshonadagini ko'ramiz», deb o'ylabdi Ibn Sipo. — Olampanoh, shu yerda qirq kun turishingizga, bozustiga kamtarin, xushmuomala bo'lishingiz, jahlingizkelsa yutishingizga to'g'rm keladi,—-debdi,u podshoga. Men har kuni sizdan xabardor bo'lib turaman, zoraxudo shifo bersa. Podsho, kasalim jiddny ekan, deb qo'rqib rozi bo'libdi. Ibn Sino giyohlar to'plashdadavom etibdi. Harkuni, polshoni tog'nivg ho' anavu joyiga olib boringlar, ho' manovu qoyasiga olib boringlar, deb ko'rsatma berib,o'zi giyohlar ustidagi kuzatuvlarini kanda qilmabdi.Vaqti bo'lganda podsho bilan ko'p shirin suhbatlar qu- ribdi. Nima oo'lpbdi-yu havo yoqibmi, suvmi, Ibn Sino-ning gapi ta'sir qilibmi, podsho kundan-kunga o'ziniyaxshi sez'a boshlabdi, bvr kam qprq kun bo'lganda sog'ayibdi. Ibn Spnoni yo'qlatib: — Sen mo''jizakor tabpb ekansan, tuzalib qoldim,,rahmat,— debdi iodsho. Ibn Sino: — Sultonpm, rahmatni menga emas, yon-atrsfga, manavu joyga, qolazersa. o'zingizga, tog'u-zoshlarga ayting.SHu joy, shu havo va dorivor giyohlar hidi bo'lmagznda.fe'l-atvoringizni o'zgartirmaganipgizda pkkimizning holimiz voy edi,— deb javob beribdi. — Nechun unday, fikringni ochiqroq anglat,— debdipodsho. — Bu yerning havosi ham, suvi ham, deyarlya barcha giyohi ham dorivor ekan. Buping ustiga, o'zingiz ham xulqatvorpngizni o'zgartirdingpz-da. Bordi-yu boshqa jzydauchrashib qolganimizda siz tuzalmas edingiz, oqibatiyomon bo'lishi aniq edi. Meni esa podshomizni tuzataolmading, deb terimni shilib olishar edi. Ha, asal simon suviyu, dorivor havosi, qolaversa, umidivgiz,.xulq-atvoringizni o'zgarishi Sizni saqlab qoldi. Bunda mening hech qanday yordamim bo'lmadi. Rostini aytganim uchun buyuring, nima qilishsa qilaverishsin,-debdi muloyim ovoz bilan. Sog'ayib ketganidan xursand bo'lgan podsho ham hush-muomalik bilan Ibn Sinonpng to'g'riso'zligi uchun birot bilan boshdan-oyoq sarpo hadya qilishni aytibdi. Endi «Ulug'bekning shogirdi» deb nomlangan naqlbilan tanishing: Sulton Ulug'bekning bir shogirdi borekan. Ulug'bek uni shunchalik yaxshi ko'rib hurmat qilarkanki, bundan ayrimlarning g'ashi kelib, g'ijinib yuri-shar ekanlar. Ulug'bek bundan xabardor bo'lsa ham o'zinibilmaganga solib yurar ekan. «Ali qushchi shahardanchetda yashovchi onasinikiga_borib, kasalga chaliyaib qolibdi»,— degan xabar tarqabdi. «Qimsan dunyoga dong'iketgan sulton shogirdini borib ko'rarmikin yo tuzalib.kelishini kutarmikin? Balkim odam yuborib saroygaoldirib kelar!»—deb hamma qulog'ini ding qilib turibdi. Xabarni eshitgan Ulug'bek: «Safar libosini keltiringlar, otlar hozirlansin! Alini ko'rib, holidanxabar olib kelamiz!» deb buyruq beribdi. SHunda boshvazir bilan Shayxulislom: «Oliy hazrat, sizday ulug' bir zotning tagipast bir shogird bolani ko'rib kelganiuning kulbasiga tashrif buyurishi qanday bo'larkin?YAxshisi bu fikrdan qaytib, u yerga bormang», deyishibdi. Buni eshityb Ulug'bekning jahli chiqib ketibdi, ammo o'zini bosib olibdi. Ilm ahlini vaqti-vaqti bilan zierat qilib, holidan xabar olish savob bo'lib, har qanday sultonu xonlarga ham qarz, ham farz bo'lmog'i darkor. Hech bo'lmasailm bobida kamtarlik yo'lini tutaylik. Afsuski, ko'pincha bu haqiqatni unutib, nodonlik botqog'iga botamiz. Qani, tez bo'linglar, yo'ldan saroy tabibini ham olibsuyukli shogirdimni ko'rib, holidan xabar olib kelamiz, debdi. Hukm qat'iyligini anglab, hamma yo'lga otlanibdi. Afsonani sharhlab o'ltirishga hojat bo'l-masa kerak. Mag'zi yaxshilab chaqilsa kifoya.YAna bir afsona: Mirzo Ulug'bek sulton bo'lishdan tashqari juda fozil, kamtarin kishi, katta olim bo'lgani hammaga ma'lum. Ulug'bek kitob o'qish, ilm bilan shug'ullanish, kitoblar yozishni sultonlikdan afzal ko'rar ekan. Kunlardan bir kun Samarqandda bir ilmlikishi vafot etibdi. Bundan xabar topgan Ulug'bek sultonlik libosini oddiy kiyim-boshga almashtirib unii.nra boribdi. Bosh vazir: «Sultonim, avom bilsa nimadeyur?!»—debdi. Shunda Ulug'bek: «Men yoshligimdan ana shu kishidan nodir kitoblar sotib olardim. Garchiuni siz tanimasangiz ham ilmli odam edi. Sultonimdemasangiz, meni hech kim tanimaydi. Siz ham, mening sultonligimni avom bilib qolishidan cho'chib qayg'urishdan ko'ra: mana shu unchalik dyung taratmagan kamtarin ilm ahli bilan qanchadan-qancha -yaxshilik, ilm yer qa'riga ketganligiga qayg'ursangiz-chi, mavlono?»debdi jahli chiqib. Vazir lom-mim deyolmay qolibdi... Ulug' sulton, ilm-fanning buyuk homiysi Ulug'beksiymosida kamtarin murabbiyni ko'rgan xalq ALisherNavoiyda ham buyuk shoir, mashhur davlat arbobi, aynvchoqda kamtarin insonni ko'radi. Buning uchun shoirgaatalgan va jumhuriyatimizning turli joylaridan yozibolingan «YUrt qorovuli», «Tandir qurolmagan, uy qurolarmidi», «Navoiy hajga borarmishlar», «DonoNavoiy» kabi afsonalar mazmunini eslashning o'zvkifoya. Xals Navoiyga, umuman allomalarga atalganafsonalarda, buyuk kishilarning kamtarligini ko'pmutolaa qilish, mehnatni sevish, vaqtning qadriga yetish,oddiy kishilarga mehr-shafqat ko'rsatish, g'amxo'rlikqilish, ular g'amiga g'amdosh, quvonchiga — quvonchdoshbo'lish, shuningdek, to'g'rilik, soddalik, xushmuomalalik„odamiylik kabi fazilatlar bilan bir butunlikda ko'radi. SHu jihatdan «Navoiy hajga borarmishlar» rivoyagi xarakterlidir. ... SHoir Mir Alisher Navoiyning yoshi bir joygayetganda, ko'ngli hajga borishni istab qolibdi. YUrt,sultoni, do'sti, shoir va hukmdor Husayn Boyqaro bilanxayrlashib ketish maqsadida uning huzuriga boribdi.. Husayn Boyqaro: — Siz hajga borib kelgan kishilardan ko'proq savob ishlar qilgan mo''tabar zotsiz,— deb Navoiyga javob bermabdi. Sultonga nima deb javob qaytarishnv bilmay, Navoiyning tozayam boshi qotibdi.Oradan bir yil o'tibdi. Navoiy yana hajga ketishharakatiga tushibdi. Safari 'oldidan do'sti SultonHusayn bilan ko'rishish uchun saroyga kelibdi. Siz bilanxayrlashish uchun keldim,— debdi u. Husayn Boyqaro yurtning notinchligi, ulus orasida noroziliklar kuchayibketganligini aytib: Sizsiz ulusni boshqarish qiyin. A'yonlarga ishonib bo'lmaydi. Alarning bari mening payimni qirqshymaqsadida bo'ladi. Do'st deb bilsangiz, meni yolg'iz tashlab hech qayoqqa ketmangiz,— deb iltijo qilibdi. Navoiy nima deyishini bilmay qolibdi. Hajga jo'nab ketaveray desa, yurtning sultoni, yoshlikdar birga unib-o'sgan do'sti, bormang, deb yolvoribturibdi. Do'stining iltimosini qabul qilibdi. SHoirbu gal ham safardan qolibdi. «Kelasi yil Navro'ziolamda albatta safarga otlanaman» deb ko'ngliga tugibqo'yibdi, Bu orada qish chiqib, bahor sepini yoyib kirib» kelibdi. Hamma yoqni Navro'zi olam egallabdi. Navoiy: «Bu gal Sudton javob bersa ham, bermasa ham, albattajo'nab ketaman», deb ahd qilibdi. — Jo'nashingiz aniqmi?—deb so'rabdi Husayn Boy-i^apo xayrlashgani kelgan Navoiydan. — Ha, bu gal safardan meni hech kim, hatto Sizdayazizu mukarram do'stim ham qaytara olmaydi,— debjavob beribdi Navoiy. — Unday bo'lsa men rozi. Mayli, do'stim, bora qoling. Men uchun ham ziyorat qiling. Ziyoratingiz qabulbo'lsin!—deb yuziga fotiha tortibdi, keyin:—Qetishingizni hech kim bilmagani ma'qul,— debdi. Navoiy do'sti bilan xayrlashib, uyiga qarab jo'nabdi. Qo'chasining boshiga yetay deganda unga bir yigithamroh bo'libdi. Bu yigit, shoirlarning shoiri Navoiyo'ziga o'xshagan kambag'al yetim-yesirlarga yordam qo'linicho'zajakligini ko'p eshitgan ekan-u, ammo o'zini ko'rmagan ekan. U shoirga salom bergach: — Siz ham o'sha yoqqami?— deb so'rabdi. — Usha yog'ingiz qayoq?— debdi Navoiy. — Qayoqqa bo'lardi, Navoiy degan shoirnikiga-da,—debDi yigit.— Men dalada turaman. Utin terib, bozorgaolib borib sotib kun ko'raman. Eshitishimcha, Navoiy degan kishi mashhur shoir, podsholikning kattasi bo'lsa^am kamtar, ^ushfe'l, xushxulq, bizdaqa g'arib-bechoralarga nafi ko'p tegib turar ekan. SHu kishidan panoh izlab bu yerlarga- kelib edim, kechikdimmi, deb qo'rqyapman. — Nega?—deb so'rabdi Navoiy. — E, hali eshitmadingizmi? SHoirimizning hajgaborgilari kelib qolibdi. — Kimdan eshitdingiz?—deb so'rabdi hayron bo'lganNavoiy. — Hammaning og'zida shu ran,— debdi yigit. Safarga ketish haqidagi xabarning shaharga bunchalik tez tarqab ketganidan hayratga tushgan Navoiyo'zini tanitmabdi. — Hajga borish u .kishiga juda zarur ekanmi?— debtapida davom etibdi yigit,— bir kori hol bo'lmasa yaxshiydi. Utgan yili eshon pochchaning gapi bilan mening otam ham hajga otlandilar. Dehqonchilik qilib, o'tinsotib to'plagan bor pulni yonga solib, yetti bolani onamga tashlab, eshon buvaga ergashib safarga jo'nadilar. Keyin onam o'lib berdilar. Ukalarim chor atrofga tar- qab, bir o'zim qoldim. Ko'p o'tmay. otang o'ldi, deb xabarkeldi... Qo'rinishingizdan tuzukkina odamga o'xshaysnz. Navoiyga ayting, o'sha yoqqa bormasinlar. Odamlarningaytishicha, Navoiy masjidlar, madrasalar soldirgav mishlar, ko'priklar, hammomlar qurdirganmishlar. rost bo'lsa, u"kishi hajga borishdan ortiq savob ishqilibdilar. Axir, savob ishlarga qo'l uriy, el-ulusg'amini yeb masjidlar kurdirish, karvonsaroylar soldirish, yo'llar qurish ham hajga borish bilan tengdeyishadi-ku. Men ham u kishining uylariga borib,nima qilasiz u yoqlarda, deb o'zlariga aytmoqchiman,—debdi. Navoiy yigit bilan gaplashib uyiga yetib qolganinipayqamay qolibdi. He ko'z bilan ko'rsinki, hovlispodamga to'lib ketibdi. Bu yerda shoirlaru hofizlar, mashshoqlaru xattotlar, kitobotlaru toshtaroshlar.naqdoshlaru munaqqidlar singari do'stlaridan tashqarv,nonvoyyu bog'boplar, oshpazlar, temirchilar, aravakashlaru hammollar, xullas, shoirni bilgan, tanigan kimkibor hoziru nozir emish, — Ana hazratning o'zlari kelib qoldilar,— debhamma unga yo'l beribdi. Haligi yigit yo'ldagi hamroh» Navoiy ekanlpgini bilib, shoirning oddiyligi, xushmuomalasidan hayratdan yoqasini ushlab qolpbdi. Navoiy xovlisiga to'plangan kishilarni ko'rdb hayron bo'libdi. — Tinchlikmi o'zi?— deb so'rabdi shogirdidan. — Tinchlikka-ku, tinchlik,— deb javob beribdi u. — Bo'lmasa bunchalik ko'p kishilarning shoir kul-basiga tashrif buyurishi va alar yuzidagi tashvish alomatining boisi ne?— deb so'rabdi Navoiy. — Buni alarning o'zidan so'rasangiz,— deb javobberibdi shogirdi. Bu savol-javobdan voqif bo'lib turganlardan biri? — Bizni tashlab safar ixtiyor qilganingiz haqidagimish-mishlar to'g'rimi, hazratim?—deb so'rab qolibdi. SHoir unga nima deb javob qaytarishni bilmabdi. «Ha,safarga otlanganman» deyishga xaloyiqdan xijolatqilibdi, «yo'q» desa yolg'on so'zlagan bo'ladi. Uyiga kel- ch ganlar qarshisida boshini egib jim turaveribdi. SHunda shogirdlaridan biri: Xaloyiq, hazratim ertaga tong saharda do'st-oshno-lariga ham bildirmay, safarga jo'nab ketadilar,—debdi. Har tomondan shov-shuv ko'tarilibdi: «Hazratni bu yo'ldan qaytarmoq. lozim. Navoiysiz holimiz ne kechadi?», «Hazratim ketsalar yurt tinchligi buzilib, yananohaq qon to'kishlar boshlanadi». SHunda shoirninrkeksa do'sti me'mor Binoiy xaloyiqni tinchlantiribNavoiyga yuzlanibdi. «Hazrat, safar ixtiyorini tarketing. Sizsiz holimiz zabun bo'ladi: ariqlar qaziluvi,binolar quriluvi to'xtab qoladi. El boshi g'alayon, to's-to'polondan chiqmaydi. Ulus masjid desa masjid soldirdingiz, madrasa desa madrasa qurdirdingiz. Sia-bino qildirgan bu hammomlar, ko'priklar, ariqlar^hovuzlar, bog'u.-rog'lar, kutubxonalar savobning o'rninabosolmaydimi? Odami ersang demagil odami, Onikim yo'q xalq g'amidin g'ami,—demaganmidingiz? Ha, siz safar ixtiyor qilgan bo'lsangiz, ulus buni kechiktirishni yo butunlay qoldirishingizni o'tinadi». Navoiy o'ylab-o'ylab oXiri hajga borish niyatinikechi'ktiribdi. Odamlar buni eshitib shodu-xurram bo'lrb, uy-uylariga tarqalishibdi. Haligi qishloqdankelgan yetim yigitni Navoiy o'ziga farzand qilib olibdi. Afsonalarda tasvirlanishicha, Alisher Navoiy o'zising muomalasi, shirin tili, dono maslahatlari bilangkishilar dardiga shifo bo'ladi. Xususan, ulug' shoirning oddiy kishilarga xos soddaligi, odamiyligi, kamtarinligi juda ko'p afsonalarda boshidan-oxirigacha qizil HIEbo'lib o'tadi. Xalq yodidan chiqarmaydi, avloddan-avlodga avaylab o'tkazadi, yoshlik chog'idanoq bolalar qulog'igaquyadi. Ana shunday afsonalardan biri Namangan viloyatining Yangiqo'rg'on tumanidagi Oraariq qishlog'idayashovchi keksa xalq baxshisi Razzoq Qozoqboy o'g'lidan- yozib olingan «Dono Navoiy» dir. ... Bir qishloqda Rahmonqul degan yigit yashar ekan.Rahmonqulning yutasi yoshligida o'lib ketib, yolg'iz keksaonasi bilan yashar ekan. Ularning birdan-bir boyligisishrlari ekan. Iigit qirdan shuvoq terib, onasi sigirni parvarishlab tirikchilik o'tkazisharkan. Nima bo'libdi-yu Rahmonqul shoirlikni havas kilib qolibdi. Atrofdagilarning balli-ballisi bilan Hirot shahriga, hazrat Navoiyning oldiga boradigan, u kishidan shoirlikni o'rganadigan bo'libdi. Onasini arang ko'ndirib, sigirni sotibdi, pulni beliga tugib, Hirot shahri qaydasan, deb yo'lga ravona bo'libdi. Io'l yuribdi, yo'l yursa ham mo'l yuribdi. Bu payt Navoiy safarda ekan. Rahmonqul: «Qelib qolar», debdi-da, shaharni tomosha qilib yuraveribdi. Oradan necha kunlar o'tibdi, sigirling puli ado bo'libdi, Rahmonqul somsapazga o'tqalar bo'lib, kabobpazga shogird tushibdi, birontasini ham eplay olmabdi. Oxiri tilanchilik qilishga majbur bo'- libdi. Kunlardan bir kuni katta ko'chaning bo'yida tilanchilik qilib o'tirgan ekan, ko'chadan bir kishi o'tib qolibdi. Odamlar'unga quyuq salom berishar, o'tib ketgunicha ta'zim qilib turishar edi. Haligi nuroniy kishi salomga mayin jilmayib alik olar, ayrimlarni to'xtatib, muloyimlik bilan hol-ahvol so'rardi. Rahmonqul: qulog'iga «hazratim» degan so'z chalinishi bilan «Navoiy shu ekai» debdi-da, uning orqasidan qorama-qora keta beribdi. Navoiy shahardan chetroqdagi bir bog'da turar ekan . Bog' ham juda so'lim, turfa gullar ochilgan, bulbul, to'tilar sayrab turibdi. Har joy-har joyda yosh mullavachchalar kitob o'qib o'ltirishgan ekan, Navoiyni ko'rib qolgan mullavachchalar gur etib o'rinlaridan turib ketishibdi. Navoiy ular bilan quyuq so'rashibdi. SHoirlarning piri Navoiy sizmisiz? deb so'rabdi Rahmonqul. Ha, men Navoiyman, ammo shoirlarning piri emasman,— debdi kulib Navoiy. Keyin:—Xo'sh, yigit? Menda yumushingiz bor ko'rinadi, tortinmay aytavering, qulog'im sizda, debdi. Meni shoirlikka shogird qilib olsangiz, debdi Rahmonqul. Rahmonqulning bu so'zini eshitgan mullavachchalargur etib kulib yuborishibdi. Navoiy ularga bir nigoh tashlagan ekan, hamma mullavachchalar joy-joylariga borishib, yana mutoalaga berilishibdi. Navoiy Rahmonqulni so'riga taklif qilibdi. Dasturxon yozdirib oldiga choy-non qo'ydaribdi. Rahmonqul boshidan o'tganini so'zlab beribdi. Navoiy uning gapini diqqat bilan eshitibdi. Keyin mashqlarini ko'rsatishni iltimos qilibdi. Rahmonqulda yozilgan she'ri bo'lmagani kabi, yangisini ham aytib berolmabdi. Bo'lmasa, debdi Navoiy,o'qigan shoirlaringizning she'rlaridan bir-ikkitasini ayting-chi?. Rahmonqul o'ylabdi, o'ylabdi, miyasiga hech qay shoirning she'ri kelmabdi, U hech qaysi shoirni tanimas, she'rini yod bilmas ekan. Keyin o'ylab turib:Bo'lmasa biror ashula ayting,— debdi Navoiy. yigitga tanbur uzatib. Rahmbnqul tanburning u qulag'ini burabdi, bu qulog'ini burabdi, hech tobiga keltirolmabdi. Tabiiyki, biron kuyni chala bilmabdi. Rahmonqulni diqqat bilan kuzatib turgan Navoiy unga qarab shunday debdi: Inim, shoir bo'lish uchun kamida uch narsadan: boxabar bo'lmoq zarur. Ularning birinchisi shulki„ ko'p o'qimoq lozim. Jamiki yaxshi shoirlarning she'rlarini yoddan bilmoq kerak. SHoir bo'lmoqning ikkilamchi sharti, astoydil mehnat qilmoqliqdir. Qaytaqayta mashq qilmoq shartdir. Qishi ona qornidan shoir bo'lib tug'ilmaydi. Mehnat bilan mashq orqasidangina shoir bo'ladi. SHe'rga bo'lgan havasini kunu-tun demay, mashq qilish orqaligina voyaga yetkazmo^mumkin. SHoir bo'lmoqning uchinchi sharti shulkim, qo'shiq aytmoq bilan soz chalmoqni bilmoq zarur. Qo'shik. aytmagan, soz chalmagan, she'rini ohangga sololmagak shoir chala shoir. CHala shoir bo'lib xalqni aldagandaa ko'ra hammol bo'lgan ma'qul... — SHoir shunday debdi-da, xayolga cho'mibdi. Qeyin o'ziga kelib so'zini davom.ettiribdi.— Hali «qirdan shuvoq terib, bozorda sotaredim» dedingiv. SHu yumushingiz bilan ham beva-bechoralarning mushkulini oson etasiz. Qani endi bo'larbo'lmasga she'r bitib, o'zlarini shoir sanab, kibr-havobilyn bosar-tusarlarini bilmay yurganlar ham sizningdek sodda bo'lsalar edi. Hech bo'lmasa dalaDan o'tiiyig'ib, bir g'aribying uyini isitsalar edi. Ha, yigit,.bemaza she'r bitib kishilarni ranjitgandan, qirdaashuvoq terib kun kechirmoq ham ming qarra a'lo.Navoiy Rahmonqulny mehmon qilgach, uning qo'lygzbir oz pul beribdi, shu pulga sigir sotib olib onasi-ni xursand qilishni, ilgarigidek qo'ldan kelganchamehnat qilib, kishilarning hojatini chiqarishni maslahat beribdi...Kamtar va dono shoirga rahmat aytib, Rahmonqul qishlog'iga qaytibdi. «Dononi ham kamtarlik bezaydi», «Qamtarlik vakamsuqumlik inson ziynati», «Donishmand bo'lmasdan ham kamtarin bo'lish mumkin, ammo kamtar bo'lmasdan donishmand bo'lish mumkin emas», deb bilgan xalq al-lomalar ^aqidagi afsonalarda yana bir muhim g'oyana. 'ilgari suradi. Qishi, xoh u ilm-fan yulduzi bo'lsin, xoh ulug' shoir yoki mashhur davlat arbobi, eng avvalo.insoniylik qiyofasini yo'qotmasligi kerak. Insoniy-,lik esa ko'proq soddalik, kamtarlik, mehnatsevarlik va xushmuomalalikda namoyon bo'ladi.SHuni ham aytish kerakki, yuqorida ko'rib o'tgan xalq afsonalarida haqqoniy ta'kidlanganidek, hayot-ning o'zida ham ulug' allomalar nihoyatda kamtar, xokisor, oddiy va xushfe'l bo'lganlar. Bu borada Alisher Navoiy, Mashrab, shuningdek, islom dunyosi vamadaniyatining buyuk allomalari barchaga o'rnak bo'larli darajada kamtar bo'lganliklarini alohidaqayd qilish zarur. Naql qilishlaricha, Alisher NavoiyHusayn Boyqaro.davlatida bosh vazir bo'lib ishlayotgan paytida «Bosh vazir bo'lganidan hujjatlarga birinchiimzo chekdi» deb o'ylashmasin degan andisha bilan engoxirida imzo chekar edi. Natijada boshqa vazirlarshoirdan keyin emas, balki kjoriroqqa imzo chekisharkan...SHarqlik ulug' mutafakkirlarning kamtarlik vamanmanlik haqidagi qarashlari ham o'zining hayotiy-ligi va haqqoniyligi, o'ta ta'sirchanliligi bilan diq-datga sazovor. Ular bevosita xalq og'zaks ijodi dono-ligidan oziqlanganligidan hayotiy va purhikmatdir.SHu boisdan ham ularning umri asrlar bilan o'lchanadi. Ba'zi misollarni ko'rib o'taylik: Ulug' Alisher Navoiy: Ahli ma'ni guruhida zinhor, Hech or aylama gadolig'idan. Kim bularga gadolig' ortiqdir, Ahli. suratga podsholig'idin. Karam va muruvvat ato va anodur, Vafoyu hayo ikki hamzod farzand, deb yozgan bo'lsa, mavlono Abdurahmon JomiY! Kamtar bo'l, barchani etgil baqramand, Sening ham martabang bo'lg'usi baland, Urug' aralashib azval tuproa, So'ngra bo'y cho'zadi osmoch-falakka,— degan edi. Manmanlikka mukkasidan berilish, kibr-havoga-.yo'l qo'yish kishilar orasida nufuz va obro'-e'tiborni tushirib yuboribgina qolmay, har qaiday knshinivg’qadr-qimmati, or-nomusi sha'nichi oyoq osti qiladi,xatto do'stlarini begonaga, dushmanga aylantiradi. D1ana bu haqda fors-tojik adabiyotining atoqli namoyan-dalaridan biri Farididdin Dttor (1119—1230) qanday ogohlantirgan edi; Kimki kekkayar manmanlik bilan,Do'stlari oxir bo'lishar dushman. Qamtarlik har qanday insonning maqtanchoqlik qvlishga, o'zi egallab turgan ijtimoiy mavqedan kerilishiga, g'urur, kibr-havoga berilishga, demak, manmadlikka yo'l qo'ymaydi. Hunaringga bo'lma ko'p mag'rur, Oyog'ingda mustahkamroq tur, deb ta'kidlaydi Asadi Tusiy. Kamtar kishi o'zini sodda va tabiiy tutadi, uning xulqida, yurish-turishida suniylik bo'lmaydi, hatts.martabada qanchalik yuqori ko'tarilmasin, shuhratpa-rastlik unga yot. Umuman kamtarlikni o'ziga libos q:lib olgan kishi el-yurt oldidagi xizmatlari qanchalikko'p bo'lmasin, uni pesh qilib maqtanmaydi, dabdababozlikka yo'l qo'ymaydi. Kamtarlik, soddalik, haddan ziyod xokisor bo'lish,.o'zini past olib yurish tobelik alomatimi? Yo'q, al-batta: kamtarlikni o'z qadrini, or-nomusi sha'nini o'zi ataylab oyoq osti qilish, yerga urish, deb tushunishmutlaqo xatodir. Qamtarinlik tenglik bilan qon-qa-rindoshdir, degan haqiqat bor. Kamtar kishi el-yurtoldidagi qilgan xizmatlaridan me'yorida g'ururga go'-lib-toshishi, mag'rurlanishi ham ayni haqiqatdir. Uvaqti kelsa ishdami, hayotdami, qattiqqo'l, prpnsipial, o'ta talabchan bo'lishi tabiiydir. Ammo, u har qandayvaznyatda ham kamtarinlikni, odamiylik xislatlarp-ni yo'qotmaydi. Xatti-harakatda ham, so'zda ham, muomalada ham yuksak madaniyatliligicha qolaveradi. Qls-qasi, Sa'diy SHeroziy aytganidek:Bo'lsin sattisligu yumshoslik baham,Tabib ham kesaru ham so'yar malham. Dono kishi qattiq. bo'lmaydi, doim,K,adri ketar bo'lsa hamon muloyim.ibru dimog'dorlik. qilmas ixtiyor,Ammo o'zini ham qech aylamas xor.Uzbek adabiyoti xalq og'zaki ijodidagi kamtarlik,jamtar inson haqpdagi ohanglar jahon xalqlarining shu haqdagi qarashlari bilan hamohangdir.Darhaqiqat, xorijiy mualliflarning aforizmla-ri hamda hikmatli so'zlari orasida kamtarlik haqi-dash fikr"-mulohazalar ham alohida o'rin tutadi.Ular ham katta-kichikni chinakam insonpylik kamtarlik ruhida tarbiyalashda ma'lum rol o'ynashitabiiydir. Ayrim namunalarni kelgiramiz: Rus yozuvchisi L. N. Tolstoy: «Oddiylik axloqiy barkamollpkning bosh sharti-dir... Kuchli odamlar' hamisha oddiydirlar» deb yoz-tan bo'lsa, adib M.. M. Prishvdn kamtarlikning asosiy belgisi — oddiylik xususida shunday degan edi: «Uzini alohida qo'ymay, hamma odamlar qatorida bo'lish-gengsiz baxtdir». Mana, horijiy adiblar a olimlar-yaing kamtarlik borasidagi o'gitlari:«Oddiylik insonay qadr-rshmanshpsh aiglashing-dir». (II. Buast.)«.Oddiylik nafaqat eng yaxshi fazplat, shu bilanbirga eng oliyjanob fazilathaadnr». (G. Fontane,lemis yozuvchisi.)«Hech nima buyuklpkdek ko'zga yaqqol tashlanib tur-maydi: oddpy bo'lish — brok bulish degan so'z».(R. Emerdon, amerika faylasufi va shoiri).«Kamtar bo'l, g'ururning tevarak-a grofdagilar nafsoniyatiga tegmaydigan yagona turi shu kamtarlikdir».(J. Rener, fransuz yozuvchisi.) «Qamtarlikning yetishmaslngi aqlning yetishmasin-gidandir». (P. Pop, ingliz shoiri') «Qim o'zini katta olmasa, u' o'zi o'ylaga.chdan ko'rad(am durustroq odamdir». (I. Gyoge, nsmis shoyri, mutafakkir olim.) SHunday qilib,. kamtarlikni qo'ldan boy berib,maimanlik, kibr-havo va g'ururga yo'l tutish mehrushafqatni unutish, xushmuomalalik va odoblilikkabarham berib, dilozor, qo'pollik, johil, nopoklik, adolatsizlik, nohaqlik, g'arazgo'ylik, maqtanchoqlik,kekkayish, bora-bora do'st-byrodar, hatto ota-ona vael-yurt oldida o'z burchini unutib qo'yish, jaholat bot- qog'iga botish demakdir. Kekkayish, dilozorlik, insokqadr-qimmatini oyoq osti qilish, yop-atrofdagilarppmensimaslik kabi fojiani keltirib chiqdradi. «Nakamtarlik negizida,— deb yozadi SH. Rashidov,— qandayqilib bo'lmasin o'zining «Men» degan shaxsini ta'kid-lashga bo'lgan intilish yotadi, deb o'ylayman. Mana shunday ishtiyoq... rahbarni egallab olsa, falokat yuzberadi deyavering»gYuqoridagi so'zlarni eslar ekanmiz.97 yoshli .Hasanboy ota Umarovning «Toshkent oqshomp»gazetasida bosilib chiqqan maktubi xotirada qayga tiklanadi. «Ikki qo'shnim bor. Birovining ismi A, ikkinchi-siniki H. Andisha taqozosi bilan ularning ism-familiyalarini ochiq-oydin aytmayman. Ular rahbarli lavozimlarida ishlashadi. Shu boisdan bo'lsa kerakki,kam uchrashamiz. Bordiyu, shanba yoxud yakshanba kunlari tasodifan uchrashib qolsak bormi, birovining kamtarinligiyu shakarzabonligidan rohatlanaman, yayrab ketaman, ikkinchisining muomalasiyu o'zini tutishidadesa aziyat chekaman. Axir ularning ikkovi ham o'qimish-li, oq-qorani tanigan olim kishilar. Ammo.. Hammaran ana shu «ammo»da. Qo'shnimning birovi ishga jo'-naydigan bo'lsa katta ko'chaning boshigacha (ko'chamiz tu-pik bo'lganligidan yengil mashina kirsa yonidan KISPEo'ta olmaydi) yayov boradi-da, so'ng mashinaga o'ltiradp.Mabodo ro'baro' kelib qolsangiz qo'li ko'ksida, tavoze bilan sizdan oldin salom beradi-da: «yo'l bo'lsshiotaxon!» deb so'raydi. Boradigan joyingizni aytsan-giz, «yo'lingizni bersin!» javobini olasiz. Boshqa birovi, yo tavba, uning tamomila aksi. Ro'baro' kelgan-da quruq salomlashishi, to'satdan «Ha, qayoqqa», deb-qo'pol savol tashlashiyu, sovuq muomalasi bir mengina emas, ko'pchilikni zada qilgan...Ishlab o'rgangan kishi pensiyaga chiqqanda qiyin bo'larkan. Zerikib qolarkansan kishi. ' Uzimga yarashnibiron-bir yumush topsam degan umidda bir tanishim ishlaydigan joyga bordim. Direktor qabulxonasida anchavaqt turib qoldim. Navbat kelgach, ichkariga kirdim.Urtaga qo'yilgan uzun, hashamatli stolning to'rida viqor bilan savlat to'kib o'ltirgan qo'shnimga ko'zim tushsa bo'ladimi. Ye tavba uning turqi ishxonasida ham biram sovuq ediki... Urnidan turish qayoqda deysiz. «keling», deyishga ham tili kalimaga kelmadi. Dabdu-rustdan: «Ha, buyoqlarda nima qilib yuribsiz dovdi-rab?» desa bo'ladimi. Men qo'shnimning dimog'dorlik. bilan aytgan bu so'zidan: «E, choli tushmagur, pensiyagachiqdingmi, ha, endi uyingda oyog'ingni uzatib o'ltira-vermaysanmi?»— degap manoni o'qdim. Avvaliga me-ning tilim ham kalimaga kelmay qoldi. Bir ilojtqilib: «SHunday, bir aylanib»,— dedim-da, o'zimniko'chaga otdim! Odam ham shunaqa qo'pol, nokamtarin,Sovuq so'z, hissiz bo'lar ekan-da. Hayratdan qo'lim yoqam-da. Yo'lda ketar ekanman, mavlono Abdurahmon Jo-miyning: Dimog'ingni ko'tarma, bo'lmayin desang obk osti,Uxamish k,yek.kaygani uchun bo'yra bo'lbi-yu, hamma bosdi,degan hikmatli so'zi xayolimdan o'tdi.Inson tabiati judayam qiziq-da! Keyincha, dilim-dan joy olgan qo'shnim ishda o'zini qanday tutishi qiziqtirib qoldi. Uning xizmat joyini so'rab-surish-tirdim, bilib olgach, idorasiga bordim. Meni ko'rganzahotiyoq'" dast o'rnidan turib, qarshimga peshvoz chiqdi «E, keling, otaxon. Qadamingizga hasanot. Havoning beg'uborligidan ko'nglimga: «SHu bugun mehriqussh ishilar bilap uchrashadiganga o'xshayman», de-gan o'y keluvdi-ya. Bizni yo'qlab, boshimizni osmongayetkazdingiz-da. Qani marhamat!»—deya o'tqazib, quyuqhol-ahvol so'radi... Qo'shnimniig kamtarligi, muomalasiyu suhbatidan bamisoli otam tirilib kelganday bo'l-di. unday muomala, balkim, bir’ mengamikan, deb hamo'yladim. Ammo qo'l ostida ishlovchilarning aytishicha; qo'shnim barchaga baravar ekan! Meningcha, bunday uquv-kamgarin, xushmuomala, dilkash va shirinzabonkishi bilan ishlashning har -kuni jon rohati.Darvoqe, xalqimizning «Qamtarga kamol — man-Manga zavol» degan hikmatida ran ko'p-da. Ikki qo'sh-dim bilan bo'Lgan muloqotdan keyin ular boshqarayot-gan korxonalarning ko'rsatkichlari bilan qiziqdim. YOtavba, ikkisida ikki holat, ikki xillik-a! Mehrigiyosi bor, shirin til qo'shnimning plani har yili yuzo'n, yuz yigirma bo'lishini eshitib, qalbim quvonchlar- ga to'lib-toshdi. Rejaning bajarilishi rahbarga, unnngmuomalasiyu shirin tiliga ham bog'liq ekan-da...Xatimning so'ngida yana shularni aytmoqchimanki,«sholining ichida kurmagi ham bo'ladi», deganlaridek,ayrim kishilarni hisobga olm-aganda, xalqimiz judakamtarin xalq. Bordiyu o'zbekning qaysi fazilatini«alohida ta'kidlaysiz, deb mendan so'rab qolishsa bor- mi, mamnuniyat bilan, uning kamtarinligini, deb aytar edim. Darhaqiqat, xalqimiznpng kamtarlik fazi-latlari haqsda qancha so'zlasang shuncha oz».Oltindan ham a'lo gaplar! «...Keyingi yillarda R. SHreder nomidagi bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy ishlab chiqarishbirlashmasi kollektivining dovrug'i tobora ortmoqda.Qo'lga kiritilayotgan ulkan yutuqlarda birlashma direktori, kamtarin va oddiy inson Mahmud Mirzaev-ning tashkilotchilik qobiliyati, odamlar bilan ishlay, ularni yangi rejalar 'sari ijodni intilish ruhida tarbiyalash fazilagi, xalq tomonpdan o'zigabildirilgan yuksak ishonchni oqlash yo'lidagi shaxsiyjonkuyarligi, haqiqiy olimlarga .xos zo'kkoligi mu-him rol o'ynayotir»,— deb yozgan edi «Sovet Uzbekis-toni» gazetasi o'zinpng 1981 ynl 23 sentabr sonidagiQamtarlik— inson ziynati» deb nomlangan bosh maqolasida.Gazeta mashhur olim, akademik, Mehnat Qahramoni Mahmud Mirzaevning kamtarlik va boshqa fazilatla-ri hakidagi fpkr-mulohazasini davom ettirib yanashunday deb yozadi: «...Direktor ish vaqtining asosiyqismini odamlar orasida bog'-rog'lar va uzumzorlar-da, laboratoriyalarda va tajriba uchastkalarida jo'shqin hayot quchog'ida o'tkazadi. Xodimlar bilan dil-dan suhbatlashib, ijodiy kollektiv hayotyni sinchkov-lik bklan kuzatadi. Ana shu maroqli va mazmunli uchrashuv va suhbatlardan ma'naviy oziq oladi. Unga xos bo'lgan ishchanlik va tashkilotchilik, jonkuyarlikva talabchanlik kabi fazilatlar birlashdaadagi boshqa xodimlarga ham o'tgan».Kasbim taqozosi bilan respublikamizning turlijoylarida bo'lishga, turli kasb-korli kpshilar bilanuchrashib, suhbatlashishga to'g'ri keladi. Shunday payt-larda kamtar kishilarnch (oddiy kishilardan tortib,rahbarlargacha) ko'ryb, dil-dildan yayrab ketasan kishi. Xalqimizning' ajoyib farzandlarining o'ta kam-tarliklari haqida o'ylar ekanman, xalq orasida aytilib yurilgan bir masal xotiramga tushdi.M a s a l.— Namuncha imillaysan? Tezroq chiqa kelsang-chi,— shoshiltiribdi Azim tog', orqasiga yashirinib turgan Quyoshni. — Ulkan ishlarni bajarsa-da, maqtanishni bilmaydigan kamtarin va mehri daryo kishilarning olamni munavvar qiluvchi yuzidan uyalib turibman,— deb javob qaytaribdi Quyosh. Hissa: Kamtar odam misli quyosh, Mehridan erir hatto tosh. Biz Toshkent Davlat madaniyat instituti madaniy-oqartuv fakulteti metodist-tashkilotchi bo'liminidgtalabalari orasida «Qamtar deb siz kimni aytasiz?», «Kamtarga kamol, manmanga zavol» xadq maqoliniqanday izohlagan bo'lardingiz?» kabi savollardaniborat anketa tarqatdik. Quyida talabalar javoblaridan ayrim namunalar keltiramiz: «Inson odobi eng avvalo kamtarlikdan boshlanadi, deb o'ylayman. Qimda-kim kamtar, oddiy bo'lsa,- uodobli va yoqimli kishidir. Afsuski, kamtarin, xush-muomala va shirin so'z kishilar bilan bir qatorda qo'pol, qo'rs, tilidan bol o'rniga zahar tomadigan, demak,manmanlik balosiga uchragan kishilarni ko'rgagada xafa bo'lib ketasan kishi». (Oliya Hasanova.) «Men kamtar kishi deganda kamsuqum, ochiqko'ngil, atrofdagilar bilan samimiy munosabatda bo'luvchikishilarni tushunaman. Bu ayniqsa xotin-qizlar bi-lan muomalada bilinadi. Xotin-qizlarga chuqur hur-mat bilan qarovchi kishilar aksariyat eng kamtar ki-shilar bo'ladi». (Sayyora Qodirova.)«Xushmuomala, kattayu-kichikka barobar muomaladabo'luvchi, talabchan, ochiqko'ngil, yoshi ulug'lar oldida o'zini tuta biladigan, boshiga mushkul psh tushib qol-: gan kishilarga hamdard bo'la oladigan, boshqalardanbeg'araz yordamini ayamaydigan kiiini chinakam va olijanob inson deyish mumkin». (Najmiddin Ismoilov.)«...Buyuk ispan yozuvchisi Servantes de SaavedraMigelning «Biz uchun hech narsa xushmuomalalikdek oson va ayni paytda qiyin emas», degan so'zi bizning kunlarimizda ham qimmatini yo'qotmaydi. Demak, menkamtarin inson deganda — o'zining muomalasi bilan hammani maftun qiluvchi, mehrigiyoli kishini tushunaman». (Muhabbat Xudoyberdisva.)«Suhbatdoshini . noqulay ahvslga solib qo'ymaydi-gan, o'zidan katta oldida bo'lar-bo'lmasga so'zlamaydi-gan, o'zini idora qila oladigan, kimsalar xatti-hara-katini va mehnatiga baho berishda odobsizlik qilmaydigan, o'zini o'zgalardan ustun qo'ymaydigan, bahsdao'rinsiz qizishib, boshqalarning diliga ozor bermaydigan kishi madaniyatlidir. Madaniyatlimi, demak, ukamtarin va odamiydir». (Ravshan Pirmatov.)Talabalarning javoblarida e'tiborga loyiq yanabir o'rin bor. Bu o'z hayotlarida uchratgan va ibrat qi-lib ko'rsatsa arziydigan ota-onalar, rahbarlar vado'st-birodarlarning nomlarini eslash orqali kamtar-lik va manmanlik haqidagi fikrlarni bayon qilishdir.«Qamtarlik,— deb yozadi Muhabbat Xudoyberdie-va,— inson fazilatlarining eng asosiysi hisoblansa -kerak. Har bir kishi dunyoga kelar ekan, birinchi nav-batda odam bo'lishi kerak. Uzining xulq-atvori, meh-nati, tashqi ko'riyishi, bilimi bilan hammaga namunabo'lmog'i lozim. Bizning U. Yusupov nomli 2- o'rta mak-tabimizda bitta o'quvchi bor edi. U o'zi juda ham ko'p. .o'qirdi. Lekin hech narsa bilmaganday o'zini tu-tib, tanaffuslarda har bir o'quvchi oldiga borib, o'zini qiziqtirgan narsalarni bilib olishga harakat. Uzi sodda kiyinar, har doim o'rtoqlariga yordam berardi. Hozir u Samarqand medisina institu-tida o'qiydi. Institutni a'lo baholarga. bitirib, el xizmatini o'tay boshlaganda ham u aynimaydi, ya'ni yo'qotib, manmanlikka berilmaydi. Bun-day xarakterdagi kishilar aynishmaydi». «Bizning qishlog'imizda ham kamtar kishilar ko'p,—javob yozibdi savolga Xoraz^m viloyagining Ko'shko'pirrayonidan kelib tahsil ko'rayotgan Bobojonov Odilbek.— Maktabda ta'lim bergan ustozim Otaboy akaSapaev hamisha yoshlarga o'z bilimlarini, hunarlarinao'rgatadilar. Hozir u kishi pensiyadalar. Ikkinchi jahonurushining qatnashchisi. SHunga qaramasdan hamisha bolalar bilan birgalar. Ular nima qilishyapti, nimani o'qishyapti, doim xabardor bo'lib turadilar. Qam-tarliklarini aytmaysizmi? Yeshlar qalbida ana shunday iliq taassurot qoldiradigan kishilarning ko'pligi qanday yaxshi». «Dunyoda eng yomon narsa bu maqtanchoqlik. CHunki odam o'z-o'zini maqtasa obro'sini yo'qotadi. Kamtarlik-ka, soddalikka nima yetsin? Qamtarlik — bu obro', iz-zat, qadr-qimmat, sha'n! Bizning qishlog'imizda ham kamtarin odamlar ko'p. Ikkinchi jahon urushidan ko'plar .qatori g'alaba bilan qaytgan Amin ota Xudoynazarovana shunday kishilardan. U kishi o'ttiz yildan beribrigadaga boshchilik qiladilar. Hamma Amin otanimehnatsevarligi, kishilarga g'amxo'rligi, ayniqsa o'ta kamtarligi-tufaydi sevadi, unga ishon-adi»,— deb yoza-di boshqa bir xorazmlik student Baxtiyor Matkari-mov.Buxoro viloyatining Olot tumanidan kelib o'qiyotganJumamurod Qutlievning javobi ham diqqatiichznio'ziga tortadi: «Qamtarin inson» degan so'z keng ma'-noda tushunpladi. CHunki kamtarinlik eng oliy fazilatlardan bo'lib, u insonning barcha faoliyatini qam-ab oladi... Dekabr Boboqulov ilm doirasi keng,mehnat tajribasi yetarli kishi, rahbar bo'lsa ham hardoim kolxozchi dehqonlar orasida, mexanizator yonida,suvchilar bilan birga bo'ladi. SHular bilan teng bo'lib, birga suhbatlashib, dasturxon ustida birga o'ltirishini men uning kamtarligidan deb. bilaman. YAnabir odatlari borki, u ham bo'lsa, kimda-kim yo'ldaketayotgan bo'lsa albatta mashinasiga olib, kolxoz, sovxozlar sharoitidan va turmushidan so'z ochib, suhbatqurib, xalq farovonligining yangi ufqlarini qidirgadilar. kim salom bersa, albatta qo'llarini ko'ksilariga qo'yib alik oladilar.Bu kishining kamtarliklari bu bilan cheklanmaydi. SHunday kamtarliklari bilan rayon ahliga manzurbo'lib, planlarni yildan-yilga ortig'i bilan bajaribbormoqda. SHunday ishlarni qilib turib ham,'men qil-dim degan emas. Hamma vaqt, «sizlarning mehnatingizbilan, sizlarning bilimingiz bilan plan bajaril-di», deb rahmat aytadilar YUqoridagi javob garchiendigina oliygoh ostonasiga qadam qo'ygan talaba to-monidan ancha oddiy yozilgan bo'lishiga qaramay «rah-bar madaniyati», «rahbarning kamtarligi» tushunchala-rini chuqurroq anglashda muhimahamiyatga ega debo'ylaymiz? Menga bir voqeani aytib berishgani yodimda....«Moskva — Toshkent» poezdida, bir kupeda ikkikishi kelisharkan. Biri elliklarga borgan, ammo ko'-rinishp pachoqroq bo'lib, kiyinishi ham kamtarona edi.Ikkinchisining yoshi qirq-qirq ikkilarda bo'lib, ust-boshi ham bashang ekan. Moskvadan Toshkengga kelishguncha yoshrog'i tortinmay hamrohiga ish buyurib kelgang choy damlatgan, bekaglarga tushib, oziq-ovqat oldiribchiqqan va hokazo. Toshkentga yetib kelishganda u: «yo'-lng tushib biz tomonlarga borsang, biznikiga kir», deb adresini yozib beribdi .«Bordiyu Toshkentga kelsangiz.siz ham biznikiga boring, boshimiz osmonga yetadi»,—debdi unga javoban yoshi katta yo'lovchi va yon cho'ntagi-dan tayyor vizit kartochkasiyai olib uzatibdi. Buni^arangki, haligi ish buyurgan kishi Moskvadagi qaysi-dir institutning sirtqi aspiranti ekan, ikkinchisi esa mashhur akademik, Moskva Davlat dorilfununiningkafedra mudiri ekan....Yeshlikda birga o'sgan do'stim bor edi. Oldinigayaxshi mehnat qildi, ishda o'zini ko'rsatdi. SHuning uchunrayon tashkilotlaridan biriga ko'tarishdi. Qeyinchabutunlay o'zgarib ketdi: yurish-turishi ham, hatto qa-dam bosishi ham boshqacha tus oldi. To'g'ri, o'zini kattatutmayotgandek ko'rsatishga harakat qilar, ammo nut-kidan tortib nigohigacha, kiyim-boshidan tortib, xat-ti-harakatigacha, «men»dan darak berib turardi. Bir o'ltirishda do'stimni kuzatdim, kuzatdimu ma'rakaso'ngida uni «taniy» olmay qoldim. To'rda o'ltirgando'stim, mavqei o'zidan sal balandroq kishi kirib kel-sa o'rnidan turib, yoniga. chorlar, boshqalarga esa na-zar-pisand qilmas, spirtli ichimlik ichish mumkin «bo'lmagandarni nazari va so'zi bilan «sen ham odam-misan» deb ta'qiblar, qo'lidagi qo'sh uzugini ko'z-ko'z^ilar, bo'lar-bo'lmasga og'zinp ochpb, tilla tishlarini yaraqlatib ko'rsatib qo'yardi... Ammo, eng dahshatlisikeyin ro'y berdi. Urtaga palov kelganda do'stim o'ltir-ganlarning qo'lini.., besh yulduzli konyakka yuvdirdi. Osh yeb bo'lingach, dasturxondagi 'nondan bir burda ol-di-da, unga yog'li lab-lunjini artdi... Bir payt mengaichimlik tutishdi. Men spirtli ichimlik bilan unchalik kelisha olmasligimni, xususan,. ovqatdan keyinmutlaqo yoqmasligini aytib, uzr so'radim. Uzrim bosh-«qalarga yetib bordi-yu, ammo do'stim: Qo'rqmay olavering, domla, o'g'limiz sizning oliybilimgohingizga kirmaydi. Boshqa oliy bilimgohdan allaqachon o'rin olib qo'yibmiz,— desa bo'ladimi! Meya quloqlarimga ishonmay turgan joyimda qotib qoldim. Faqat uning' «ota-o'g'il», «rahbar», «oliy bilimgoh» kabi so'zlarini eshitardim xolos, Boshliqning har bir tuki rahbar ekanligidan dalolat berishi kerak,— dedi u.— Sen boshqalardanajralib turishing lozim. Qo'l ostingdagilar so'zing-dan titrasin, harakatingdan hayiqsin, buyrug'ingni buyruq deb bilsin. .Ha! Rahbar — rahbardek bo'lishi^yerak... Negadir do'stim boshidagi do'ppisini uch yuz so'm- ligini aytib, aylantirib-aylantirib qo'yardi. YAqindau ishdan bo'shatilganini, arzandasi esa o'qishga kirol-qishloqqa qaytganini eshitib qoldim. Boshqalarnibilmadimu, men achindim. SH. R. Rashidovning «Pravda»da bosilib chiqqan «Rahbarning kamtarligi» maqo-lasida shunday jumlalar bor: «Agar sen o'zingni ba-land tutib, kalondimog'lik qilsang, kim ham senga qalbini ochadi, senga ishonch bildiradi, maslahat so'rabqeladi. Bundaylarga xat yozmay qo'yishadi. Rahbarkiodamlar bilan aloqani yo'qotib qo'ydimi, o'sha joyda rahbarniig o'zi ham yo'q bo'ladi, deb hisoblayvering».Darhaqiqat, rahbar va uning kamtarligi tushunchasikeng bo'lib, uni to'g'ri tushunish prinsipial ahamiyatga ega.Inson tom ma'noda kamtar, oddiy va dilkash bo'-lishi zarur. Ana shu sof insoniy fazilat hamma yer-da — kabinetda va ko'chada, jamiat joylari va oilada bir xil namoyon bo'lishi lozim. Odam oddiylikni kun-Dlik hayot jabhasida tarbiyalab va toblab borishi. Bir tanitgim ba'zi «saxovatli» akalarning mar-qamati, shuningdek, oshna-og'aynigarchilik yo'li bilanmas'ul ishga joylashib olgach, butunlay o'zgarib ketdi, manmanlik kasaliga yo'liqdi. Mo'rt va ominat, o'z bn-ishonmaydigan, kimlarning ko'magi bilan o'rin-o'lgirganu, ammo har narsadan chuchib, odamlar qalbini tushunmaydigan kishilar o'zidan o'tkirro^o'rnyani bosib kegadigan abjir odamlarni ko'rganda,ularg'a ergashish o'rniga hasad qila boshlaydilar. Tanishpm ana shunday kishilar toifasiga aylandi-qoldi.U birovning baxgini o'zining baxgsizligi, o'zgalar mu-vaffaqiyatini o'zining muvaffaqiyatsizligi, deb tuni-uada, boshsalar yutug'idan faxrlalish, quvonish o'r-yaiga azobga tushib, ich-ichidan hasad 'qiladigan, shuhragva.maqtovlar bo'stonida tanholikni yoqtiradigan bo'lib qoldi.Nagijada u boshliq bo'lgan joyda manmanlik, hasad, bo'hton, g'iybach, maqtanchiqlik nn qurdi. Qamtarlikni butunlay yo'qotib qo'ygan rahbar esakamligidanmi yo lavozimidan ajralib qolishdan cho'chibmi, hamma vaqt o'z-o'zidan xavotirlanib, butun ishni . do'q-po'pisa, basirib-chaqirish, qo'pollik, qurslik bilan bit-rrib, birovning ninadek aybinituyadek qilib ko'rsatish yo'liga o'tib oldi. Xodimlarni kamsitdi, izzat-nafsiga tegdi, o'zidan uquvliroq, an- dishaliroq xodimni ishdanbo'shatdi. Dilozorlikda-kutengi yo'q desa bo'ladi. Natijada nima bo'ldi deng.-O' ishlagan joydagi xodimlar o'rtasida bir-birigaishonch, sadoqat va hurmat yo'qola boshladi. Bularningo'rniga ig'vo, fisq-fujur, ishonchsizlik kuchaydi. Eng fojialisi, uning boshqalarni ko'rolmasligi, ichi qoraligi, o'zgalar yuto'g'idan g'azabga kelishi, shuningdek,o'z qo'l ostidagi xodimlarni bir-biriga qayrab qo'yi-shi edi. El-yurtga taniqli biror kasbdoshi hasida so'z ochsangiz bormi, so'zingiz bo'g'zingizda qolardi...Manmanlik, kibr-havoda shu darajaga yetib bordiki, uning uchun faqat o'zi mutaxassisu, boshqalar xechnarsani bilmaydi... Shunday qilib, nokamtar, manman-likka mukkasidan ketgan rahbar tufayli avvallari ancha-muncha yaxshi odamlar ishlayotgan ilmiy muassasa-da poklik o'rnini nopoklik, oq ko'ngillilik o'rnini ichi qoralik egallay boshladi. Olijanoblik bilakpastkashlik to'qnashdi. Natijada ko'pchilik sofdil xodimlar bo'shatildi, o'zini bilganlar esa «o'z arizasiga ko'ra» bu joydan ketdi,Ha, qaerdaki rahbar o'z xizmatini ko'z-ko'z qilishyo'liga kirib ketsa, manmanlikka o'tib olsa, o'z shon-shuhratini o'ylasa, unday joyda yuqoridagi holatningro'y berishi turgan ran. Biz tilga olgan rahbar bebaho boylik kamtarlikni unutib qo'ygan edi! U nav-batdagi konkursdan o'tolmadiyu, hamma erkin nafas olaboshladi. Ayrim rahbar kadrlar ka.mtarlik chegarasini ba-spb o'chib, oldingi shon-shuhratlar, ortiqcha maqtovlar,gaqdirlanishlarga mahliyo bo'lib, jamoadan yiroqlashib qolganlar. Ular o'zgalarning fikr-mulohazalarabilan hisoblashmay, pand-nasihatlarni esa nazar-pi-sand qilmay qo'yishgan. Oqibat-natijada jizzaki, bosar-tusarini bilmaydigan, o'rinsiz zaharxanda qi-ladigan, maqtanchoq,. dilozor, kibr-havoga berilga kuruq rahbarga aylanib qolishgan. Vazminlik, bosiqlikning o'rnini do'qpo'pisa, shovqin-suron egallaganbunday jamoada mehnat unumdorligi va intizomi, kishilar kayfiyati va ruhiyati qandayligini tasavvuretish qiyin emas. Davr, hayot, tuzumimiz har bir kishi, jumladan, rahbar zimmasiga, uning madaniyachi,ma'naviy qiyofasi — o'zini tuta bilishidan tortib,muomalasigacha, nutqiy madaniyatidan tortib kiyim- boshigacha juda ko'p talablarni, xususan, kamtar bo'lishni qo'ymoqda. Ha, hozirgi zamon kishisidan, u qaerda, qanday, ishxonada ishlamasin, ishbilarmonlik, tava tajribakorlik kabi fazilatlardan tash-qari, kamtarlik, odamiylik, xushmuomalalik, xushbag'ri kenglik, izzat-ikromni bilish, o'zga-qadriga yeta olish, ma'naviy poklik singari jislatlar bilan ajralib turishi talab etiladi. Rah-bar shunday fazilatlarga ega bo'lsa, jamoada ahil-lik, ruhiy poklik va tetiklik vujudga keladi. Ahil-lik, birodarlik, poklik bor joyda esa ish uiumli vasifatli bo'ladi. Xodimlar orasida ig'voga, fisq-fasodga o'rin qolmaydi. Biz ana shunday rahbarga ixlosqo'yamiz. Yaqinda bir suhbatda Toshkentdagi ilmiy muas-birining rahbari haqida «Zamonamiz» degan iborani eshitib qoldik. Domlasi tani-gan-tanimagan, u bilan muloqotda bo'lgan va birgamshlashgan hammamiz bu fikrga qo'shildik. Chunki bu baho domlaning bilimdonligi yoki ilmiy-ijodiy fao-berilgan baho bo'lmay, balki birinchi navbat-da odamiyligi, sahovati, kamtarligi va barchaga baravar muomalada bo'lishn, yordam qo'lini cho'zishga hara-kat qilishi ko'zda tutib aytilgan edi. Darhaqiqat, kamtar, .xushmuomala odam el-yurt orasida obro'-e'tibor topaveradi, jamoa hurmatini qozonaveradi. Ayniqsa, xushfe'llik,_ kamtarlik, muloyimlik, odamiylik, bag'rikenglik, ziyraklik, farosatlilik, vazminlik, pbklik kabi fazilatlar rahbarlik avozimlarida ishlayotgan kishilar uchun juda muhim-dir. Chunki ular hamisha omma orasida yurib, kishilarning doimiy diqqat-e'tiborida bo'lishadi. Insonko'ngli g'oyat nozik, hatto guldan ham nozik. Bir og'izshirin so'z ko'ngilni tog'dek ko'tarib, unga olam-olamquvonch hadya qilishi, aksyncha, bir nordon luqma uniezishi, azoblashi, hatto majruh qilib qo'yishi, bevaqthazon bo'lishga olib kelishi mumkin.Odamiylik ko'rsatish, xushmuomala bilan munosa-45atda bo'lish uni jasoratlarga undashi mumkin. Axir, Alisher Navoiyning: Har kimki chuchuk so'z elga izxor aylar, Har nechaki ag'yor durur yor aylar. So'z qattig'i el ko'ngliga ozor aylar, YUmshog'i ko'ngillarni giriftor aylar,— misralardagi purhikmat ma'no mag'zini bir chaqing-a. Ha, bir kalima dag'al so'z, qo'pol muomala kishi dilini vayron qiladi. Dono xalq «bug'doy nonning bo'lmasa Ham, bug'doy so'zing bo'lsin», deb bejiz aytmagan. Mashhur fors-tojik shoiri Muslihyddin Sa'diy yozganidek: SHirin so'zli shilgay dushman po'stini, Dag'al so'zli dushman silar do'stini. Yana bir misol. Namanganlik bir otaxon bilan suhbatlashib qoldik. Ug'li yomonlarga qo'shilib, qamaliketibdi. Iltimos qilib bormagan eshigi qolmabdi.Oxiri Toshkentdagi bir rahbarga murojaat qilibdi.Rahbar otani samimiyat bilan kutib olib: «Otaxon,aqonun oldida, kattami-kichikmi, amaldormi oddiyligimi, bab-baravar. Hali bardam, baquvvatsiz, qishloqqa sayting-da, ko'proq odamlar orasida bo'ling,shunda dardingiz yengillashadi, hali o'g'lingiz keladi,uylantirib, orzu-havasingiz. amalga oshadi»,— debdi.Xizmat mashinasida,— deydi ota,— vokzalga tashlabzqo'ydi. Umringdan baraka topkurning o'zimga o'xshagansoddaligi, muomalasiyu, shirinzabonligidan bukilgan qaddim tiklanib, umrim hech bo'lmasa ikki yilga, tokio'g'lim qaytib kelguncha uzaydi. Ana rahbar!»Ammo, MING afsuski, oramizda ba'zan amalini, o'zmansab darajasini, ilmiy unvonini pesh qilib, kam-tarlik chegarasini bosib o'tib, qo'pollik va dag'allikka yo'l qo'yadiganlar ham uchrab turishiga afsuslanasan kishi. Bunday kishilar o'zlariga o'zlari choh qazilayot-tanlarini bilmaydilar. Chunki, Karl Libknext ayt-ganidek, o'ziga bino qo'yish va manmanlik baxtsizliklar, u kishini aqmoq qilib qo'yadi.Ota-bobolarimiz dunyoga kelgan kundan boshlab opay qilgan, doston va ertaklarda tasvirlab kelgan yurt odobnomasi, ibratnoma, odatnomalarida tilga olgan hayot shu siz bilan biz yashab turgan hayotdir. Ammo,ayrim kishilar o'rtasida bir-biriga nisbatan qadr-qimmat, oqibat yetishmayotganday tuyuladi menga,— deydi biz bilan suhbatda nurotalik xalq- baxshisi Ergashota Asaboev.— Kamtarin bo'lmog'imiz, bir-birimiznie'zozlab, hurmat-sadoqatda bo'lishimiz, or-nomus sha'niga g'ubor yuqtirmaslikka harakat qilmog'imiz lo-zim. Siz bilan biz bir-birimizni asrash, ardoqlash,qadr-qimmatimizga yetish o'rniga, or-nomusimiz, sha'nimizni oyoqosti qilsak, qadr-qimmatimizni joyiga qo'ymasak, bu axir noshukurlik, nontepkilik bo'lmay-dimi? «Odam bo'lsang odami bo'lgin-da», degan ibo-rada katta hykmat bor. Kamtarligini yo'qotib qo'ygan kishini, xususan, rahbarlik mas'uliyatini unutgan,manmansirab ketgan, shuhratparastlikka berilgan,uchgan, o'zini tuta olmagan, beodoblikkiryb ketgan, takabbur, jamoa erishgan yutuqni faqat o'z rahbarligining mahsuli deb biladigan,uncha-muncha odamlar, hatto tashkilotlar bilan hamhisoblashmay qo'ygan kishilarni hayotning o'zi bir chekkaga supurib tashlaydi.SHuni alohida qayd etish kerakki, insondagi kamtarlik fazilati yoxud nokamtarlik illati ko'cha-ko'ydayurish, majlis-ma'rakada o'ltirish, so'zlash madaniya-ti, ostona hurmati, mehmonnoma qonun-qoidalari, jamoat joylarida o'zini tuta bilish; oilani boshqarish,ish joyiga munosabat, kishilar bilan muomala ,va mu-loqot, kitob o'qish san'ati, salomlashish hamda xayrlashish odatlari, qo'ni-qo'shni va yon-atrofdagilargahurmat, an'ana va udumlardan foydalanish, qadriyat-larni anglash, qadriga yetish, mehnat, tabiat, madaniyatga munosabat kabi xilma-xil sohalarda, kishiningrang-barang xatti-harakatlarida namoyon bo'ladi. Shu boisdan ham xalq odatnomasi, odobnomasi an'analarini chuqur bilib olish, adabiyot, san'atni sevish,hayotni kuzatish, undan o'rganishkatta-kichik uchun mu-him ahamiyatga ega. Insoniy fazilatlar, shu jumladan, kamtarliknio'rgatadigan fan bormi? Bor, ammo u maxsus qo'llanmasifatida yozilmagan. Barcha insoniy fazilatlar kabiham tug'ma ehson bo'lmaydi, uni sabot bilan,^unt bilan yoshlikdan tarbiyalab boriladi. Buning uchunoila davrasi, xalqning ming yillik odobnomasi, shujumladan, boy og'zaki ijodi, yozma adabiyot, yon-atrof, muhit va boshqalar asosiy manba bo'lib xizmat qiladi. Download 422.09 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|