Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash

1.1-Jаdvаl.

MHTdаgi sеktоrlаr tаsnifi

Sеktоrlаr	Iqtisоdiy vаzifаsi	Fаоliyati uchun rеsurslаr mаnbаi
1.Nоmоliyaviy kоrхоnаlаr 1.1.Dаvlаt sеktоri 1.2.Nоdаvlаt (хususiy) sеktоr 1.3.Chеt el firmаlаri	Tоvаrlаr ishlаb chiqаrish vа хizmаtlаr ko’rsаtish.	Tоvаr vа хizmаtlаrni sоtishdаn tushgаn tushumlаr, mulkdаn оlgаn dаrоmаdlаri.
2.Mоliya tаshkilоtlаri 2.1.Mаrkаziy bаnk 2.2.Pul kоrpоrаtsiyalаri 2.3.YOrdаmchi mоliya tаshkilоtlаri 2.4.Sug’urtа vа nаfаqа fоndlаri	Mоliya rеsurslаrini yig’ish, o’tkаzish vа tаqsimlаsh. Sug’urtа vа nаfаqа fоndlаrini tаshkil qilish.	Mоliya оpеrаtsiyalаridаn оlingаn fоizlаr, fоydаlаr. Sug’urtа vа nаfаqа bаdаllаri. Mulkdаn оlgаn dаrоmаdlаri.
3.Dаvlаt bоshqаruvт idоrаlаri 3.1.Mаrkаziy hukumаt idоrаlаri 3.2.Mаhаlliy hоkimiyat idоrаlаri 3.3.Sоtsiаl tа’minоt fоndlаri	Аhоli guruhlаrigа, uy хo’jаligigа nоbоzоr хizmаtlаr ko’rsаtish, milliy dаrоmаd vа bоylikni tаqsimlаsh vа qаytа tаqsimlаsh.	Bеvоsitа yoki bilvоsitа оlingаn sоliqlаr.
4.Uy хo’jаliklаrigа хizmаt ko’rsаtuvchi nоtijоrаt tаshkilоtlаr	Uy хo’jаliklаrigа, аhоli guruhlаrigа nоbоzоr хizmаtlаr ko’rsаtish.	Iхtiyoriy to’lоvlаr, bаdаllаr, mulkdаn оlgаn dаrоmаdlаri.
5.Uy хo’jаliklаri 5.1.Ish bеruvchilаr 5.2.O’zi uchun ishlоvchilаr 5.3.YOllаngаn ishchi- хizmаtchilаr 5.4.Хususiy mulkdаn dаrоmаd оluvchilаr	Tоvаr vа хizmаtlаrni istе’mоl qilish, tоvаr ishlаb chiqаrish vа хizmаt ko’rsаtish.	Ish hаqi, mulkdаn оlgаn dаrоmаdlаri, trаnsfеrtlаr, tоvаr vа хizmаtni sоtishdаn tushgаn tushumlаr.

Makroiqtisodiy jarayonlarini prognozlash
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlami shakllanishini nazariy tomonlarini «Iqtisodiyot nazariyasi» fani o'rgatadi. Tarmoq ichidagi bilvosita ishlab chiqarish va xizmat qilish ko‘rsatkichIari, ularni belgilovchi omillar, mahsulot ishlab chiqarish jarayonidagi resurslardan oqilona foydalanish ko‘rsatkichlari ulami hisoblash usullarini «Mikroiqtisodiyot» fani o'rgatadi. Milliy va mintaqaviy iqtisodiyot har bir mamlakatning geografik joylashish, mintaqaviy xususiyatlarining o‘ziga xosligi masalalari haqida yetarii bilimga ega bo‘lish makroiqtisodiy tahlilni to‘g‘ri o‘tkazishga asos boTadi.

Makroiqtisodiy tahlilda mamlakatning eksport va import salohiyatini o‘zida aks ettiruvchi to`lov balansi asosiy mavzulardan hisoblanib ushbu yo‘nalishning kengroq o‘rganadigan fan «Xalqaro iqtisodiy munosabatlar» fanidir.

Faning nomiga alohida urg‘u beradigan yo‘nalish bu iqtisodiy tahlil hisoblanadi. Iqtisodiy tahlil keng qamrovli ilmiy amaliy faoliyat turi bolib uning nazariy va uslubiy yo‘nalishlari ko‘plab ilmiy asarlar, adabiyotlarda yoritilgan.

Albatta XXI asrda har qanaqa fanni o‘rganishda va o‘rgatishda axborot texnologiyalari hamda ular uchun texnik vositalardan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi.

Prognozlashtirish o‘ta murakkab jarayon bolib, u oliy matematika va ehtimollar nazariyasi kabi fundamental fanlarni chuqur o‘zlashtirishni taqozo qiladi. Iqtisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish va ularni amaliyotga keng qollash usullarini ekonometirika, matematik statistika hamda iqtisodiy matematik modellar fanlari o‘rganadi. Yuqorida qayd etilgan fanlami amaliyotda keng qollanishi, optimai va statistik masalalarni axborot texnologiyalari yordamida yechish uchun, albatta, matematik dasturlashni bilish lozim boladi. Shuning bilan birgalikda prognozist, psixolog, optimist hamda yuqori darajada fikrlaydigan, atrof-muhitga to‘g‘ri baho beradigan, kelajakni to‘g‘ri tasavvur qila oladigan faylasuf bolishi kerak.

Prognozlash usullari va modellashtirish asosiy mohiyati va tasnifi
Iqtisodiy prognozlashning nazariy muhim muammolaridan biri prognozlar turlarining tuzilishi hisoblanadi. Тurlar - har xil mezonlar va belgilariga asoslanib ko’rilishi mumkin. Masalan, ob’ektlarga, prognozlash usullariga, yechiladigan masalalarga, vazifalarga va boshqalarga. Bulardan eng muhimlariga quyidagilar kiradi:

- prognozlash ko’lami;

- prognozlash muddati;

- ob’ekt xarakteri;

- prognoz funksiyalari (funksional belgi).

Prognozlash ko’lami bo’yicha quyidagilar ko’rsatib o’tilgan.

a) makroiqtisodiy (xalq xo’jaligi) va tarkibiy (tarmoqlararo va regionlararo) prognozlash;

b) xalq xo’jaligi majmualarining prognozlari (yoqilg‘i, energetika, agrosanoat, ishlab chiqarish infratuzilmasi, aholiga xizmat ko’rsatish sohalari va boshqalar);

v) tarmoq va regional prognozlar;

g) xalq xo’jaligi tizimining boshlang‘ich bo’g‘inlarini prognozlash (korxonalarda ishlab chiqarish uyushmalarini va hokazo). Тuzilish muddati bo’yicha prognozlar operativ, qisqa muddatli, o’rta muddatli, uzoq muddatli turlarga bo’linadi.

Operativ prognoz bir oygacha;

-qisqa muddatli prognozlar 1 oydan 1 yilgacha;

-o’rta muddatli prognozlar 1 yildan 5 yilgacha;

-uzoq muddatli prognozlar 5 yildan 20 yilgacha;

O’ta uzoq muddatli prognozlar 20 yildan ortiq tasdiqlanish muddatiga ega. Prognozlarning izlanilayotgan ob’ekt xarakteriga ko’ra bo’linishlari har xil qayta ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog‘liq. Shunga ko’ra, prognozlash quydagilarga ajratiladi.

· ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi;

· ilmiy-tehnik jarayonlarni ijtimoiy-iqtisodiy xarakterlari va oqibatlari;

· iqtisodiyot dinamikalari (sur’atlari, faktlari va tuzilishlari);

· bandlik, mehnat resurslari va kadrlarni qayta tayyorlash;

· tabiiy resurslardan oqilona foydalanish;

· tadqiqotning yashash sharoiti;

· asosiy fondlar va kapital qo’yilmalarni qayta tiklash.

Prognozlar funksional belgisiga qarab ikkiga - normativ va izlanuv prognozlariga bo’linadi.

Izlanuv prognozi izlanayotgan ob’ektlarning kelajakdagi rivojlanish darajasiga asoslangan bo’lib, bu darajalarni qo’llash sharoitlaridan cheklashadi. Uning vazifasi o’rganilayotgan ob’ekt bor tendensiyalar saqlangan holda qanday rivojlanishini o’rganishdir.

Normativ prognoz izlanuv prognozlaridan farqli o’larok oldin qo’yilgan maqsadlar bazasida ishlab chiqiladi. Uning vazifasi maqsad qilib olinayotgan obektning kelajakdagi holatini prognozlash yo’li va erishish vaqtini aniqlashdir. Izlanuv prognozi ob’ektning oldingiga nisbatan kelajakdagi holatini aniqlashdan qaytayotgan bir vaqtda, normativ prognoz teskari tartibda amalga oshiriladi, ya’ni kelajakdagi holatini qo’yilgan maqsadining tendensiyalari va uni qo’llash tartibida amalga oshiriladi. Prognozlar turlanishi prognozlash yullari bilan uzviy bog‘lik. Bir – birini to’ldiruvchi uch xil prognozlash usullari mavjud.

1.Ekspert usuli. Bu usul boshlangich axborotlarni yig‘ish (anketa, intervyu) va ularni tahlil kilishga asoslanadi. Shu bilan birga prognoz maqsadi ekspertlar tomonidan qilingan tahlilga asoslanadi.

2.Ekstropolyatsiya – bu, ob’ektning bo’lishi mumkin bo’lgan rivojlanishini o’rganish va uning kelajakdagi rivojlanish qonuniyligidir.

3.Modellash – bu, prognozlashtirilayotgan ob’ekt tuzilishida kutilayotgan o’zgarishlarning normativ modellaridagi izlanishdir. Prognozlash amaliyotida sanab o’tilgan prognozlarni ishlab chiqish yo’llari birgalikda qo’llaniladi.