Majmua pdf

O‘rta Osiyo olimlarning xronologiya rivojlanishiga ko‘shgan xissasi. Urta asrlarda
xronologiya yanada rivojlanib bordi. Xronologiya rivojiga O‘rta Osiyolik olimlar, Ahmad al-
Farg‘oniy (797-865), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Umar Hayyom (1048-1131) va Mirzo
Ulug‘bek (1394-1449) katta hissa qo‘shdi.
Ahmad al-Farg‘oniy. Ahmad al-Farg‘oniy ilmi-xay’at (falakiyotshunoslik-astronomiya,
riyoziyot-matematika) va jo‘g‘rofiya (geografiya) fanlari bilan shug‘ullandi hamda qator ilmiy
asarlar yozib qoldirdi. Axmad al-Farg‘oniy al-Ma’mun topshirig‘iga binoan Damashqdagi
rasadxonada osmon jismlari harakati va ularni aniqlash, yangicha «zij» yaratish ishlariga rahbarlik
3

---

qildi. Ahmad al-Farg‘oniyning «Kitob al-harakat as-samoviya va javomi’ ilm an-nujum» (Samoviy
harakatlar va umumiy ilmi kitobi) asari astronomik asar hisoblanadi. Bu asar astronomiya asoslari
haqidagi kitob nomi bilan ma’lum bo‘lib, 1145-1175 yillardan Evropada lotin tiliga tarjima
etilgan. Olim «Alfraganus» nomi bilan Garbda shuhrat topadi. Uning mazkur asaridan asrlar
davomida Evropa universitetlarida asosiy darslik sifatida foydalanilgan, chunki bu kitob
zamonasining astronomiya xakidagi eng muhim zarur bo‘lgan bilimlarini o‘z ichiga olgan edi.
Ahmad al-Farg‘oniyning «Erdagi ma’lum mamlakatlar va shaxarlarning nomlari va har bir iqlimdagi
hodisalar haqida» asari ham mashhur. Asarda Ernish yumaloqligi, bir xil osmon yoritqichlarining
turli vaqtda ko‘tarilishi, tutilishi va bu tutilishlar har bir joyda turlicha ko‘rinish, masofalar
o‘zgarishi bilan ularning ko‘rinishi ham o‘zgarishi hakida qimmatli mulohazalar bildiriladi.
Abu Rayhon Beruniy. Abu Rayhon Beruniy SHarqning yorqin va ulug‘ siymolaridan biri
hisoblanadi. Uning «Al osor al-boqiya ani-l-kurun al-holiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar»), («Xronologiya»), «Qonuni Mas’udiy» asarlarida xronologiya faniga oid ko‘plab
ma’lumotlar berilgan. «Qadimgi xalklardan qolgan yodgorliklar» nomli asarda arab, eron, so‘g‘d,
xorazm, yunon kalendari hamda asosiy vaqt birliklari, turli vaqt tartiblari xaqida batafsil ma’lumot
bergan. Olim har bir xalqning o‘z tarixi borligini ta’kidlar ekan, ularning nafaqat tarixi, balki vaqt
hisobi hamda kalendarlari ham bir-biridan farq qilinshni ta’kidlaydi.
Abu Rayhon Beruniy «Movarounnaxr otashparastlari, ya’ni Xorazm va So‘g‘d aholisi ishlatadigan
oylarni» bayon etadi. Movarounnahrliklarning kalendaridagi oylarining soni va yilning uzunligiga
ko‘ra eronliklar kalendariga o‘xshashi, faqat oylarning boshlanishi orasida farq borligini ko‘rsatib
o‘tadi. Abu Rayhon Beruniy xorazmliklar kalendaridagi va kunlarining nomlarini ham keltirib
o‘tadi. Xorazmliklar «isfandorajiy» (o‘n ikkinchi) oyining oxiriga qo‘shiladigan ortiqcha besh
kunning birinchisini oyning birinchi kuni nomi bilan atab, qolgan kunlarga ham birin-ketin kelgan
kunlarning nomlarini berishlari aniklaganini ta’kidlaydi.