Maktabgacha tarbiya maxsus metodikasi

Oo ‘e‘irchoqlar bilan didaktik о ‘vinlami tashkil qilish. So'zlashuv nutqi (dialog) bolalar bog'chasining kichik guruhidan boshlab shakllantirib boriladi. Kichik yosh — bu dialog tarzida gapirish yoshi hisoblanadi. Shuning uchun kichik guruh pedagoglarining asosiy vazifalaridan biri

• 
  bolalarni atrofdagi kishilar bilan so'zlashishga o'rgatishdir. Bu guruhlarda bolalarning nutqiy faolligi (savollarga javob berish) asosiy o'rinni egallagan o‘yin shaklidagi mashg‘ulotlar o'tkaziladi. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar didaktik o‘yinda o‘yin qoidasiga rioya qilish orqali aniq vazifani bajarishga harakat qiladilar. 0‘yin vazifasini bajarish uchun boladan o‘z diqqatini bir yerga to'plash, kuzatuvchanlik, esda qoldirish kabi faol aqliy faoliyat talab qilinadi. Didaktik o‘yinlar asosida aqli zaif bolalarning jismoniy va psixik nuqsonlari to‘g‘rilab boriladi hamda bilish faoliyatlari shakllantiriladi. Didaktik o'yinlar orqali bolalar atrof-muhitni to‘g‘ri tushunib, anglay boshlaydi. Bolalarga beriladigan didaktik o'yinlar ularning atrof-muhitdan olgan taassurotlarini, tushunchalarini mustahkamlash va chuqur anglashga yordam beradi. Shu bilan birga yangi bilimlami o'zlashtirish va so‘z bilan ifodalash vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga defektolog qo‘g‘irchoqlar bilan didaktik mashg‘ulotlar tashkil qilib, qo‘g‘irchoq bilan uncha katta bo‘lmagan sahna ko‘rinishini ijro etadi. O^lyin vaqtida u qo‘g‘irchoq nomidan gapiradi, bolalarga savollar beradi, javob beradi, aytib turadi, so‘zlami takrorlashni so'raydi va hokazo.
  

Bolalar qo‘g‘irchoqqa jon-dili bilan xor bo‘lib yoki bitta-bitta javob beradilar. Agar ular mashg‘ulotlarda bolalar pedagogning savollariga javob berishga uyalsalar ham, o‘yin sharoitida ular so‘zlashishda xursandchilik bilan qatnashadilar. Qo‘g‘irchoqlar bilan o‘ynaladigan o‘yinlar «Qo‘g‘irchoqni cho‘miltirish», «Qo‘g‘irchoqni choy, ovqat bilan mehmon qilish», «Qo‘g‘irchoqni uxlatish», «sayrga otlantirish», «Qo‘g‘irchoqning tug‘ilgan kuni» va hokazolar juda ko‘p ishlangan. Bu o‘yinlaming hammasida bolalar faqat qarab o‘tirmasdan so‘zlashishda ishtirok etishlari muhimdir. Pedagog bolalarning so‘z boyligini faollashtirishning turli usullarini qo‘llaydi. Masalan, u «Bizning qo‘g‘irchog‘imiz Dilbar anchadan beri uxlayapti, endi u turishi kerak. Qo‘g‘irchoqni hammamiz birgalikda uyg‘otamiz», deydi. «Qo‘g‘irchoq Dilbar, turish vaqti bo‘ldi». Bolalar bu so‘zlarni takrorlaydilar. Defektolog: «Qo‘g‘irchog‘imiz Dilbar eshitmayapti, qattiq uxlayapti». Sayyora, sen kelib baland ovoz bilan «Qo‘g‘irchoq Dilbar, turish vaqti bo‘ldi», deb aytgin va hokazo.
Tarbiyachi bolalarning xor va yakka javoblarini ustalik bilan bir- biriga bog‘lab borishi, ularga nima gapirishni aytib turishi lozim. 0‘yin vaqtida bolalar gapirishlari va harakat qilishlari, qo‘g‘irchoqni ushlab turishlari, kiyimini olib borishlari, kiyintirishlari, ovqatlantirishlari, uxlashga yotqizishlari lozim.
So‘7lab berishga o‘rgatish. So‘zlab berish bilish, ya’ni o‘z fikrini keng va mantiqiy bog'langan shaklda ifoda etish bolalarning atrofdagilar bilan munosabatda bo‘lishida katta ahamiyatga egadir.
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar o‘z taassurotlarini tinglovchilarga bildirishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Ularning hikoyalari hamma vaqt ham tinglovchilarga tushunarli boMavermaydi. Bunga sabab aqli zaif bolalarning keng monolog tarzida so‘zlashni juda bo'sh egallaganliklaridir. Monolog tarzida gapirish deganda bir shaxsning tinglovchilarga qaratilgan keng, batafsil nutqi tushuniladi. Nutqning bu shakli so'zlovchilardan o‘z fikrini tushunarli va izchil (mantiqiy) ifoda etish malakasini talab qiladi. Nutqning bu sifatini maktabgacha yoshdagi bolalar juda sekin egallay boshlaydilar.
Me’yorda rivojlanayotgan bolalar ko'pincha o‘z taassurotlarini boshqalarga hikoya qilib berishga intiladilar, ko‘rganlari haqida ma’noli, tushunarli va mantiqiy hikoya qilib berish, o‘z fikrini to‘g‘ri tuzilgan jumlalar bilan ifoda etish imkonini beradigan og‘zaki nutq shaklini egallashga ehtiyoj paydo bo‘ladi. Aqli zaif bolalar ham maktabgacha yoshdan boshlab yordamchi maktabda o'qish, aqliy jihatdan kamchiliklarini bartaraf qilish, keyinchalik esa ijtimoiy hayotga va qo'llaridan keladigan ishlab chiqarish faoliyatiga tayyorlash uchun zarur bo'ladigan bu murakkab so'zlashish malakasini egallashlari zarur. Monolog tarzda gapirish me’yorda rivojlanayotgan bolalarda 5 yoshda paydo bo'ladi. Bu davrda bolada mantiqiy tafakkur rivojlana boshlaydi, ko‘proq so‘z boyligi yig‘iladi, u ona tilining grammatik tuzilishi asoslarini o'zlashtiradi. 7 yoshda bolalar og'zaki nutqning asosiy shakllarini, ya’ni dialogik tarzda so'zlash va monologik tarzda so'zlashni egallagan bo'ladilar.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, aqli zaif bolalarda dastlabki so'zlaming kechkib hosil bo'lishi (dastlabki so'zlar 3—4 va hatto 5 yoshlarda paydo bo'ladi), so‘z birikmalarini egallash davrining sekin va qiyinchilik bilan kechishi, so‘zlardan gaplarni tuzish uzoq vaqt talab etilishi, nutqiy ijodiyotda mustaqillikning yetishmasligi, nutqiy faollik darajasining pastligi, nutqiy muloqot kambag‘alligi kuzatiladi.
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar bir nechta gaplarni o'zaro biriktirib, fikrning mantiqiy izchillikda bayon qilishga, sabab va oqibatning ketma-ketlikda bildirishga, bayon qilinayotgan hodisadagi muhim xususiyatlami ajratishga qiynaladilar. Ushbu qiyinchiliklami bartaraf etish uchun «Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarni o'qitish va tarbiyalash» dasturining «Nutq o‘stirish» bo'limida monolog tarzda so‘zlashishga o‘rgatish vazifalari belgilab berilgan. Har bir yosh guruhlarida aqli zaif bolalarni so‘zlashuv nutqiga o‘igatish bo‘yicha quyidagi ishlar amalga oshiriladi.
Kichik guruhda pedagog yordamida ko'rgan yoki eshitganlari haqida jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzgan holda gapirib berishga o‘rgatiladi.
0‘rta guruhda o‘zlari ko‘rgan va eshitgan narsalar haqida mavzudan chetga chiqmay, mantiqiy bog‘lab so'zlab berishga, hikoya qilingan matnni eshitish va idrok qilish, matn mazmunini ketma-ketlikda aytib berishga ahamiyat beriladi.
Katta guruhda sodir boMgan voqea haqida unga baho bergan holda gapirib berish (3-4 ibora) bo‘yicha mashqlar o'tkaziladi. Shuningdek, sujetli rasmlar seriyasi asosida (2—3 ta rasmlar) hodisani mantiqiy ketma- ketlikda bayon qilishga (4—6 ibora), buyum yoki o'yinchoqqa qarab gapirib berish, mavzu bo‘yicha voqealar ketma-ketligini saqlagan holda hikoya qahramonlarining xatti-harakatlariga baho berib aytib berishga, tanish matnlami hikoya qilishga o‘rgatiladi.
Maktabga tayyorlov guruhida sodir bo'lgan voqea haqida 5—6 ta jumladan iborat bog‘langan hikoya tuzish, sujetli rasmlar seriyasini mantiqiy izchillikda aytib berish, predmetli rasmlarga qarab gapirib berish, voqealar orasidagi sabab-oqibatning bog‘liqligini ko'rsatish bo'yicha ishlar olib boriladi. Notanish matnni tayyoigarliksiz gapirib berishga o‘rgatiladi.