Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi

Nazorat uchun savollar
1. 
Muvozanatni saqlash qanday harakatlar turiga kiradi?
2. 
Maktabgacha ta’lim muassasasida muvozanatni saqlash 
bo‘yicha qanday turlardan foydalanish tavsiya etiladi?
6-§. Tirmashish va emaklash mashqlarini
o‘tkazish metodlari
Tirmashish ko‘p martalab takrorlashlar jarayonida hosil 
qilinadigan murakkab shartli refleksdir. U muskullarning 
katta qismini ishga jalb qiladi va shu asnoda bolaning butun 
organizmi funksional faoliyatini kuchaytirishda, shuningdek, 
to‘g‘ri qaddiqomatning shakllanishiga yordam beradi.
Tirmashib chiqish muskullarning navbatma-navbat 
qisqarishi va bo‘shashishi bilan xarakterlanadi. Bu harakat 
davomida sarflangan quvvatni tiklashga va jismoniy kuchni 
uzoqroq muddat namoyon qilishga imkon beradi. Tirmashish 
mashqlari harakatlar koordinatsiyasini yaxshilaydi, nafas 
olish va qon aylanish funksiyasini takomillashtiradi, modda 
almashinuvini oshiradi.
Tirmashish siklli harakatlar tipiga mansubdir. Tirmashib chi- 
qish va tushish yugurishdagiga o‘xshash harakat elementlarining 
qisqa muddatli takroriga egadir: narvon zinapoyasiga har bir 
oyoqda tayanish va unda ikkala oyoqqa tayanib turishda qo‘l 
va oyoq navbatma-navbat harakatlantiriladi. Tirmashishda 
sikllarning to‘xtovsiz takrorlanib turishi gimnastika devorining 
balandligi bilan belgilanadi: 1–1,5–2 metr.
Maktabgacha yoshdagi bolalar tirmashib chiqishning quyi- 
dagi turlarini egallaydilar: emaklab o‘tish, oshib o‘tish, oradan 
suqilib o‘tish, gorizontal va qiya tekislikda (polda, gimnastika 
skameykasida) to‘rt oyoqlab emaklash, tik devor (gimnastika 
devori), narvon, arqonli narvoncha, kanat va langarcho‘pga tir- 
mashib chiqish.
Bola 8–9 oyligida egallaydigan to‘rt oyoqlab emaklashda 
tirmashishda bo‘lgani kabi orqa, qorin devori, oyoq va qo‘llar 

---

95
muskullari mustahkamlanadi. Bundan tashqari emaklashda 
oyoq, qo‘lga tayanish tufayli umurtqaga tushadigan og‘irlik 
kamayadi, bu bolaning o‘sish davri uchun juda muhimdir. 
Bunday mashqlar to‘g‘ri qaddi-qomatning shakllanishiga 
yordam beradi.
Bolalar dastlab qorin bilan, so‘ng to‘rt oyoqlab, kaft va tiz- 
zalariga tayanib emaklaydilar. Tarbiyachi mashqlarni tobora 
murakkablashtirib boradi – gorizontal va qiya holatdagi taxta- 
da, so‘ng skameykada, xodada emaklashni taklif etadi. Bundan 
tashqari darvozachalardan o‘tish, shnur, darvoza tagidan o‘tish, 
xoda, skameykadan oshib o‘tishni mashq qiladilar. Bu mashqlar- 
dan so‘ng umurtqani to‘g‘rilash (rostlash) maqsadida bolalarga 
to‘pni otish va ilib olish, bayroqchani baland ko‘tarish va hoka- 
zolar taklif etiladi.
Bola mustaqil harakat qila oladigan bo‘la olganda unga zich 
va tik holatdagi balandligi 1 metrli narvonga tirmashib chiqish 
topshiriladi.
Tirmashish bola hayotining ikkinchi yilida shakllanadi. 
Tirmashish harakatlari tobora sikllilik kasb etadi, qo‘l va oyoq 
harakatlarining amplitudasi va harakati aniqlanadi. Dastlab bu 
ko‘rish anaS izatori, keyinchalik kinestetik analizatorlar bilan 
idora qilinadi. Yonma-yon qadam qo‘yish avval aralash, so‘ng 
esa navbatma-navbat tashlanadigan qadam bilan almashinadi. 
Hatto qiya narvonga tirmashishga o‘rgatishda almashinadigan 
qadamni ikki yoshli bolalarning faqat 20 %ida, 3 yoshlilarning 
40 %ida shakllantirishga erishilgan, xolos. (M.Yu. Kistyakova 
va Z.S. Uvarova).
Besh yoshda almashinuvchi qadam o‘z-o‘zidan o‘rgaSishsiz 
paydo bo‘ladi. Bu turdagi qadamdan 6–6,5 yoshdagi bolalarning 
ko‘pchiligi foydalanishi kuzatilgan. Biroq, 7,5 yoshli o‘g‘il 
bolalarning 40 % va qiz bolalarning 47 % narvonga chiqish- 
da va ayniqsa tushishda asosan qo‘shimcha qadamdan ko‘proq 
foydalangan holda aralash qadamni qo‘llaydilar. Bunda oyoq 
va qo‘llarning kesishma koordinatsiyasi yuzaga kelmaydi. Tir- 
mashib chiqishda tezlikning juda o‘sishi 5–5,5 yoshda kuza- 
tiladi, chunonchi, o‘g‘il bolalar tezroq tirmashib chiqa oladilar 

---

96
va bu sifat ularda 7–7,5 yoshlarda yuqori darajaga yetadi. (A.D. 
Udalov).
Maktabgacha yoshdagi kichik va katta bolalar uchun 
emaklash va tirmashishni mashq qilish, bolalarda harakatlar 
koordinatsiyasini tarbiyalaydi. Emaklash mashqlari qo‘llar 
kuchini, yelkani va gavdani rivojlantirishda ancha qulaydir. 
Bolalar bajonudil emaklaydilar va polda, skameykada, narvonda 
va boshqa jihozlarda bajariladigan harakatlarni o‘zlashtirib 
oladilar. Emaklash va emaklab o‘tish mashqlari ko‘pincha 
boshqa harakatlar bilan birgalikda bajariladi. Masalan, bolalarga 
parallel holda qo‘yilgan skameykadan emaklab o‘tish, tik turish, 
aylanish va skameykalardan hatlab o‘tish, orqaga qaytish yoki 
ikki yog‘och tortib qo‘yilgan arqon tagidan emaklab o‘tish, 
tik turish, yugurib kelib xuddi shu arqon ustidan sakrab o‘tish 
taklif qilinadi. Gimnastika skameykasi bo‘ylab emaklaganda 
bolalar skameyka chetini ushlab harakat qiladilar. Qiya qilib 
qo‘yilgan taxta ustidan harakat qilganda bolalar unga faqat 
emaklab chiqish bilan kifoyalanib qolmasdan, undan yana 
emaklab qaytib tushishlari ham kerak.
Katta va tayyorlov guruh bolalari tizimli ravishda o‘rgatib 
borilganda, tirmashib chiqish mashqlarini tez bajara oladilar. 
Masalan: bu yoshdagi bolalar bilan arqonga tirmashish mashqla- 
rini o‘tkazganda, bola arqonga yaqin turib, ko‘tarilgan qo‘llari 
bilan arqonni ushlaydi, so‘ngra qo‘llariga osilib, tizzalaridan 
bukilgan oyoql arini yuqoriga tortadi va oyoq kaftlari bilan ar- 
qonga tayanadi. Oyoqlarini rostlab, gavda yuqoriga ko‘tariladi, 
tirsaklar bukiladi. Faqat shundan keyingina qo‘llarni navbati 
bilan bosh uzra harakatlantirilgan arqondan yuqoriga ko‘tariladi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarga uzoq muddat osilib turish 
tafsiya etilmaydi: bu muskullarning uzoq vaqt zo‘riqishiga, 
bo‘g‘im va bo‘g‘imlarning juda erta cho‘zilishiga olib keladi, 
asab tizimini toliqtiradi. Shunday bo‘lsa-da, 3 yoshdan boshlab 
turli balandlikdagi turnik, gimnastika devorida 1–1,5 sekund 
osilishdan foydalanish mumkin.
Tirmashib chiqish jarayonida topqirlik, botirlik, chaqqonlik 
kabi irodaviy sifatlar tarbiyalanadi.

---

97
Tayyorlov guruhida gimnastika devorchasining yuqori 
qismigacha chiqib, uning narigi tomoniga oshib o‘tishni ham 
o‘rganadilar. Emaklash va tirmashib chiqish malakasi harakatli 
o‘yinl arda takomillashtiriladi. Har kungi tirmashib chiqish 
mashqlari bolada zarur hayotiy ko‘nikma hosil qiladi va hara- 
katlar koordinatsiyasini tarbiyalaydi.