Makroiqtisodiy

Pul – kredit va budjet –soliq siyosatining to’lov balansiga bog’liqligi

To‘lov balansi– ma’lum bir vaqt mobaynida (chorak, yarim yil, bir yil va h.k.) bir mamlakat va unda ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar, jismoniy shaxslar va davlat idoralarining boshqa mamlakatlardagi korxonalar, jismoniy shaxslar va davlat idoralari bilan amalga oshirgan barcha iqtisodiy operatsiyalarini o‘zida aks ettiruvchi statistik hisobotdir. Masalan, tovar va xizmatlarni eksport yoki import qilish, boshqa bir davlatga kredit berish yoki jalb etish, kredit bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirish, xalqaro pul o‘tkazmalari, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha xalqaro savdolar va boshqalar shular jumlasidandir. Ushbu hisobot mamlakat tashqi iqtisodiy holatini tahlil qilish va unga oid pul-kredit, valyuta siyosati kabi makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish uchun muhim statistik asos vazifasini o‘taydi.

Xalqaro valyuta jamg‘armasining tasnifiga binoan, to‘lov balansi joriy operatsiyalar hisobi, kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisobi, moliyaviy operatsiyalar hisobi hamda sof xatolar va yo‘qotishlar kabi tarkibiy qismlardan iborat.
Tovarlar va xizmatlar eksporti va importi, bir mamlakatning xorijda ishlovchi hamda o‘sha davlatda ishlovchi chet ellik ishchilarning daromadlari va xarajatlari, bir mamlakatning tashqi aktivlari va majburiyatlari bo‘yicha qo‘lga kiritgan yoki to‘lab berishi lozim bo‘lgan daromadlari, shuningdek, xalqaro pul o‘tkazmalari, grantlar va insonparvarlik yordamlari va boshqa operatsiyalar to‘lov balansining joriy operatsiyalar hisobida aks etadi.
Bundan tashqari, bir mamlakatdagi korxonaning boshqa bir mamlakat korxonasiga katta miqdorda bag‘araz moliyaviy resurs taqdim etishi yoki ixtiyoriy ravishda qarzidan voz kechishi kabi kapital transfertlari hamda yer, tabiiy resurslar, shartnomalar, marketing ishlanmalari kabi ishlab chiqarilmagan nomoliyaviy aktivlar savdolari to‘lov balansining kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisobida jamlanadi.
Shuningdek, mamlakatlar o‘rtasidagi aktivlar va majburiyatlar bilan bog‘liq operatsiyalar to‘lov balansining moliyaviy operatsiyalar hisobida yuritiladi. Moliyaviy hisob to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar, portfel investitsiyalar, moliyaviy derivativlar (svop, opsion va h.k.), boshqa investitsiyalar (valyuta va depozitlar, savdo kreditlari hamda avanslari va boshqalar) va rezerv aktivlaridan iborat.
Nazariy jihatdan, joriy hamda kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisoblari saldosi yig‘indisi moliyaviy hisobning saldosiga teng bo‘lishi lozim. Ammo, amaliyotda hisobot shakllanishida foydalaniladigan ma’lumotlar turli manbalardan olinishi, aktiv va majburiyatlar qiymatining o‘zgarishi va boshqa o‘zgarishlar to‘lov balansi qismlarining nomutanosibligiga olib keladi. Ushbu nomutanosibliklar to‘lov balansida sof xatolar va yo‘qotishlar sifatida ko‘rsatiladi.
Markaziy bank taqdim etgan “O‘zbekiston Respublikasi to‘lov balansi, xalqaro investitsion pozitsiyasi va tashqi qarzi” nashriga ko‘ra, 2019 yilning 9 oyi yakunlari bo‘yicha joriy operatsiyalar hisobining defitsiti o‘tgan yilning mos davriga nisbatan deyarli ikki martaga qisqargan bo‘lib, 1,4 mlrd. AQSh dollarini tashkil etdi. Defitsitning qisqarishi eksportning o‘sish sur’atlari importnikiga nisbatan yuqoriroq bo‘lgani bilan izohlanadi.
Joriy operatsiyalar hamda kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisoblaridagi defitsitlar moliyaviy operatsiyalar hisobi evaziga moliyalashtiriladi. Masalan, joriy operatsiyalar hisobi defitsitining asosiy manbalaridan biri bo‘lgan savdo balansi defitsiti (import hajmining eksport hajmidan ortiqligi) asosan moliyaviy operatsiyalar hisobidagi investitsiyalar va qarzlar evaziga qoplanadi.
O‘zbekiston misolida ko‘radigan bo‘lsak, Markaziy bank ma’lumotiga ko‘ra, 2019 yilning 9 oyi davomida amalga oshirilgan tovarlar importning katta qismini (32%) mashinalar, uskunalar hamda mexanizmlar tashkil qilmoqda. Ushbu mahsulotlar uchun to‘lovlar asosan moliyaviy hisobdagi jalb qilinayotgan investitsiyalar hamda tashqi qarzlar evaziga moliyalashtirildi.
Jahon tajribasida to‘lov balansi hisoboti asosan Markaziy bank yoki Statistika qo‘mitasi (Statistik idora) tomonidan shakllantiriladi va har chorakda foydalanuvchilarga taqdim qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 2018 yildan boshlab to‘lov balansi bo‘yicha statistik hisobotni Xalqaro valyuta fondining To‘lov balansi va xalqaro investitsion pozitsiya bo‘yicha qo‘llanmasining oltinchi nashriga asosan shakllantiradi va Kengaytirilgan ma’lumotlarni tarqatishning umumiy tizimida o‘rnatilgan muddatlarda tahliliy ko‘rinishdagi nashr bilan birgalikda jamoatchilik uchun taqdim qiladi.
Toʻlov balansi (BOP), shuningdek, xalqaro toʻlov balansi sifatida ham tanilgan, bir mamlakatdagi va dunyoning qolgan qismidagi korxonalar oʻrtasida chorak yoki yil kabi maʼlum bir davrda amalga oshirilgan barcha operatsiyalar toʻgʻrisidagi hisobotdir. Bu mamlakatning jismoniy shaxslari, kompaniyalari va davlat organlarining mamlakatdan tashqarida jismoniy shaxslar, kompaniyalar va davlat organlari bilan amalga oshiradigan barcha operatsiyalarini umumlashtiradi.
To'lov balansi joriy va kapital hisobini ham o'z ichiga oladi.
Joriy hisob mamlakatning tovarlar va xizmatlar sof savdosini, uning transchegaraviy investitsiyalar bo'yicha sof daromadini va sof transfert to'lovlarini o'z ichiga oladi.
Kapital hisobi mamlakatning moliyaviy vositalari va markaziy bank zaxiralari bo'yicha operatsiyalaridan iborat.
To'lov balansida qayd etilgan barcha operatsiyalar summasi nolga teng bo'lishi kerak; ammo valyuta kursining o'zgarishi va buxgalteriya hisobidagi farqlar amalda bunga to'sqinlik qilishi mumkin.
To'lov balansini tushunish (BOP) to'lov balansi (BOP) operatsiyalari tovarlar, xizmatlar va kapital importi va eksporti, shuningdek, tashqi yordam va pul o'tkazmalari kabi transfer to'lovlaridan iborat. Mamlakatning to'lov balansi va uning sof xalqaro investitsion pozitsiyasi birgalikda uning xalqaro hisoblarini tashkil qiladi.
To'lov balansi operatsiyalarni ikkita schyotga ajratadi: joriy hisob va kapital hisobi. Ba'zan kapital hisobi moliyaviy hisob deb ataladi, alohida, odatda juda kichik kapital hisobi alohida ko'rsatilgan. Joriy hisob tovarlar, xizmatlar, investitsiya daromadlari va joriy transfertlarni o'z ichiga oladi. Keng ma'noda kapital hisobi moliyaviy vositalar va markaziy bank zaxiralari bo'yicha operatsiyalarni o'z ichiga oladi. Tor ma'noda, u faqat moliyaviy vositalar bo'yicha operatsiyalarni o'z ichiga oladi. Joriy hisob milliy mahsulot hisob-kitoblariga kiritiladi, kapital hisobi esa yo'q.
Agar biror mamlakat ob'ektni (joriy hisob operatsiyasi) eksport qilsa, u ushbu ob'ekt to'langanda (kapital hisobi bo'yicha operatsiya) samarali ravishda xorijiy kapitalni import qiladi. Agar mamlakat o'z importini kapital eksporti orqali moliyalashtira olmasa, u o'z zahiralarini qisqartirish orqali buni amalga oshirishi kerak. Ushbu holat ko'pincha to'lov balansi taqchilligi deb ataladi, bunda markaziy bank zahiralarini istisno qiladigan kapital hisobining tor ta'rifi qo'llaniladi. Biroq, haqiqatda, keng qamrovli belgilangan to'lov balansi ta'rifi bo'yicha nolga teng bo'lishi kerak.
Amalda, statistik tafovutlar iqtisodiyot va dunyoning qolgan qismi o'rtasidagi har bir operatsiyani, shu jumladan chet el valyutasini o'tkazish natijasida yuzaga kelgan tafovutlarni to'g'ri hisoblash qiyinligi tufayli yuzaga keladi.
To'lov balansida qayd etilgan barcha operatsiyalar yig'indisi, agar kapital hisobi keng miqyosda aniqlangan bo'lsa, nolga teng bo'lishi kerak. Sababi, joriy hisobvaraqda paydo bo'lgan har bir kredit kapital hisobvarag'ida tegishli debetga ega va aksincha.
To'lov balansi tarixi
19-asrgacha xalqaro bitimlar oltin bilan ifodalangan boʻlib, savdo taqchilligiga uchragan mamlakatlar uchun ozgina moslashuvchanlikni taʼminlagan. O'sish past edi, shuning uchun savdo profitsitini rag'batlantirish mamlakatning moliyaviy holatini mustahkamlashning asosiy usuli edi. Biroq, milliy iqtisodiyotlar yaxshi integratsiyalashgan emas edi, shuning uchun keskin savdo nomutanosibliklari kamdan-kam hollarda inqirozlarni keltirib chiqardi. Sanoat inqilobi xalqaro iqtisodiy integratsiyani kuchaytirdi va to'lov balansi inqirozlari tez-tez sodir bo'la boshladi.
Buyuk Depressiya mamlakatlarni oltin standartidan voz kechishga va o'z valyutalarining raqobatbardosh devalvatsiyasiga olib keldi, ammo Ikkinchi Jahon urushi oxiridan 1970-yillargacha hukmronlik qilgan Bretton-Vuds tizimi boshqa valyutalarga qat'iy kurslar bilan oltinga konvertatsiya qilinadigan dollarni joriy qildi.
AQSHda pul massasi ortib, uning savdo taqchilligi chuqurlashib borar ekan, hukumat xorijiy markaziy banklarning dollar zaxiralarini oltinga toʻliq qoplay olmadi va tizimdan voz kechildi.
Nikson shokidan beri - dollarning oltinga konvertatsiyasining tugashi ma'lum bo'lganidek - valyutalar erkin aylanib yurdi, ya'ni savdo taqchilligiga uchragan mamlakat o'z valyutasini sun'iy ravishda pasaytirishi mumkin - masalan, xorijiy zahiralarni to'plash - o'z mahsulotlarini yanada jozibador qilish va eksportini oshirish. Kapitalning chegaralar boʻylab harakatlanishi kuchayishi tufayli baʼzan toʻlov balansida inqirozlar yuzaga keladi, bu esa 1998-yilda Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida sodir boʻlgan keskin valyuta devalvatsiyasiga sabab boʻladi.
Makroiqtisodiy modellarda joriy operatsiyalar balansi qoldig‘i quyidagicha beriladi: X – M = Xn = Y-(C+I+G); bu yerda: X - eksport; M - import; Xn - sof eksport; C + I + G -YaIMning bir qismi (absorbsiya) Joriy operatsiyalar balansida kamomad bo‘lgan sharoitda, mamlakatning eksportdan olgan daromadlari importga qilgan xarajatlaridan kam bo‘ladi va uni tashqaridan qarz olish hisobiga yoki mavjud aktivlarning bir qismini xorijiy investorlarga sotish orqali qoplashi mumkin. Bu operatsiyalar sof xorijiy aktivlarning kamayishiga olib keladi.1 Sof xorijiy aktivlar (NFA) – bu, milliy rezidentlar tomonidan egallab turilgan xorij aktivlari va xorijliklar egalik qilgan mamlakat aktivlari o‘rtasidagi farqni bildiradi. Joriy operatsiyalar balansida taqchillik bo‘lmagan sharoitda esa mamlakat xorijiy valutalarni sarf qilishga nisbatan ko‘proq olib keladi. Misolimizga aksincha mamlakat joriy operatsiyalar bo‘yicha balansi ijobiy qoldiqqa ega bo‘ladi. Bunda mamlakatda chet elda ko‘chmas mulkni sotib olish yoki boshqa mamlakatlarga qarzga berishga yo‘naltirilishi mumkin bo‘lgan ortiqcha xorijiy valuta yuzaga keladi.

(2010-2020) Pul kredit va bujet-soliq siyosatining to’lov balansiga ta’siri tahlili.
Siyosat - juda nozik va murakkab masala. Uning od- diy ko’z ilg’amaydigan yoki aql bovar qilmaydigan tomonlari juda ko‘p. Siyosatda “kosa tagida - nimkosa”, “qizim senga aytaman, kelinim sen eshit” kabi holatlar ko'plab uchraydi. Shuning uchun uni to‘g‘ri tushunishga ham har doim yetarli darajada tayyor bo’lavermaydi. Buning aynan shunday ekanligi ham tabiiy. Shunday ekan, unga nisbatan munosabat bildirayotganda juda ehtiyot bo’lmoq lozim. Aslida, siyosatni tushunishga tayyor bo'lmagan (tushun- maganjlar unga nisbatan munosabat bildirmaganlari ma'qul. Chunki bu jarayonda “qosh qo’yaman” deb, “ko‘z chiqarish” hech gap emas. Hatto siyosatga nisbatan fikr bildirishim kerak, degan qaror qabul qilinganda ham yetti olchab, ayrim joylarda esa, yetmish olchab, bir kesish lozim. Aksincha, tarzda ish tutganlar hayotning achchiq tajribasi va haqiqatining ko‘rsatishicha, qolgan umrlarining oxirigacha muzdek qatiqni ham puflab ichishni xush ko‘radilar yoki afzal biladilar. Siyosatning juda ko‘p yoki xilma-xil tur (ko‘rinish)lari mayjud. Ulardan biri byudjet-soliq siyosatidir. Bu siyosat ayrim hollardagidek, quruq gap bilan emas, balki pul mab- laglarining hsirakati bilan bevosita bogliq. Undan doimo pul mablag’larining o‘ziga xos bolgan o‘tkir “hid”i ufurib turadi.
“Pul bo‘lsa, changalzorda - sho‘rva”, “Vaqt - bu pul” degan maqollar bekordan-bekorga kundalik hayotimizga shiddat bilan kirib borib, tobora dolzarbroq ahamiyat kasb etayot- gani yo‘q. Ijobiy ma’noda “Hammasini pul hal qiladi”, deb ham bejizga aytilmayapti. Byudjet-soliq siyosatini pul mablag’larining harakatidan ajralgan holda tasaw ur etib bolmaydi. Bordi-yu, shunday qilinsa, u o‘z kuchini va ta'sirchanligini yo‘qotib, siyosatga emas, balki oddiy safsataga aylanadi-qoladi. Shuning uchun ham u nihoyatda murakkab, nozik, mas'uliyatli va qaltis si- yosat hisoblanadi. Shu bois bu siyosat bilan ham odatda, “oynashib” bo‘lmaydi. Aks holda, u haqiqatdan ham “kuy- dirish”i va “qimmat”ga tushishi mumkin. Eng umumiy va sodda tarzda byudjet-soliq siyosati bir tomondan, byudjet daromadlarini (oqilona) shakllantirish va ikkinchi tomondan, byudjet xarajatlarini (samarali) sar- flash bilan bogliq. Aslida byudjet siyosati tom ma'noda o‘z ichiga soliq siyosatini ham qamrab oladi. Biroq amaliyotda ko‘pchilik hollarda, byudjet daromadlarini shakllantirishga qaratilgan siyosatni, odatda, soliq siyosati va byudjet xarajatlarini sarflashga qaratilgan siyosatni esa byudjet siyosati, deb yuritiladi. Shu ma'noda byudjet-soliq siyosatini shart- li ravishda bir-biridan va nisbiy jihatdan mustaqil bo'lgan byudjet va soliq siyosatlarining majmuyi sifatida ham e'tirof etish mumkin’’. Biroq bu siyosat bekordan-bekorga yagona nom bilan atalib, b’rudjet-soliq siyosati, deb yuritilmaydi. Buning o‘ziga xos sababi bor. Bu sababning negizida ularni bir-biridan mutlaqo ajratib bo’lmasligi yotadi. Byudjet siyosatidan absolyut mustaqil bo’lgan hamda unga bevosita bog’liq bolma- gan holda ishlab chiqilgan soliq siyosati mayjud emas va aksincha. Navbatdagi moliya yilida soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari va unda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan ba’zi bir o‘zgarishlar, boshqa ba’zi bir sabablar bilan bir qatorda, oxir oqibatda, o‘sha yilga daxldor bo’lgan byudjet xarajatlari kolamining qanday ekanligiga borib taqaladi. O‘z navbatida, shu yildagi byudjet siyosatining asosiy yo‘nalishlarini va unda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan ayrim o'zgarishlami asosan, shak-shubhasiz, b’rudjet daromadlari hajmi (miqdori) ning qanday ekanligi belgilab beradi. Shu m a'noda byudjet siyosatisiz soliq siyosatini va aksincha, soliq siyosatisiz byudjet siyosatini to‘g‘ri tasavvur etib bo‘lmaydi. Ular ikkalasining o‘zaro mushtarakligi, bir-birini taqozo etishi va bevositaligi byudjet-soliq siyosatining yagonaligidan dalolatdir. Ifodali qilib aytilganda, byudjet siyosati oqqush singari ko’kka tomon parvoz qilayotganda, soliq siyosati cho‘rtanbaliq kabi dengiz tomon yoki qisqichbaqaga o‘xshab quruqlik sari yol olmog’i kerak emas. Aks holda, arava o‘rnidan qo‘zg‘al- maganidek, byudjet-soliq siyosatining samarador (natijali)ligi ham pastligicha yoki “0”ga tengligicha qolaveradi.
Byudjet-soliq siyosati to‘g‘ri va oqilona, bir so‘mlik mablag‘ni sarflab, ba'zi hollarda o‘n so‘mlik samarani kutsa bo’ladi. Aksincha bo’lganda esa, milliard-milliard so‘mlik mablag’lar samarasiz, “qumga suv singib ketgandek” g‘oyib bolishi mumkin. To‘g‘ri va oqilona yurgizilayotgan byudjet-soliq siyosati (albatta, boshqa sharoitlar teng bo'lgan taqdirda) ishlab chiqarishning rivojlanishiga, aholi turm ush darajasiningyaxshilanishiga, soliqqa tortish bazasining ken- gayishiga, mablaglaming samarali sarflanishiga va h.k.lar- ga olib kelsa, aksincha bolganda esa, bu siyosat iqtisodiy taraqqiyotga to‘siq, xufyona iqtisodiyot ko‘lamini kengayti- rish, mablaglami talon-taroj qilish va shu kabi salbiy holat- lar vujudga kelishining omiliga aylanishi turgan gap. Bunday vaziyatda “Byudjet-soliq siyosatining o‘zi nima, uning asosini nima tashkil etadi, tarkibiy qismlari nimalar- dan iborat, bu siyosat ishlab chiqilayotgan paytda nimalarga e'tibor berish kerak, uning zamonaviy dolzarb muammolari nimalar vaulami qanday qilib hal qilish maqsadga muvofiq” kabi ko‘plab savollarga aniqlik kiritib olish alohida aham iyat kasb etadi. Bu va shunga oishash yana bir necha o‘nlab ha yotiy savollarning mavjudligi, tabiiy ravishda mazkur o‘quv qo'llanmaning tarkibiy tuzilmasini belgilab (aniqlab) berdi. Shuningdek, o‘quv qo'llanmaning tarkibiy tuzilmasini belgilashda talim tizimining nisbatan mustaqil bosqichi bolgan m agistraturada o‘quv jarayonining o‘ziga xos bo’Igan xususi- yati (jumladan, ayrim dolzarb mavzuni “ipidan-ignasigacha’’ yoki chuqurlashtirilgan tarzda o‘rganish) inobatga olindi. Xususan, o‘quv qo‘Ilanmada ta’lim tizimining bakalavriat bosqichida muhokama qilingan “Moliyaviy siyosat” mavzusini atroflicha ko‘rib chiqishga harakat qilindi. Bunda uning asosan, ikki jihatiga, ya’ni byudjet va soliq siyosatlarining majmuyidan iborat ekanligiga jiddiy e'tibor qaratildi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, bu yerda eng avvalo, boshqa bir narsaga aniqlik kiritildi. Gap shundaki, hozirgi paytda u yoki bu mamlakat doirasida ishlab chiqilayotogan va hayotga tadbiq etilayotgan har qanday siyosatni shu mamlakatda tarkib toptirilayotgan bozor iqtisodiyotining qaysi modelga asoslanganligidan ayro holda tasavvur etib bo’lmaydi.
Boshqacha so‘zlar bilan aytganda bozor iqtisodi- yotini shakllantirish modellari sun’iy tarzda emas, balki tabiiy ravishda mamlakatdagi har qanday siyosatga, jumladan, byudjet-soliq siyosatiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmaydi. Chunki bozor iqtisodiyotini shakllantirishning har bir modeli faqat o‘ziga xos bo’lgan bir necha xususiyatlarga egaki, ular albatta, siyosatda o‘z izini qoldiradi. Ulami hisobga olmasdan ishlab chiqilayotgan va yurgizilayotgan

Bojxona organlarida samarali ishlaydigan yangi vertikal tizimni shakllantirish, bunda import qilinayotgan tovarlar narxini haqqoniy baholash, risk-analiz va boshqa zamonaviy usullarni keng qo’llash, shuningdek, ichki nazoratni kuchaytirish bo’yicha ko’rsatmalar berildi. Davlatimiz rahbari soliq yukini pasaytirish iqtisodiyotga va aholi farovonligiga ijobiy ta’sir etishini inobatga olib, bu masalaga alohida e’tibor qaratish zarurligini ta’kidladi. Yig’ilishda 2020-yil byudjetining xarajatlar qismi ham chuqur tahlil qilindi. Jumladan, kelgusi yili ijtimoiy sohalar uchun davlat byudjetidan ajratiladigan mablag’lar hajmi ortishi ko’zda tutilgan. Masalan, sog’liqni saqlash tizimiga yo’naltiriladigan xarajatlar joriy yildagiga nisbatan 18 foizga, ta’lim sohasiga – 10 foizga va ilm-fan rivojiga – 47 foizga ko’payadi. Qolaversa, ta’lim, tibbiyot, tadbirkorlikni qo’llabquvvatlash, qishloq xo’jaligini rivojlantirish, infratuzilmalarni yaxshilash kabi yo’nalishlarda 100 ga yaqin maqsadli dasturlar rejalashtirilgan. Aholini dori vositalari bilan ta’minlash uchun 1,3 barobar, bolalar sporti dasturi uchun 3 barobar, geologiya-qidiruv ishlari dasturiga 4 barobar ko’p mablag’ ajratish mo’ljallangan. Shuningdek, paxtachilik va bog’dorchilikda suv tejovchi texnologiyalarni joriy etish, qishloq xo’jaligi texnikasini xarid qilish xarajatlariga ham alohida o’rin berilgan. Prezidentimiz xarajatlar borasidagi eng ustuvor vazifa moliya-byudjet intizomi, yo’naltirilayotgan har bir so’m iqtisodiyot uchun qanday natija berayotgani asosiy mezon bo’lishi lozimligini ta’kidladi. Moliya vazirligi va Hisob palatasiga byudjetdan moliyalashtiriladigan dasturlarning maqsadli indikatorlarini belgilash va ijrosini baholash tartibini ishlab chiqish vazifasi qo’yildi. Hokimliklarning moliyaviy mustaqilligini ta’minlash maqsadida hududiy moliya organlarini to’liq mahalliy davlat organlari tuzilmasiga o’tkazish zarurligi ta’kidlandi.
Avtomobil yo’llari, irrigatsiya, melioratsiya kabi sohalarga investitsiya xarajatlari bo’yicha uch yillik dastur ishlab chiqish bo’yicha ham vazifalar belgilandi. Muhokama qilingan barcha jihatlarni hisobga olib, "2020-yil uchun Davlat byudjeti to’g’risida"gi qonun loyihasini Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga taqdim etish kerakligi qayd etildi

Bundan ko‘rinadiki, pul massasining har bir alohida agregati o‘zining likvidligi darajasiga ko‘ra farqlanadi. Likvidlik – bu turli aktivlarning o‘z qiymatini yo‘qotmasdan (ya’ni eng kam xarajatlar asosida) tezlik bilan naqd pulga aylana olish qobiliyatidir. Metall (tanga) va qog‘oz pullar eng yuqori likvidlikka ega bo‘ladi. Mijoz o‘zi istagan vaqtida olishi mumkin bo‘lgan bank hisob varaqalaridagi pul omonatlari ham likvidli hisoblanadi. Pul massasi tarkibiga to‘lov vositasi vazifasini bajarish layoqati pastroq bo‘lgan aktivlar qo‘shilib borishi bilan, ularning likvidlik darajasi ham pasayib boradi. Naqd pullar rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida umumiy pul massasining 9-10 foizini, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mustaqil hamdo‘stlik davlatlarida 35–40 foizni tashkil qiladi.