Mahsulotning hayotiy sikli

Mahsulotning hayotiy sikli

Klassiklarning qiyosiy ustunlik nazariyasida ba‘zi bir savollar o’z yechimini topmaganligi (masalan, eksport tuzilmasi dinamikasi qonuniyatlari qanday, nega bir xil tarmoqlar oldinga siljisa, ikkinchisi orqaga surilib ketadi) xalqaro mehnat taqsimoti muammosiga bo’lgan yangi yondashuvlarning kelib chiqishini taqozo etdi. Shunday yondashuvlardan biri ―Mahsulotning hayotiy sikli‖ konsepsiyasi hisoblanadi. Bu nazariyani ishlab chiqishda M.Pozner, L.Uells va boshqa iqtisodchilar qatnashdi. Lekin birinchi marta bu nazariyaning tasnifiy bayoni 1966-y. atoqli amerika olimi R.Varronning “Mahsulot- ning hayotiy sikli nuqtayi nazaridan ko„rilgan xalqaro investitsiyalar va xalqaro savdo” maqolasida e‘lon qilingan.
AQSh eksport tuzilmasini tahlil qilish natijalari mazkur nazariyaning yaratilishiga bevosita turtki bo’ldi. Tahlil natijalari jahon bozorida raqobatbardoshlik asosini tashkil etuvchi tarmoqlar majmuyining o’zgarib turishini ko’rsatib berdi. XX asr boshiga kelib bunday tarmoqlar jumlasiga to’qimachilik va o’rmon-texnik sanoati, qora metallurgiya, mashinasozlik kiritilgan. 30-yillarning oxiriga kelib tarmoqlar majmuyi va tartibi o’zgardi (birinchi o’ringa mashinasozlik chiqdi, oziq-ovqat sanoati ilg’or eksport qiluvchi tarmoqlar qatoriga qo’shildi), 60-yillarning boshiga kelib esa, transport vositalari, asbob- uskunalar, kimyoviy tovarlar, elektr uskunalari va boshqa mashinalarni ishlab chiqarish tarmoqlari Amerikaning asosiy eksport qiluvchi tarmoqlari majmuyini tashkil etdi.
Urushdan keyingi tashqi savdo tuzulmasi tahlili natijalari eksport tarmoqlarida ilmsig’imli mahsulotlarni ishlab chiqaradigan tarmoqlarning roli ortib borayotganligini aniqlab berdi. Shu sababli ―ilmsig’imli tarmoqlar‖ atamasi kiritilidi. Hozir ilmsig’imli tarmoqlar oldingi qatorga ko’tarildi va ular mamlakatning jahon bozoridagi raqobat qudratini belgilab bermoqda.
―Ilmsig’imli‖ atamaning muomalaga kiritilishi ishlab chiqarish omillari to’g’risidagi tushunchani qayta ko’rib chiqishni taqozo etadi. Ilmsig’imli mahsulot – mehnat sig’imli mahsulotning o’zgargan shaklidan boshqa narsa emas. Ko’pchilik ilmiy-texnik xodimlar (barcha
yollanma ishchilarning 50 foiziga yaqini) ish haqining yuqoriligi va ko’p sonli yuqori malakali ishchilarning mavjudligi tufayli ilmsig’imli mahsulotlarni ishlab chiqarishdagi umumiy sarflarda ishchi kuchiga to’g’ri keladigan sarflar hissasi ham yuqori. Bundan tashqari turli ishlab chiqarish bosqichlarida har bir yollanma mehnat egasining hissasi ham har xil bo’ladi. Demak, mehnat omilini tarkibiy tuzilishi jihatidan bir xil, deb qaragan Xeksher-Olin nazariyasini qo’llash xatodan xoli emas. Shu bois ―mahsulotning hayotiy sikli‖ nazariyasi mualliflari mehnatni bir qancha turlarga ajratadi: yuqori malakali mehnat, boshqaruv mehnati, malakasiz mehnat va b. Shunday qilib, ikki omilli model ko’p omilga aylandi, ya‘ni kapital omili bilan birga mehnatning har xil turlari amal qiladi.
Har bir omil ahamiyatining o’zgarishiga muvofiq ravishda ishlab chiqarishning uch fazaga (ular ―mahsulotning hayotiy sikl‖iga mos tushadi) bo’linishi mazkur nazariyaning kelib chiqishiga yana bir sabab bo’ldi.
Birinchi fazada – yangi mahsulotni ishlab chiqarishga joriy etishda – yutuq eng avvalo, fan-texnika darajasiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun yuqori malakali mehnat asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Ikkinchi o’rinda boshqaruv mehnati turadi, uning asosiy vazifasi tovarlarni keng miqyosda ishlab chiqarishga o’tishning eng qulay yo’lini qidirib to’ish hisoblanadi, mazkur bosqichda ishlab chiqarish kichik ko’lamda olib borilishi tufayli kapital oxirgi o’rinda qoladi.
―Mahsulotning hayotiy sikli‖ nazariyasiga ko’ra yangi mahsulotni ishlab chiqarishga joriy etish eng kuchli ilmiy kadrlar va yuqori malakali ishchi kuchi to’plangan rivojlangan mamlakatlarda amalga oshiriladi.
Ikkinchi fazada ommaviy ishlab chiqarish yo’lga qo’yiladi. Bunday ishlab chiqarish industrial baza quvvatiga, ishlab chiqarish strategiyasiga bog’liq bo’ladi. Bunda kapital va boshqaruv mehnati asosiy rol o’ynaydi. Yuqori malakali mehnat esa, endi faqat texnologik ishlab chiqarishning muayyan sur‘atini ushlab turish vazifasini o’taydi, o’rta va past malakali ishchilar mehnati bilan birga ikkinchi o’rinni egallaydi. Demak, fan-texnika jihatidan yetakchi bo’lmagan, lekin ortiqcha kapitali ko’p bo’lgan o’rtacha rivojlangan mamlakatlarda mahsulot ishlab chiqarishning ikkinchi ―hayotiy sikli‖ davom etadi.
Uchinchi faza uchun bir xil texnologik asosda mahsulotlarni ommaviy tarzda ishlab chiqarish xos. Malakasiz mehnat birinchi o’ringa suriladi, u o’z mavqeyini saqlab qolgan kapital bilan bir qatorda turadi. Olimlar, muhandislar va menejerlar mehnatining ahamiyati keskin pasayadi.
Bundan bu fazada mahsulot ishlab chiqarish soddalashib, malakasiz ishchilar zaxirasi ko’p bo’lgan rivojlanayotgan mamlakatlarda ommaviy tus olishini ko’rish mumkin.
Keyinchalik mazkur mahsulotga talab, pasayadi, uning o’rnini qoplovchi yangi mahsulot ishlab chiqarish fazasi qaytadan boshlanadi.