Mahsus pedagogikaning klinik asoslari

Periferik nutq apparatining vazifasi uch bo'limdan iborat:

• 
  nafas bo'limi;
  
• 
  ovoz bo'limi;
  
• 
  artikulatsion bo'lim.
  

Nafas bo'limiga ko'krakqafasi, bronxlar va traxeya kiradi. Nutq talaffuzi nafas olish bilan uzviy bog'liqdir. Nafas yordamida organizmning kislorod bilan to'yinishi ro'y beradi va gaz almashinuvi chiqindilari tashqariga chiqariladi.
Kattalarning bir daqiqalik o'pka hajmi 6—81 havo atrofida barobariga kattalashishi mumkin. Odam normal osoyishta nafasda 500—600 m havo oladi va chiqaradi. Bu nafas havosi deb ataladi. o’pkaning hayotiy hajmi nafas, qo'shimcha va zaxira havodan tashkil topgan. Inson o‘pkasining hayotiy hajmi doimiy emas, u katta tebranishlarga uchrab turadi. Bolalar o'pkasining hajmi uning yoshiga bog'liqdir. Katta odam minutiga 16— 20 marta nafas olib chiqaradi, maktabgacha yoshdagi bola 25—30, yangi tug‘ilgan chaqaloq 50 martagacha. Jismoniy zo'riqishda yutilayotgan havo miqdori burun orqali yetmaydi va odam og'iz orqali yoki aralash nafas olishga o'tadi.
Nutqdagi nafas. Nutq davomida nafas organlari gaz almashish biologik funksiyasini oshirish bilan birga ovoz hosil qilish va artikulatsion funksiyasini ham bajaradi.
Tinch holatda nafas chiqarish ong yordamiga muhtoj bo'lmaydi, u avtomat boshqariladi. Ma’lumki, nutq nafas chiqarish fazasida vujudga keladi. Nutq davomidagi nafas olish nafas chiqarishga nisbatan qisqaroqdir, chiqarish esa uzoqroqdir.



Ovoz boylamlarining joylashishi. A-nafas olganda. B tovush chiqarganda, C-nafas chiqarganda.
Shuni ta’kidlash lozimki, nutq vaqtidagi nafas chiqarish ko'krak qafasi nafas cliiqaruvchi mushaklari va hiqildoq ko'p qismini egallagan ovoz paychalarining faol harakatiga bogdiq.
Odatdagi nafas olishda ovoz tuynugi keng ochiladi va uchburchak shaklga keladi. Havo bu tuynukdan bemalol odadi. Eshitishida nuqsoni bodgan bolalar va nutqi yo'q bolalarda ko'pincha nutqiy nafasning nuqsonlari kuzatiladi: ular ko'p miqdorda havo toddirib yuboradi yoki aksincha, yetarlicha nafas olmaydi, shuningdek, nutqda havoni rejasiz sarflaydi. Tovush kuchi chiqarayotgan havo zo'riqishi va ovoz boylamlari tebranishining amp1 itudasiga bogdiq. o’pka ko'proq havo bilan todganda va katta tezlikda baland ovoz yuzaga keladi. Lekin halqumda yuzaga keladigan ovoz kuchi juda zaif bodadi, uning kuchi rczonator yoki (nadstav) naychada paydo bodadi. Shu tarzda ovozning kuchi va baland 1 igi hosil bodadi.
Tovushni talaffuz qilishda tovush yorig'i avvaliga berk turadi, ya’ni tovush boylamlari tarang va bir-biriga yopishgan holatda turadi, so'ngra o'pka, bronxlar va traxcyadagi havo bosimi tufayli, u juda qisqa vaqtgacha ochiladi va shu paytda tovush yorigddan havo odadi, undan so‘ng tovush burmachalari yana bir-biriga yopishadi, bu tebranma harakatlar soni chiqayotgan tovush soni balandligiga mos keladi. Zarur balandlikdagi to­vushni talaffuz qilish uchun kishi hiqildoq muskullarini qisqartirib, rcflcktor ravishda tovush burmachalariga madum uzunlik va taranglikni, yuqorigi rczinatorlarga esa madum shaklni beradi.
Shivirlab gapirganda tovush burmachalarining oldingi bodimlarida qisilish ro‘y beradi, havo tovush yorugd orqali o'tib, orqa bo'limda shovqin hosil qiladi, u shivirlagan tovush deb ataladi.
Tovush balanclligi, kuchi va tembri bo'yicha farq qiladi.
Erkaklarda hiqildoq va tovush burmachalari odchamining bolalar va ayollarga qaraganda kattaligi tufayli. erkaklarda to­vush bir oktavaga past bodadi. Tovushni sinishi yoki uning mutatsiyasi balog'at yoshiga yetganda (12—16 yoshlar orasida) yuzaga keladi.
O‘g‘il bolalarda tovush diskant yoki altdan tenor, baritone yoki basga o'tadi, qizlarda esa — sapranoga o4adi.
Artikulatsion bo‘limning asosiy a’zosi tildir, chunki u hamma unii va undosh tovushlarning hosil bo'lishida qatnashadi. Tovushlarning balandligi va aniqligi rezanatorlar yordamida hosil bo‘ladi. Rezanatorlar halqum, og'iz, burun bo'shligMdan iborat, bu bo'shliqlar tovushlarni talaffuz etishga imkon yaratadi.

11-mavzu. Inson nutq organlari markaziy va periferik
tizimlarining patologiyasi.
Reja: