Majmua pdf

Tayanch tushunchalar :
Xronologiya - vaqt birligi, bo‘linishini o‘rganadi, «xronos» - vaqt, «logos» - fan.
Birinchi xronologiya xaqidagi ma’lumotnomalar to‘plami - XIX asrning 1-yarmida
P.V.Xavskiy «Xronologiya jadvali»ni tuzgan.
Abag‘amno - Misrliklar qo‘shimcha besh kunni (kichik oy) deb ataganlar.
Anqnaqt - Misrliklar kabisali yilni esa (alomat) deb ataganlar. «Musriy» - Misrliklar qo‘shimcha
kunni so‘nggi oyining oxiriga ko‘shganlar va uni shunday ataganlar.
Kalendar - lotincha «kalendarium» so‘zidan olingan bo‘lib, qarz kitobi ma’nosini anglatadi.
2-mavzu. VAQT SANASI BIRLIGI. ENG QADIMGI KALENDARLAR
Reja
1. Vaqt tushunchasi. Hafta, sutka, soat tushunchalari. Dastlabki soatlar.
2. Kalendarlar haqida tushuncha.
3. Kalendarlar va ularning turlari (Quyosh, Oy, oy-kuyosh kalendarlari).
Vaqt tushunchasi. Vaqtning eng muhim xususiyatlaridan biri, uning bir tomonlama, ya’ni
olg‘a, kelajak tomonga yurishidir. Matematiklar ta’biri bilan aytganda, manfiy vaqt bo‘lishi mumkin
ham emas. Vaqtni o‘lchash uchun soniya, daqiqa, soat, sutka, hafta, oy va yil birliklari kabul
qilingan. Olingan va butun dunyo mamlakatlarida bir xil qabul qilingan. Aniq vaqtning asosiy
manbai astronomik kuzatishlardir. Maxsus asboblar yordamida yulduzlarni kuzatib, aniq vaqtni
(soniyaning mingdan bir ulushlari aniqligida) topiladi.
Hafta va uning turlari. Vaqt - tabiatdagi davriy hodisaga, Erning o‘z o‘qi atrofida aylanish
davriga nisbatan hisoblanadigan o‘lchov birligidir. O‘rta asr solnomachisi Dostopochtenniy,
«yilning uzunligini - tabiat, oyning uzunligini -an’analar, haftaning uzunligini belgilaydi», - deb
yozgan edi. Vaqtning sun’iy birligi bo‘lgan haftalar, qadimda uch, besh va etti kundan iborat
bo‘lgan. Bobil va SHumer matnlarida etti kunlik hafta mavjudligi haqida ma’lumotlar berilgan. Etti
6

---

kushshk hafta vaqt o‘lchovi sifatida SHarkda Bobilda ishlatilgan. Rimda ham dastlab sakkiz kunlik
hafta bo‘lib, unga A harfidan N harfigacha bo‘lgan nomlar berilgan. Rimda imperator Avgust
davrida (miloddan avvalgi 63-milodning 14) etga kunlik hafta keng tarqalgan. Etti kunlik hafta
yaxudiylardan misrliklarga, ulardan rimliklarga va so‘ngra G‘arbiy YOvropaga tarqalgan.
Bobilliklar ettini «qutlug‘ son» deb hisoblaganlar. Bu sig‘inish o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan beshta
«sayyora» - «planeta» yoki «daydib yuruvchilar» va ular qatoriga qo‘shib hisoblangan Oy va
Quyosh bilan bog‘liq bo‘lgan. Ular Er atrofida etti sayyora - Oy, Merkuriy, Venera, Quyosh,
Mars, YUpiter va Saturn aylanadi, deb hisoblaganlar. Haftalarga sayyoralarning nomi berilgan. Bu
nomlarni rimliklardan so‘ngra, G‘arbiy Evropa xalqlari ham qo‘llashgan. Lotincha, fransuzcha va
inglizchada ularning ko‘rinishlarini quyidagi jadvalda ko‘rish mumkin.