Mahalliy budjet xarajatlari tarkibi va ijtimoiy soha taraqiyotida tutgan o’rni va ahamiyati

7-jadval
Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlariga 2020-2021 yillarda ajratilgan hamda 2022 yilda rejalashtirilgan tartibga soluvchi transfertlar miqdori (mlrd.so‘mda)¹⁴

7-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, 2020 yilda respublika byudjetidan Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlariga ajratilgan tartibga soluvchi transfertlarning miqdori 10 170,9 mlrd. so‘m, 2021 yilda esa 10 443,0 mlrd. so‘mni tashkil etgan. 2022 yilda esa hududlar mahalliy byudjetlariga 14 115,6 mlrd. so‘m tartibga soluvchi transfertlar byudjetidan ajratilishi rejalashtirilgan. 2020-2022 yillarda mahalliy byudjetlarga ajratilgan tartibga soluvchi transfertlarning o‘rtacha 14,0 foizi Qashqadaryo viloyatiga, 12,7 foizi Surxondaryo viloyatiga, 12,5 foizi Namangan viloyatiga, 10,4 foizi Andijon viloyatiga to‘g‘ri kelmoqda.
XULOSA
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarda davlatning iqtisodiyotga aralashuvini qisqartirish, iqtisodiyotda davlat boshqaruvini markazlashtirishni cheklash hamda bu boradagi vazifalarning bir qismini respublikadan viloyat, tuman darajasiga o‘tkazishga asosiy e’tibor qaratilmoqda, buning natijasida ko‘pgina vakolatlar mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlariga navbatma-navbat o‘tkazilib borilmoqda. O‘tgan davrda bu sohada ko‘p ishlar amalga oshirildi, biroq sohada kelgusida hal etilishi zarur bo‘lgan ko‘plab masalalar mavjud. Bu borada Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning “mahalliy hokimiyat organlarining vakolat va mas’uliyatini qayta ko‘rib chiqishimiz, ularning mustaqilligini yanada oshirishimiz lozim”¹⁵ degan fikrlari so‘zimizni tasdiqlaydi.
Hududiy tashkil etish shakli sifatida mamlakatimizda 1990-yillarda tub ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy oʻzgarishlar boshlanganidan soʻng munitsipalitetlar tashkil etildi va ular rivojlanishda uzoq yoʻlni bosib oʻtdi. Hozirgi vaqtda mahalliy o'zini o'zi boshqarishning ikki pog'onali tizimi tashkil etilgan bo'lib, u uchta turdagi munitsipalitetlarni (shahar tumanlari, shahar tumanlari) o'z ichiga oladi. Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan amalga oshiriladigan vakolatlar qayta taqsimlanmoqda, munosabatlarning yangi tizimi qurilmoqda va bu mahalliy davlat hokimiyati organlarining o'zida ham, tashkiliy tuzilmasining o'zgarishi munosabati bilan ham sodir bo'lmoqda va boshqalar. keng, mahalliy hokimiyat organlari va sub'ektlari va davlat organlari o'rtasida . Shu bilan birga, mahalliy o'zini o'zi boshqarish tizimining faoliyatiga to'sqinlik qiluvchi bir qator muammolar aniqlandi, jumladan:
· Mahalliy o'zini o'zi boshqarishning hududiy tashkil etilishining noaniqligi;
• munitsipalitetlarning vakolatlarining noaniqligi;
· mahalliy davlat hokimiyati organlarining davlat organlari bilan o‘zaro hamkorligi mexanizmlari ishlab chiqilmaganligi;
· mahalliy o'zini o'zi boshqarish sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlarning nomukammalligi;
Afsuski, bu holat o‘z navbatida, tuman mahalliy byudjetining yuqori byudjet, ya’ni viloyat byudjetiga qaramligini oshiradi. Moliyaviy transfertlarga bo‘lgan ehtiyojni kamaytirish va tuman mahalliy byudjeti mustaqilligini oshirishda mahalliy davlat hokimiyati va moliya organlari o‘z vakolatlari doirasida mahalliy byudjet daromadlaridan oqilona foydalanishlari, mavjud mablag‘larning maqsadli sarflanishi uchun shaxsiy javobgarlik va mas’uliyatlarini oshirishlari, shuningdek, xarajatlarning maqsadliligini, manzilligini ta’minlashi va ulardan oqilona
foydalanilishini nazorat qilishlari talab etiladi. Mazkur tadbirlarning samarali amalga oshirilishi, pirovardida, yalpi hududiy mahsulot va ishlab chiqarish hajmlarining ko‘payishiga, hudud aholisining turmush farovonligining yanada yaxshilanishiga, hududlar moliyaviy imkoniyatlarining kengayishiga hamda tuman mahalliy byudjet daromadlari barqarorlashuviga olib keladi.
Bizning fikrimizcha, mahalliy byudjetlar daromadlarini tartibga solish mexanizmlarini aniqlash va uning mohiyatini hisobga olish bo‘yicha yuqoridagi yondashuvlarning barchasi bitta umumiy afzalliklarga ega barcha mualliflar mahalliy byudjetni mahalliy hokimiyat organlariga yuklatilgan vazifalar to‘plami va ularni qondirish uchun ularning ixtiyoridagi mablag‘lar to‘plami deb hisoblashadi. O‘ylaymizki, bu takliflar O‘zbekistonda mahalliy byudjetlar daromadlarini tartibga solish mexanizmlarini shakllantirish, takomillashtirishda muhim yechim bo‘la oladi.