MahmudKoshg‘ariy ijodiy faoliyati boʻyicha annotatsiyalar va ilmiy ish. Abdullayeva Kamola 207-guruh talabasi

MahmudKoshg‘ariy
ijodiy faoliyati boʻyicha annotatsiyalar va ilmiy ish.


Abdullayeva Kamola 207-guruh talabasi.

Annotatsiyalar.

Annotatsiya. Maqolada Mahmud Koshģariyning “Devoni luģotit turk” asari va “At tuhfat uz zakiyati fil luģotit turk" luģati asarlari asosida Osmon va Unga oid soʻz va birikmalar oʻrganiladi ,solishtiriladi va soʻzlar leksik marfologik jihatdan muqoyasa qilindi.
Kalit soʻzlar: tilshunoslik, marfologiya “Devoni luģotit turk”, “At tuhfat uz zakiyati luģotiti turk”, luģat termini. Mahmud Koshģariyning ,,Devoni luģotit turk” asari turkiy tilimiz takomillashuvidagi ilk vositalardan biri hisoblanadi.Uning X-XI asrlarda yaratilgan bu asari oʻsha davr hayot tarzi,madaniyatidan tashqari,til shevasi,tilshunoslikka oid leksika ,marfologiya ,fonetika kabi uslubiyatlarni oʻz ichiga oladi. “Devoni luģotit turk” har qaysi soha terminlarini oʻrganishga noyob qoʻllanma boʻlganligi sabab turli guruhlarga boʻlib oʻrganiladi. Shu oʻrinda biz ham asarda keltirilgan
“Osmon va unga oid narsalar” soʻz va birikmalarni tahlil qilib chiqamiz
. Lekin tilshunoslik asari birgina “Devoni luģotit turk” emasligi yuzasidan XIII-XIV asarlarni oʻz ichiga oluvchi ,muallifi aniqlanmay qolgan “At tuhfat” kitobi tarkibida qoʻllanilgan ,,osmon va unga oid narsalar “ soʻz va birikmalarni ham oʻrganib chiqamiz . Negaki ,bu ikki asar yozilishi jihatidan ,birin – ketin yaratilgan boʻlib, turkiy tilning oʻğuz, qipchoq, qarluq shevalarida tarkibiy almashinib ishlatiladi.
“Devoni luģotit turk” da koʻproq oʻģuz lahjasidagi soʻzlar qoʻllanilgan boʻlsa,”At tuhfatda” asosan ,qipchoq shevasi soʻzlari qoʻllanilgan.Devoning I tomida kelgan “osmon” ma’nosini anglatuvchi ajac (162) At tuhfatda acti (173) shaklida qoʻllaniladi. Koʻshģariy asarining II tomida “mushtariy
yulduzi “ ma’nosini anglatuvchi ķapaнķyш (173) At tuhfatda aķajґip shaklida kelgan. Devonda
“qaroqchi yulduzining aylanishi “ jajдi (177) shaklida kelgan boʻlsa At tuhfatda jitkip (203) shaklida kelgan.”At tuhfat “ asarida “xulkar” yulduzi ikki xil shaklda qoʻllanilgan .Bulardan birinchisi ýлкар (262) hamda jaдikap (195) shaklida qoʻllanilgan .Shuningdek, yulduz soʻzi ham At
tuhfat asarida ikki xil shaklida qoʻllanilgan.Birinchisi,jyлдуз (206) hamda jitkyp shaklida qoʻllanilgan.Devonda jypkak (191) ya’ni “ bulut” soʻzi At tuhfatda
“булутланди” shaklida qoʻllanilgan.Ya’na bir ma’lumotni aytish joizki Devonda “yulduz” чалпан shaklida At tuhfatda jулдуз shaklida kelgan.Lekin At tuhfatda “yulduz” soʻzining ikki xil koʻrinishini koʻrdik.”Devonda
“qoʻllanilgan jaшін (197) ya’ni chaqmoq soʻzi “At tuhfatda “jaшіқ (200)shaklida qoʻllanilgan.
“Devon” va “At tuhfat “ asarlaridagi “osmon va unga oid narsalar “ ni solishtirdik.Ammo “At tuhfat “ asarida qoʻllanilgan ba’zi soʻzlarning “Devonda” qoʻllanilmagan variantlari ham bor.Bular jaмлі – suxayl yulduzi ,jaдікар – xulkar yulduzi ,тіразу -tarozi yulduzi kabi soʻzlardir.
Xulosa qilib aytish kerakki ,turkiy til baģayotda katta.Tahlil qilib oʻtganimiz xulkar yulduzining “At tuhfat “ asarida 2- 3 xil shakli uchraydi.Luģatlarda soʻzlar faqat soʻzliklar bilan cheklanib qolmay birikma , ibora, birlik koʻrinishida ifoda etgani buning yorqin dalili boʻla oladi.

Foydalangan adabiyotlar

1. 
   Mahmud Koshğariyning Turkiy soʻzlar devoni ( Devoni luģotit turk) Ğafaur Ğulom nomidagi nashiryot -manbaa ijodiy uyi Toshkent 2017.
   
2. 
   ”At tuhfatuz zakiyati fil luğotit turkiya” (turkiy tili) haqida noyob tuhfa) Toshkent FAN.