Maktabgacha ta`lim yo`nalishi 106 guruh

2. Dunyoqarash tushunchasi, uning tuzilishi va tarixiy shakllari.
Dunyoqarash - inson ongi, bilishining zaruriy tarkibiy tuzilmasidir. Dunyoqarash nafaqat inson ongining shunchaki boshqa bir qator elementlaridan biri, balki, ularning murakaab o’zaro ta’siridir.Har bir kishining dunyoga nisbatan o’z qarashi, o’zi va o’zgalar, hayot va olam to’g’risidagi tasavvurlari, xulosalari bo’ladi. Ana shu tasavvurlar, tushunchalar, qarash va xulosalar muayyan kishining boshqa odamlarga munosabati va kundalik faoliyatining mazmunini belgilaydi. Shu ma’noda, dunyoqarash - insonning tevarak atrofini qurshab turgan voqelik to’g’risidagi, olamning mohiyati, tuzilishi, o’zining undagi o’rni haqidagi qarashlar, tasavvurlar, bilimlar tizimidir. Dunyoqarash - olamni eng umumiy tarzda tasavvur qilish, idrok etish va bilishdir.
Dunyoqarash tushunchasiga qisqacha xotima berar ekanmiz, dunyoqarash insoniyatning o’tmishi, hozirgi va kelajakdagi hayoti sharoitlarini anglab olingan qadriyatlar tizimdan iboratdir. Jamiyat rivojlanib borar ekan insonning amaliy va nazariy bilish faoliyati, xullas, bir butun dunyoqarashi ham takomillashib boradi.
Dunyoqarashning tarixiy shakllari.Dunyoqarashning dastlabki tarixiy shakli mifologik dunyoqarashdir. Mifologik (yunoncha: mifos – naql, rivoyat; logos– tushuncha, ta’limot) dunyoqarash insoniyat ijtimoiy taraqqiyotining boshlang’ich bosqichlariga xos bo’lib, inson dunyoni tushunishning o’ziga xos oddiy usuli, ya’ni xayoliy in’ikosi sifatida paydo bo’lgan.
Rivojlangan xalqlarda miflar bir-birlari bilan bog’langan bo’lib, yagona hikoyalarda qatorlashdi. Masalan, o’zining g’oyaviy-badiiy mukamalligi va chuqur insonparvarlik yo’nalishlari bilan muhim va qimmatli madaniy-marifiy qadriyatlar qatoridan mustahkam o’rin egallagan mif namunalari mavjud. Ular qadimiy shumerlarning “Gilgamish” haqidagi eposi, Gomerning “Iliada” va “Odisseya”, hindlarning “Mahobhorot”, “Ramayana”, Markaziy Osiyo xalqlarining “Go’ro’g’li”, “Alpomish”, “Manas”, “Qirq qiz” va boshqa ko’plab folklor asrlaridir. Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining yaratgan ko’pchilik afsonalar va rivoyatlarga yaxshilik bilan yomonlik, nur bilan zulmat o’rtasidagi kurash xarakterlidir.
Mifologik dunyoqarashning xususiyati shuki, unda hamma narsa va hodisalar bir-birining ishtirokchisi sifatida tasvirlanadi. Buning natijasida bir xil buyumlarning sifatlarini ikkinchi xil buyumlarga bemalol ko’chirish mumkin bo’ladi. Mifologik dunyoqarashda tabiat kuchlari alohida jonli vujudlar ko’rinishida jonlantirib tasvirlanadi. Mifologiyada bir xil narsalarning xossalari ikkinchi xil narsalarga bemalol ko’chirilganligi sababli, u xayolotga keng yo’l ochib beradi. Natijada, unda tasvirlangan obrazlar har qanday o’zgarishlar qilishi va jasoratlar ko’rsatishi mumkin bo’ladi.
Mifologik dunyoqarashning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu oddiy rivoyat emas, balki og’zaki ««muqaddas» matnning arxaik ongdagi voqea-hodisalarga, insonga va u yashayotgan dunyoga ta’sir ko’rsatuvchi muayyan borliq sifatidagi in’ikosidir. Mif, insoniyat tarixining ilk bosqichlarida, odamlar xulq-atvori va o’zaro munosabatlarini tartibga solish funksiyasini bajargan, chunki unda axloqiy qarashlar, insonning borliqqa estetik munosabati o’z ifodasini topgan. Mifologiyaga shu narsa xoski, unda hamma narsa bir, yaxlit, ajralmasdir; tabiat narsalari va hodisalari inson bilan ayni bir qonunlarga muvofiq yashaydi, inson bilan bir xil sezgilar, istaklar, mayllarga ega bo’ladi.
Mifda ota, oqsoqol mulohazai va qaror topgan an’analar muhim rol o’ynaydi. Rivoyat va uning mazmuniga nisbatan bunday munosabat zamirida e’tiqod, borliqni bevosita, emosional idrok etish yotadi.Mifologik dunyoqarash dunyoni yaxlit tushunish bo’lib, unda shubhaga o’rin yo’qdir.
Diniy dunyoqarash shakllanishi va mohiyati. Diniy dunyoqarash- dunyoqarashning tarixan ikkinchi shakli dindir. (Din so’zi arabchadan tarjimada e’tiqod, ishonch, ishonmoq degan ma’nolarni anglatadi.) Mif kabi, din zamirida ham e’tiqod, tuyg’ular va emosiyalar yotadi. Garchi din kurtaklari ««aqlli odam» dunyoqarashi shakllanishining dastlabki bosqichlarida, ya’ni taxminan 40-60 ming yil muqaddam paydo bo’lgan bo’lsa-da, umuman olganda u dunyoqarashning mustaqil shakli sifatida keyinroq, jumladan mif ta’sirida insonning mavxum fikrlash qobiliyati sezilarli darajada kuchaygan davrda vujudga kelgan.
Diniy dunyoqarash odamlarning g’ayritabiiy narsalar (xudolar, ««oliy aql», qandaydir absolyut va sh.k.)ga bo’lgan e’tiqodiga asoslanuvchi tegishli xulq-atvori va o’ziga xos harakatlaridir. Agar mifologiyada an’anaga, rivoyat qiluvchining, ya’ni oqsoqolning obro’siga e’tiqod kuchli bo’lsa, dinda g’ayritabiiy narsalarga e’tiqod birinchi o’rinda turadi, oliy kuchlar nomidan rivoyat qiluvchi ruhoniylar obro’si esa ikkinchi darajali rol o’ynaydi.
Mifologik dunyoqarashda barcha hodisa va voqealarning sababi afsonaviy kuchlar hisoblansa, diniy dunyoqarashda ularning o’rnini turli dinlarga xos bo’lgan xudolar va ilohiy qudratlar oladi. Diniy dunyoqarash ham insonning olam mohiyatini bilishdagi o’ziga xos bir yo’l, bir bosqichdir. Diniy dunyoqarashning shakllanib borishi bilan din kelib chiqadi.
Din voqelikni o’ziga xos aks ettiruvchi ijtimoiy hodisadir hodisadir.
Diniy dunyoqarashning muhim jihatlari diniy tuyg’u, diniy aqidalarga ishonish, sig’inish, diniy e’tiqod va shu kabilar tashkil qiladi.
Diniy dunyoqarashning navbatdagi elementi – bu biron buyumga, narsaga, hayvon yoki daraxtga, kishiga yoki nihoyat, xudoga sig’inishdir. Sig’inish sodda yoki murakkab bo’lishi mumkin. Sig’inishning sodda ko’rinishi – kishilarning kundalik hayotida ilohiy kuchlarga toat-ibodat qilishidir. Sig’nish diniy tasavvurlar va g’oyalarni ifoda etuvchi, ilohiy kuchlarga, ilohiy ob’ektlarga qaratilgan, yakka yoki jamoa bo’lib bajariladigan ramziy hatti-harakatdir. Maslan, ta’zim qilish, tiz cho’kish, sajda qilish, bosh egish, qo’l qovushtirish, toat-ibodat qilishlar sig’inishning sodda ko’rinishidir. Nomoz o’qish, Qur’on o’qish va o’qitish, qurbonlik va xudoyi qilish, diniy bayramlarni nishonlash sig’inishning murakkab shakllaridir. Sig’inish bilan kishidagi ruhiy ehtiyoj qondiriladi.
Nihoyat, diniy dunyoqarashga ko’ra butun borliq olam, tabiat, jamiyat, insonning o’zi ham Xudo tomonidan yaratilgan, uning ijodi mahsuli, hamma joyda va hamma narsada xudoning irodasi hukumrondir. Diniy dunyoqarashga ko’ra, dunyo: “bu dunyo” va “u dunyo”dan iboratdir. “Bu dunyo” insonlar vaqtincha yashaydigan o’tkinchi, aldamchi dunyodir. “U dunyo” esa insonlar vafotidan ekyin ularning ruhlari yashaydigan birdan-bir haqiqiy boqiy va abadiy dunyodir. Shuning uchun inson bu yolg’onchi va o’tkinchi dunyo deb o’zining “ dunyosini unutmasligi, “oxirat”ni o’ylashi kerak, deyiladi.
Diniy dunyoqarashni teologiya deb ataladigan falsafiy fan o’rganadi. Teologiya olam va odam munosabati, umrning mazmuni, hayot va o’lim muammosi kabi masalalarni ilohiyot, diniy e’tiqod tushunchalari bilan bog’lab tahlil qilish hamda o’ziga xos mukammal tizimini yaratgan. Bugungi kunda diniy dunyoqarashning bir talay asosiy vazifalari orasida, uning hayot ziddiyatlarini bartaraf qilish bilan bog’liq regulyativ faoliyati nihoyatda muhimdir. Umuman, dinning barkamol avlodni tarbiyalashdagi o’rni va ahamiyati benihoyat ulkan va u tobora ortib bormoqda.
Afsonaviy, diniy dunyoqarashni falsafiy dunyoqarashdan butunlay ajratib tashlab bo’lmaydi, Ular inson tafakkuri salohiyatining bir-biri bog’langan shakllaridir, bosqichlaridir.
Dunyoni idrok etishda falsafiy dunyoqarashning o’ziga xos roli.Falsafiy dunyoqarash dunyoni, borliqni aqliy jihatdan umumlashtirib tushuntiruvchi nazariy qarashlar tizimidir. U diniy dunyoqarashdan farqli ravishda, insonning aqliy-intellektual faoliyatiga ko’proq e’tibor beradi. Shu sabali falsafiy dunyoqarashga har doim hurfikrlilik, fikriy teranlik kabi xususiyatlar xosdir. Falsafiy dunyoqarash – bu aslida mantiqiy tahlil va umumlashtirishlar, mantiqiy muhokamalar va xulosa chiqarishlar, mantiqiy isbotlar va raddiyalar asosida nazariy fikr yuritishlar orqali dunyoni, borliqni tushunish, tushuntirish, baholash va izohlashdir. Falsafiy dunyoqarash ko’r-ko’rona e’tiqodlar, xayoliy obrazlar to’g’risidagi tasavvurlar va tushunchalarga emas, balki insonning borliqqa munosabati to’g’risidagi erkin, tanqidiy va ayni vaqtda umumiy aqliy mushohadalariga, nazariy umumlashmalariga asosolanadi. Falsafiy dunyoqarashda inson tabiatning bir qismi sifatidagina emas, balki alohida o’ziga xos borliq sifatida qaraladi. Falsafiy dunyoqarashda “tashqi” va “ichki” dunyolar, “tabiiy borliq”, “insoniy borliqlar” bir-birlaridan farq qilinadi. Insonni qurshagan hodisalar dunyosi, ya’ni “tashqi dunyo”, insonning ongiga ta’sir qiladi, unda aks etib, inson ma’naviy dunyosini tashkil etadi. Bu “tashqi” va “ichki” dunyolar o’zaro bir-birlari bilan bog’liq va ayni vaqtda bir-birlaridan farq qiladi. Ular o’rtasidagi munosabatlar falsafiy dunyoqarash mazmunini tashkil qiladi., Xullas, dunyoqarash tizimida falsafiy dunyoqarash eng rivojlangan, ma’lum darajada mukammal dunyoqarash hisoblanadi. Bir butun borliqning turli ko’rinishlari: tabiat, jamiyat, inson, uning ongi, moddiy va ma’naviylikni o’zida nazariy jihatdan umumlashtirib aks ettiruvchi tushunchalar tizimi falsafiy dunyoqarashni tashkil etadi va uning ko’lamini belgilab beradi. Falsafiy dunyoqarash boshqa dunyoqarashlarning muhim umumiy tomonlarini o’z ichiga oladi.
Falsafiy dunyoqarash shakllanishi va rivojlanishiga mifologik, diniy dunyoqarashning ta’siri bo’lganini inkor etib bo’lmaydi.
Falsafiy dunyoqarash doimo insonning muayyan maqsadga qaratilgan, amaliy va nazariy faoliyati bilan uyg’unlashgan va eng umumiy tushunchalarida ifodalanadi.
Falsafiy dunyoqarashning shakllanishi va rivojlanishi falsafa fanining paydo bo’lishi bilan uzviy bog’liq holda yuz beradi. Zotan falsafiy dunyoqarashning asosini falsafiy qarashlar va tasavvurlar tashkil etadi.