"makroiqtisodiyot" fanidan

1.1-jadval. O‘zbekiston Respublikasining yirik hamkor-davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi dinamikasi (yanvar-dekabr, mln. AQSh. dollari)

Davlatlar	2020-yil	2021-yil	2022-yil
Xitoy Xalq Respublikasi	4 754,2	6 433,5	7 620,9
Eksport	2 025,5	2 875,4	2 519,0
Import	2 728,7	3 558,1	5 101,9
Saldo	-703,2	-682,7	-2 582,9
Rossiya Federatsiyasi	4 728,7	5 655,9	6 626,9
Eksport	2 019,2	2 117,3	2 492,5
Import	2 709,5	3 538,6	4 134,4
Saldo	-690,3	-1 421,3	-1 641,9
Qozog‘iston	2 055,8	2 919,6	3 367,7
Eksport	1 057,6	1 352,2	1 429,7
Import	998,2	1 567,4	1 938,0
Saldo	59,4	-215,2	-508,3
Koreya Respublikasi	1 387,6	2 159,2	2 755,4
Eksport	143,3	108,7	93,6
Import	1 244,3	2 050,5	2 661,8
Saldo	-1 100,9	-1 941,8	-2 568,2
Turkiya	1 552,5	2 057,6	2 525,2
Eksport	877,8	944,8	1 203,6
Import	674,7	1 112,8	1 321,6
Saldo	203,1	-168,0	-118,0

Mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarni bir-biriga bog’lagan holda har

tomonlama tahlil qilishga imkon beruvchi, integratsiyalashib kelayotgan
ko’rsatkich bu to’lov balansidir. U statistik hisobot bo’lib, ma’lum bir davr
mobaynida mamlakat rezedentlari va tashqi dunyo bilan barcha savdo va
moliyaviy oqimlarni qamrab oladi. To’lov balansi tashqi iqtisodiy aloqalar
jarayoni natijasida mamlakatning haqiqiy to’lovlari va tushumlari qiymatlarining
nisbatini ifodalaydi. Shunday ekan, to’lov balansi o’zining tarkibida tashqi
iqtisodiy aloqalarning barcha shakllarini aks ettirmog’i lozim. Haqiqatda,
mamlakatlarning bir biri bilan o’zaro iqtisodiy aloqalarining murakkab tuzilishiga
muvofiq to’lov balansi o’z ichiga tarkibiy qisimlar sifatida savdo balansi, xizmatlar
va notijorat harajatlar balansi, kapital harakati va kredit balansi, oltin-valyuta
zaxiralari harakatini kamrab oladi. Ko’pincha savdo balansi va xizmatlar va
notijorat harajatlar balansini joriy operatsiyalar balansiga birlashtiriladi.
Mamlakatning savdo balansi tovarlar importi orqali moliyaviy chiqimlarni va
tovarlarni chet elga eksport qilish orqali moliyaviy kirimlarni o’zaro nisbatini
ta’riflaydi. To’lov balansining ushbu tarkibiy qismi davlatning tashqi iqtisodiy
holatini ta’riflashda ayniqsa muximdir. Agar ma’lum bir davr mobaynida
mamlakat eksporti importdan yuqori bo’lsa savdo balansi aktiv (ijobiy savdo
saldosiga ega) bo’ladi. Tegishli ravishda, agar import eksportdan yuqori bo’lsa u
salbiy (salbiy saldoga ega) bo’ladi.

1.2. O’zbekistonda eksportni rag’batlantirishga qaratilgan siyosat

Eksportni rivojlantirishni davlat tomonidan rag'batlantirish rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning zamonaviy tashqi savdo siyosatining muhim yo'nalishlaridan biridir. Eksportni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimi umumiy qulay makroiqtisodiy muhitni yaratishga, ishlab chiqaruvchilar va eksport qiluvchilar uchun eksportni zarur rag‘batlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuini o‘z ichiga oladi. Mamlakatlarda eksportni qo‘llab-quvvatlash tizimining asosiy elementlariga savdo va siyosat choralari kiradi, ularning maqsadi ikki tomonlama va ko‘p tomonlama asosda savdo shartnomalarini tuzish orqali eksport uchun umumiy qulay savdo-siyosiy muhitni yaratishdan iborat; moliyaviy chora-tadbirlar, shu jumladan eksport ishlab chiqarishni moliyalashtirish va eksportni bevosita moliyaviy qo'llab-quvvatlash; eksport qiluvchilarni axborot va maslahat yordami hamda tovarlar va xizmatlarni tashqi bozorlarga ilgari surish bo‘yicha faoliyatni o‘z ichiga olgan eksportni rag‘batlantirish chora-tadbirlari. Bundan tashqari, eksportni rag‘batlantirish chora-tadbirlari qatoriga investitsiya importiga bojsiz kirishni ta’minlaydigan, eksport ishlab chiqarishlarini tashkil etish uchun xorijiy investitsiyalarni jalb qiluvchi, kichik va o‘rta korxonalarning eksport salohiyatini rivojlantirish uchun alohida imtiyozlar yaratuvchi maxsus eksport zonalari faoliyatini tashkil etish kiradi. o'lchamdagi korxonalar.

Eksportni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning jahon amaliyoti uzoq tarixga ega. AQSH, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Kanada, Koreya Respublikasi tajribasini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, moliyaviy vositalar eksportni rag‘batlantirishning eng samarali shakli hisoblanadi.
JSTning Subsidiyalar va kompensatsion chora-tadbirlar to'g'risidagi bitimining 1-bandiga binoan moliyaviy yordam (subsidiyalash) hukumat tomonidan quyidagi hollarda taqdim etiladi:
- davlat mablag'larni to'g'ridan-to'g'ri o'tkazishni (masalan, grantlar, ssudalar yoki aktsiyalarni sotib olish shaklida) amalga oshiradi yoki bunday mablag'larni o'tkazish bo'yicha majburiyatlarni oladi (masalan, kredit kafolatlari);
- davlat unga bog'liq bo'lgan daromadlardan voz kechsa yoki undirmaydi (masalan, soliq imtiyozlari, masalan, soliq imtiyozlari);
- davlat umumiy infratuzilmadan tashqari tovarlar yoki xizmatlarni taqdim etadi yoki tovarlarni sotib oladi;
- hukumat moliyalashtirish mexanizmlari yoki komissiyalariga to'lovlarni amalga oshiradi yoki jismoniy shaxsga odatda hukumatga yuklangan yuqorida ko'rsatilgan funktsiyalarning bir yoki bir nechtasini bajarishga yo'naltiradi va aslida hukumatlarning odatiy amaliyotidan farq qilmaydigan shartlarda.
Bir qator empirik tadqiqotlar natijalari shuni ko'rsatadiki, mamlakatlarda yaxshi rivojlangan va yaxshi faoliyat yuritayotgan moliya sektori ularning tashqi savdosini rivojlantirishga yordam beradi. Xususan, Finger va Schulnetch (1999) moliya sektori xalqaro savdoga muhim xizmatlar ko'rsatadi, bu xizmatlar mavjud bo'lmaganda, savdoning tranzaksiya xarajatlari sezilarli darajada oshadi, deb ta'kidlaydilar. Ular moliyaga savdoni rivojlantirishning muhim vositasi sifatida qarashadi.
Bek (2003) 56 ta davlatdagi 36 ta sanoatning tashqi moliyalashtirishga qat’iy bog’liqligi haqidagi ma’lumotlardan foydalanib, moliyaviy sektori yuqori rivojlangan mamlakatlarda umumiy eksportdagi ulush va savdo balansi hajmi tashqi moliyalashtirishdan ko’proq foydalanadigan tarmoqlarda yuqoriroq degan xulosaga keldi. . Susanto, Rosson va Kosta (2011) moliyaviy rivojlanish, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda ishlab chiqarish tarmoqlarining ikki tomonlama savdo oqimlariga ijobiy ta'sir ko'rsatishini ko'rsatdi. Assiedu-Appiah (2005)ning yozishicha, eksportyor xaridorning shartlariga mos keladigan turli xil to‘lov turlarini taklif qila olsa, importyordan buyurtma olish ehtimoli ko‘proq. Auboin (2007) ta'kidlashicha, savdo operatsiyalarining 90% dan ortig'i kredit, sug'urta yoki kafolatning qandaydir shakllarini o'z ichiga oladi. Jahon banki ekspertlari Xose Guilherme Reisand Tomas Farole (2012) fikricha, eksport qiluvchi ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini oshirishda tashqi moliyalashtirish eng muhim omil hisoblanadi. Auboinand Engemann (2013) fikriga ko'ra, moliyalashtirish xalqaro savdoni rivojlantirish uchun muhim va bunda eksport kredit agentliklari muhim rol o'ynaydi.
Xalqaro hisob-kitoblar banki (BIS) ma'lumotlariga ko'ra, savdoni moliyalashtirish bozorining hajmi (keng ma'noda) har yili 12 trillion dollarga baholanadi. USD. Shu bilan birga, jahon savdosining qariyb uchdan bir qismi bir yoki bir nechta bankka asoslangan savdoni moliyalashtirish vositalari bilan, qolgan qismi esa kompaniya ichidagi savdo kreditlari hisobiga moliyalashtiriladi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda savdoni moliyaviy qo'llab-quvvatlash zarurati so'nggi yillarda jahon savdosi o'sish sur'atining sekinlashishi munosabati bilan ortib bormoqda (2015 yilda jahon savdosining o'sishi 2,7 foizni tashkil etdi, bu jahon savdosining o'rtacha o'sish sur'atining yarmidan ko'pini tashkil etdi. 1990-yillarda). Xalqaro Savdo Palatasining Global Savdo va Moliya tadqiqotida qayd etishicha: “Dunyo bo‘ylab savdo, shubhasiz, ko‘p jihatdan

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, o`z tashqi siyosatini o`zi belgilash

uchun keng imkoniyatga ega bo`ldi. O`tgan yillar davomida milliy manfaatlarimizga mos keladigan, uning dunyo hamjamiyatidagi nufuzini
mustahkamlashga, xorijiy davlatlar bilan siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va
madaniy aloqalarni mustahkamlashga xizmat qiladigan tashqi siyosat yo`nalishlari
belgilab olindi. Bu borada respublikaning tashqi siyosatdagi faol ishtiroki , xalqaro
tashkilot va xorijiy davlatlar bilan hamkorligi muhim o`rin tutadi.
Mustaqilligimizning dastlabki yillaridanoq ushbu sohani isloh qilish, tubdan
yangilash maqsadida Tashqi ishlar vazirligi qaytadan isloh qilindi. O`zbekiston
Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimov farmoniga asosan 1992-yil 23-sentabrda Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti, 1991-yil 7-sentabrda Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki tashkil etildi
O`zbekiston Respublikasining mustaqil tashqi siyosiy faoliyatining huquqiy
asoslari, prinsplari, mazmuni, maqsad va vazifalari O`zbekiston Republikasi
Konstitutsiyasining IV bob, 17-moddasida “O`zbekiston Respublikasi xalqaro
munosabatlarning to`la huquqli subyektidir. Uning tashqi siyosati davlatlarning
tengligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning
daxlsizligi, nizolarni tinch yo`l bilan hal etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga
aralashmaslik qoidalariga va xalqaro huquqning umume’tirof etilgan boshqa
qoidalari va normalariga asoslanadi. Respublika davlatning, xalqning oliy
manfaatlari, farovonligi va xavfsizligini ta’minlash maqsadida ittifoqlar tuzish,
hamdo`stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi va ulardan ajralib
chiqishi mumkin”. O`zbekiston o`zining milliy manfaatlaridan kelib chiqqan holda
huquqiy normalar asosida o`z tashqi siyosatini belgiladi. Qisqa davr ichida
davlatlararo munosabatlardagi tamoyillar va ustuvor yo`nalishlarini belgilab oldi.
Davlatning tashqi siyosatdagi harakatlarini tartibga solib turuvchi asosiy
harakatlantiruvchi kuch bu – Konstitutsiyaviy huquqdir.
Xulosa qilib aytganda, O`zbekiston Respublikasi o`z tashqi siyosati
tamoyillarini mukammal ravishda belgilab oldi va tartibga soldi. Buni quyidagilarda ko`rish mumkin:
1. O`zbekiston tashqi siyosat tamoyillariga qat’iy rioya qilgan holda
jahon hamjamiyatining teng huquqli a’zosiga aylandi.
2. O`zbekiston Respublikasi o`z iqtisodiy munosabatlarini ikki
tomonlama va ko`p tomonlama shartnomalar asosida, milliy manfaatlar
ustuvorligini inobatga olgan holda rivojlantirishga qaratdi.
3. O`zbekiston xalqaro iqtisodiy aloqalarga, kollektiv xavfsizlikning
global va mintaqaviy tizimlariga faol qo`shilib, mamlakatda tinchlikni,
barqarorlikni ta’minlamoqda.
4. O`zbekiston tashqi siyosatida jahondagi barcha mamlakatlar bilan
ijobiy hamkorlik, tinchliksevar siyosati orqali o`z nufuzini oshirib bormoqda.
Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning qaroriga asosan Oʻzbekiston
Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi tashkil etildi.
“Mamlakatimizda investitsiya iqlimini yaxshilash, eksport salohiyatini oshirish,
biznesni jadal rivojlantirish uchun asos sifatida investitsiya va tashqi savdo
faoliyatini samarali tartibga solish boʻyicha salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, investitsiya jarayonining mahsulotni tashqi bozorlarda ilgari surish
yakuniy koʻrsatkichlari bilan sust bogʻlanganligi saqlanib qolmoqda. Davlat
boshqaruvining amaldagi tizimi investitsiya va savdo masalalarini alohida tartibga
solishga asoslangan, bu esa mazkur sohalarda tashkiliy-huquqiy mexanizmlarni
qayta koʻrib chiqishni taqozo etmoqda” dedi Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev.
Qarorda tashqi iqtisodiy a’loqalar haqida shunday deyilgan:
Oʻzbekiston Respublikasining xorijiy davlatlar bilan savdo aloqalarini
kengaytirish va mustahkamlash, tovarlar, ishlar va xizmatlar eksportini qoʻllab-
quvvatlash;
Oʻzbekiston Respublikasining Jahon savdo tashkilotiga aʼzo boʻlish va
boshqa koʻp tomonlama iqtisodiy tashkilotlar bilan hamkorlik qilish jarayonlarini
muvofiqlashtirish; tashqi savdo infratuzilmasini rivojlantirish, shu jumladan, tranzit salohiyati darajasini oshirish, logistika va transport yoʻlaklarini takomillashtirish, shuningdek, eksport marshrutlarini diversifikatsiya qilish masalalarini ilgari surish.
Mamlakatning eksport salohiyatini oshirish, eksportyorlarni
qo‘llab-quvvatlash, eksportbop mahsulotlarni nomenklaturasini kengaytirish
maqsadida amalga oshirilgan islohotlar eksporterlar sonini 5895 taga yetkazdi va
ular tomonidan 17,9 mlrd. AQSh dollari qiymatdagi (2021 yilga nisbatan o‘sish
28,0%) tovar va xizmatlar eksport qilinishini ta’minladi.