Магтымгулы гүнорта арал бойларында

Ол Хызыр, Ыляс иен Ахмед, Сүлейман анда бар,
Ол Селим шах Мекке ханы, ибни Солтан анда бар,
Баезит, Солтан Вейис, Хыркан, Сыфан анда бар,
Бир ниче Межнун киби чәги-гирибан анда бар,
Даянар Муса асасы-мары гөрдүм шондадыр.
диймек ол өз калбындакы хыжувыны йүзе чыкарыпдыр.
Биз шахырың гошгуларыны окамак аркалы кераматлы хасапланян герчеклере ики дүнйәде-де хорматдан, абырайдан нәхили пейдаланяндыгына анык гөз етирйәрис. Шахырың шыгырларында Солтан Вейис Баба барада телим ерде агзалып гечилмегиде бизиң айданларымыза делил болуп билер, хатда Магтымгулының:
«Ол велилер сервери Солтан Вейисдек өвлүйә,
Дүшеги, өртинжеси болды гарып халк билен»
диймек шол уламаларың нәхили гүзаран доландырандыгына ченли етик боландыгыны билйәрис.
Магтымгулының Гарагалпагыстанда боландыгы хакындакы пикирлеримизи тассыклаян, хакыката догры гелйǝн кǝбир фактлара йүзленип гɵрелиң. Ораз Ягмыр шейле язяр: «Магтымгулының Хыва гелмегиниң себәби Дɵвлетмǝммет Азадының бир вагтлар шол медреселериң биринде оканлыгы үчиндир. Атасының ёлы билен барянлыгыны дуймак хер бир кǝмил перзенде гуванч гетирипдир... Магтымгулы Хывада окап башламаздан ɵң Бухара барып гайдыпдыр. Гɵгелдаш медресесинде аз вагт окап, талыпларың нǝмакул ишлерине гахар эдип, медресǝни ташлап, Хыва гайтяр. Бу роваятда шейле берилен…» Магтымгулының Хывадакы "Ширгазыхан" медресесинде окап билим аландыгы, ол медресǝниң Магтымгулы үчин ылым ожагы боландыгы тарыхы факт. Себәби шахыр Ширгазыхан медресесинде окап йөрен вагтларында Фердөвси, Омар Хаййям, Сүлейман Бакырганы, Нызамы, Румы, Хафыз, Саъдий, Жамы, Несими, Новайы, Фузулы ялы әгиртлериң дɵредижилиги билен ичгин танышяр. Гүндогар эдебиятының бу ләхеңлериниң дүрдәнелерини ичгин евренип, өз пикир дерясыны гиңелтйәр.
Хыва тɵверегиниң халкының рухы ягдайы билен долы танышан шахыр гарагалпак үлкесине сыяхат эдйәр. Гарагалпаклар билен түркменлер гарындаш болуп, бир-бирлерине дайы-еген хасапланыпдыр. Чак билен шол дɵвүрлерден башлап Магтымгулының гошгулары хер бир гарагалпагың калбындан ер алыпдыр. Соңра шахыр бу халкың ичинде танылып, шейле бир
бейиклиге етен хатда онуң туркменлиги хем уныдылып, өз жанкөер гарагалпагы дийип кабул эдипдирлер. Магтымгулы 3 йыл Хыва медресесинде окан дөврүнде, якын төверегиндǝки шәхерлере, кераматлы ерлере сыяхат эдени бу тарыхы факт. Бу хакда бирнǝче маглуматлар бар. Ягны XVIII асырда гүнорта Арал бойлары, гоншы дɵвлетлер, шол хатарда Гарагалпагыстан диярында-да, ягны бизиң баш галамыз дүнйǝ топонимики картасында белли Шаббаз, Шорахан, Чимбай, Хожаили, Гоңырат ялы шǝхерлер Магтымгулы шахырың сыяхатларында эсасы оруны эелейǝр. Бу хакда шахырың дɵредижилигинде хем, архив ылмы-эдеби чешмелерде хем маглумат берилйǝр. Багшылар Магтымгулының гошгуларыны гарагалпакча хич бир кынчылыксыз халка етирипдирлер. Соңра болса Бердах, Ажиняз ялы
гарагалпак шахырлары бу угурда кɵп хызмат эдендиклерини унытмак мумкин дǝл. Олар ики халкың гатнашыгыны ве достлугыны беркитмǝге улы гошант гошдулар. Хәзире ченли гарагалпак халкы той-байрамларыны Магтымгулының гошгуларысыз гечирмейәр.
Магтымгулы Пырагы хакында Санкт-Петербурглы алым И.А.Беляев 1913-нжи йылда гарагалпак кыссаханларыдыр жыравларының арасында өрән кɵп соватлы адамларың бардыгыны, Магтымгулының Гарагалпакларың арасында йыгы-йыгыдан боландыгы, шол себәпли онуң шахырчылыгының гарагалпак поэзиясына тәсир эдендигини, гарагалпакларың Магтымгулының шыгырларыны ятдан билйәндиклерини гөркезйәр. Магтымгулы гарагалпакларың арасына геленде илки билен Гоңрат галасына барандыгы мәлим. Себәби, биринжиден Гоңрат галасы XVIII асырда Көнеүргенжиң дережесиндәки улы гала. Икинжиден, деряның чеп тарапындакы гарагалпакларың шол дөвүрлердәки йыгы ерлешен ери Гоңрат галасының тɵвереклериди. Шол себәплиде Магтымгулы галада бирнәче гезек болуп, бу ердәки шахырлар, кыссаханлар билен душушыпдыр. Оларың ерине етирен дессанлары билен бирликде гүндогар классикларының эсерлерини диңләпдир. Биз мундан Гоңрат галасының XVIII-XIX асырларда Хорезмде яшаян хер хили миллетлериң медени гатнашыкларыны ровачландырып, улы тәсир эдендигини гөрйәрис. Себәби, Гоңрат галасында ве онуң тɵвереклеринде яшаян илатың арасында атлы сазандалар, багшылар, жыравлар болупдыр”.
Тарыхы чешмелерде ве архив материалларында айдылышы ялы Хеким ата Сүлейман Бакырганы Гарагалпагыстан үлкесиниң Гоңрат этрабының территориясында ерленен. Магтымгулы Пырагы өз уссады Хеким атаның габрына бирнәче гезек зыярат этмәге баранда ол ердәки яшы улы адамлар билен сөхбетдеш боляр. Магтымгулыны гарагалпаклар өз перзенди ялы сөйүпдирлер, онуң шыгырларыны саза гошуп айдым эдип айдыпдырлар, гошгуларыны ятлапдырлар. Бу бай мирас агыздан-агыза гечип, несилден- несиле рухы мирас сыпатында гечип гелен. Бу хакда гарагалпак тарыхыны ичгин өвренен алым Т.А. Жданко өз ишлеринде гарагалпак-түркмен халкларының достлугының медени, эдеби багланышыкларыны, агзыбирликлерини айратын белләп гечйәр, Магтымгулы дүрли-дүрли юртлара сыяхат эдип, ынсанларың дурмушыны ичгин өвренен. Жемгыетдәки дүрли хǝсиетли адамларың дурмушына кепил болан. Шол себǝплиде ынсан психологиясындакы айратынлыклары Магтымгулы ɵз сетирлеринде айдып гечйәр. «Ашына дегмез» атлы шыгырында
«Адам бар мүң түмен ийдирсен аздыр,
Бардыр адам ийен нанына дегмез»
дийип ныгтаяр.
Хеңңамлар айланяр, дɵвүрлер гечйǝр эмма Магтымгулы Пырагының гуран овадан ве берк поэзия бинасы хенизлер хем баш гɵтерип, XVIII асырың харабаларының арасындан бизе шугла сачын дур. Бу шугла билен несиллеримиз ёлларыны ягтылдып, ынсанперверлик дуйгуларындан ылхамланып, бейик гележегини гурярлар ве гурарлар.


Ажинияз адындакы НДПИ
Рухылык эсаслары ве хукук тǝлими кафедрасы
доценти Сапардурды Абаев