Majmua pdf

Kushon podsholigi tarixiy geografiyasi. Miloddan avvalgi IV asr oxirlarida xitoy
manbalarida yuechjilar deb atalgan massaget qabilalari SHarqiy Turkistondan to Mo‘g‘uliston
chegaralarigacha bo‘lgan xududlarga ko‘chib ketganlar.
Xitoyning shimolida esa. xunn qabilalari yashagan. YUechjilar xunnlarga janubiy ko‘shni bo‘lgan.
Miloddan avvalgi 176 yilda xunnlar yuechjilar ustiga xujum uyushtirdilar. Oqibatda xunnlar
165 yilda yuechjilarni g‘arbga uloqtirib tashlaydilar. YUechji qabilalari qadimgi Farg‘ona erlariga
chekinadilar va o‘sha erda istiqomat qila boshlaydilar. Jumladan, hozirgi Namangan viloyatining
YAngiqo‘rg‘on tumani xududida Kushon qishlog‘i va Kosonsoyda Koson shaxrini yuechjilar
barpo kilgan edi. Ma’lumki, miloddan avvalgi 155 yilda YUnon-Baktriya davlati inqiroz sari
yuzlandi. SHu qulay vaziyatdan foydalangan yuechjilar miloddan avvalgi 140 yili So‘g‘d erlari
orqali Baqtriyaga bostirib keladilar va SHimoliy Baqgriya xududlarini egallab oladilar.
YUechjilar Baqtriyada 100 yil mobaynida 5 ta qabilaga bo‘linib yashaganlar. Guyshuan
(Kushon) qabilasi (yabg‘usi kudzula Kadfiz edi) to‘rtta qabila yabg‘ularini o‘ziga tobe etib barcha
kabilalar ustidan hukmronlik qilardi. U o‘z davlatini Kushon podsholigi sifatida e’lon qildi va
xozirgi Surxondaryo viloyatining SHo‘rchi tumanida joylashgan Dalvarzintepani bu beklikning
poytaxtiga aylantirdi. Kudzula Kadfiz o‘z davlat chegaralarini kengaytirish va uning qudratini
mustahkamlash maqsadida Amudaryoning chap sohilidagi tumanlarini egallashga bel bog‘ladi. U
tez orada Parfiya, Afg‘oniston va Kashmirni egalladi.
Kudzulla Kadfiz vafotidan so‘ng uning o‘g‘li Vima Kadfiz taxtga o‘tiradi. Bu davrda
Kushonlar davlati Pokiston va Hindistonning markaziy viloyatlarini bosib oladi.
Vima Kadfizdan keyin mamlakatni idora qilish Kanishka zimmasiga tushgan. U podsholik
qilgan davrda Hindistonning janubiy tumanlari, Markaziy Osienish So‘g‘diyona, Xorazm va
CHoch viloyatlarini zabt etadi.
Milodning I asr 70-80 yillarida SHarkiy Turkiston erlari masalasida Xitoy-Kushon
mojarolari boshlanadi. SHunga qadar kushonlar xitoyliklarning SHarqiy Turkiston erlarini egallash
uchun kilgan harbiy harakatlariga xayrixoh bo‘lganlar. Hatto ular 84-yilda xitoylarga karshi
kurashish uchun Krshg‘arga yuborilgan Qanguy qo‘shinini tezda chaqirib olishni Qang‘uy
88

---

podshosidan talab ham qiladilar. Natijada Qang‘uy podshosi o‘z qo‘shinini chaqirib oladi.
Qoshg‘ar hokimligi esa xitoyliklarga taslim bo‘ladi.
Soson podshosi SHopur I (241-242 yillar) yozdirgan «Zoroastr Kaabasi»da kushonlar
saltanatining xududi haqida: «Kushonlar mamlakati Peshavor, Qoshg‘ar, So‘g‘d va CHochga
cho‘zilgan», - deyiladi. Markaziy Osiyoda kushonlar asos solgan 3 ta shahar bo‘lgan: 1. Koson-
Farg‘ona vodiysida; 2. Kattaqo‘rg‘on - Zarafshon vohasida; 3. Kesh - Qashqadaryo viloyatidadir.
Vasudeva davriga kelib Kushon podsholigi 2 kismga bo‘linadi. Mamlakatnik bir qismiga
Vasudeva, ikkinchi qismiga Kanishka SH hukmronlik kiladi. Buii ularning har ikkalasi nomidan
zarb etilgan tanga pullar isbotlaydi.
226 yilga kelib kushonlar saltanatida g‘arbda - Parfiya davlatining o‘rnida Sosoniylar davlati
siyosat maydoniga chikdi. Bu davlat Parfiyaga karar edi. ammo podsho Artashir I davrida mustaqil
davlat sifatida faoliyat ko‘rsatishga intildi va kushonlar davlatiga xavf sola boshladi. Bunday
vaziyat kushonlarni befarq qoldirmadi. Kushon podshosi Vasudeva sosoniylar tomonidan
bo‘ladigan xavfga qarshi ittifoq qidirib, 230 yilda Xitoyga o‘z elchisini yubordi. Kushonlar bilan
sosoniylar o‘rtasida jang bo‘lishi tabiiy edi. 242-243 yillarda bo‘lib o‘tgan ikki o‘rtadagi jangda
sosoniy SHoggur I ning qo‘shini kushonlarni mag‘lubiyatga uchratdi. SHundan so‘ng sosoniylar
hukmdorlari SHarqiy Turkiston hududlarida «Kushonshoh» unvoniga ega bo‘ldilar. 252 yilda esa
ular yana «Kushon shohlarining ulug‘ shohi» degan unvonga ega bo‘ldilar. Bu yillarga kelib
kushonlar Hindistondagi erlarning xam katta qismidan judo bo‘ldilar. Buni bir budda matnida
(SH asr o‘rtalariga oid) «dunyo uch qismga (Xitoy, Rim, Kushon) bo‘lingan, ammo osmon
o‘g‘lonlari (saltanatlari) to‘rtga: Xitoy, Rim, Kushon va Hind» deb bergan xabaridan ham bilish
mumkin. Hind manbalarida ko‘rsatilishicha, SH asr o‘rtalariga kelib Hindiston kushonlardan
mustaqil davlat bo‘lib ajralib chiqqan. Xuddi shu yillarda Xorazm ham kushonlardan ajralib
chiqadi. SHu tariqa SH asr o‘rtaparidan e’tiboran kushonlar saltanati chuqur iqtisodiy va siyosiy
inqiroz sari yuzlanadi. Ammo shundan keyin ham Kushon davlati Urta SHarqning yirik
davlatlardan biri sifatida yana 100 yildan ortiqroq vaqt tarix sahnasida turdi. IV asrning o‘rtalariga
kelib kushonlar bilan sosoniylar o‘rtasidagi munosabatlar yana keskinlashdi. Bu davrda SHopur P
(309-379) kushonlarga zarba berib, SHimoliy Baqtriya erlarini bosib oladi.
Kushon podsholigi va kushonlar davri O‘zbekiston, Tojikiston, Afgoniston, Pokiston va
Hindiston tarixida muhim o‘rin tutadi. SHunday qilib, Kushonlar saltanati tarix maydonida o‘z
o‘rnini boshqa, o‘zidan kuchliroq siyosiy uyushmalarga bo‘shatib berdi. Kushonlar o‘zlarining
taxminan 400 yillik xukmronlik davrida insoniyat jamiyati taraqqiyotida o‘chmas iz qoldirdilar.
Bu davrda yaratilgan uning o‘tmishdagi qudratidan dalolatdir.