Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishida mtt va oila hamkorligi

Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi.
3-7 yoshgacha bo’lgan davr maktabgacha yoshi davri hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasida juda tez sifat o’zgarishlari bo’lishini inobatga olgan xolda 3 davrga (3-4yosh) kichik maktabgacha davri, (4-5yosh)kichik maktabgacha yoshi, o’rta maktabgacha davr( o’rta maktabgacha yoshi) 6-7 yosh va katta maktabgacha davr katta maktabgacha yoshlilarga ajratish mumkin. Bola rivojlanish jarayonida odamlarning ilgari o’tgan avlodlari tomonidan yaratilgan predmet va xodisalar olami bilan alohida maxsus munosabatga kirishadi .Bola insoniyat ko’lga kiritgan barcha yutuqlarni faol ravishda o’zlashtirib, egallab boradi. Bunda predmetlar olamini, hamda ular yordamida amalga oshiriladigan xatti–harakatlarni, tilni, odamlar orasidagi munosabatlarni egallab olishi, faoliyat motivlarining rivojlanishi, qobiliyatlarning o’sib borishi, katta yoshli kishilarning bevosita yordamida amalga oshirilib borilmog’i kerak Asosan mana shu davrdan boshlab bolaning mustaqil faoliyati kuchaya boshlaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning ko’zga tashlanib turuvchi hususiyatlaridan biri ularning serharakatligi va taqlidchanligidir. Bola tabiatinining asosiy qonunini shunday ifodalash mumkin: bola uzluksiz faoliyat ko’rsatishni talab qiladi, lekin u faoliyat natijasidan emas, balki faoliyatning bir xilligi va bir tomonlamaligidan charchab qoladi. Mana shu so’zlardan maktabgacha yoshdagibola tabiatining asosiy qonuni bo’lmish serharakatliligini ortiqcha cheklab tashlamay, balki maqsadga muvofiq ravishda uyushtirish kerakligi yaqqol ko’rinib turibdi.
Kattalar va tengdoshlari bilan bo’lgan munosabat orqali bola ahloq normalari, kishilarni anglash, shuningdek, ijobiy va salbiy munosabatlar bilan tanisha boshlaydi. Maktabgacha yoshdagibola endi o’z gavdasini juda yaxshi boshqara boshlaydi. Uning harakati muvofiklashtirilgan xolda bo’ladi. Bu davrda bolaning nutqi jadal rivojlana boshlaydi. U yangiliklarni egallashga nisbatan o’zi bilganlarini mustaxkamlashga ehtiyoj sezadi. O’zi bilgan ertagini qayta-qayta eshitish va bundan zerikmaslik shu davrdagi bolalarga xos hususiyatdir.
Maktabgacha yoshdagibolalar ehtiyoji va qiziqishlari jadal ravishda ortib boradi. Bu avvalo keng doiraga chiqish ehtiyoji, munosabatda bo’lish, uynash ehtiyojlarinig mavjudligidir. Bu davrda bolalarda hamma narsani bilib olishga bo’lgan ehtiyoj kuchayadi. Maktabgacha yoshdagibola tabiatiga xos bo’lgan kuchli ehtiyojlardan yana biri uning har narsani yangilik sifatida ko’rib, uni har tomonlama bilib olishga intilishidir.
Maktabgacha yoshdagibolalar hayotida va ularning psixik jihatidan o’sishida qiziqishning roli ham kattadir. Qiziqish xuddi ehtiyoj kabi bolaning biror faoliyatga undovchi omillardan biri bo’lib xizmat qiladi. SHuning uchun ham qiziqishni bilish jarayoni bilan bog’lik bo’lgan murakkab psixik xodisa desa bo’ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning yetakchi faoliyati bu o’yindir. Maktabgacha yoshdagibolalarning o’yin faoliyati masalasi asrlar davomida juda ko’p olimlarning diqqatini o’ziga jalb qilib kelmokda. Maktabgacha yoshdagibolalar o’zlarining o’yin faoliyatlarida ildam qadamlar bilan olg’a qarab borayotgan sermazmun hayotimizning hamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar.
Maktabgacha yoshdagibola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu narsalar bilan bevosita amaliy munosobatda bo’lishga intiladi. Bu o’rinda shu narsa harakterliki bola bilishga tashnaligidan atrofdagi o’zining haddi sig’adigan narsalari bilangina emas, balki kattalarga mansub bo’lgan o’zining kuchi ham yetmaydigan, xaddi sig’maydigan narsalar bilan ham amaliy munosobatda bo’lishga intiladi.
SHuni ham aytib o’tish kerakki, fan-texnika mislsiz rivojlangan bizning xozirgi zamonamizdagi yaratilayotgan, xayratda qoldiradigan narsalar bolalarga go’yo bir mo’jizadek ko’rinadi. Natijada ular ham o’zlarining turli o’yinlari jarayonida o’xshatma qilib (yahni analogik tarzda) har xil hayoliy narsalarni uylab chiqaradilar (uchar ot, mashina odam, gapiradigan daraxt kabi). Bundan tashqari, bolalarning turli hayoliy narsalarni o’ylab chiqarishlari yana shuni bildiradiki, ular o’zlarining har turli o’yin faoliyatlarida faqat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chog’da ehtiyojlari talab qilayotgan narsalarni ham aks ettiradilar.
Bolalarning o’yin faoliyatlarida har xil hayoliy va afsonaviy obrazlarni yaratishlaridan shunday xulosa chiqarish mumkin: odamning (shu jumladan bolalarning ham) tashqi muhitdagi narsa va xodisalarni aks ettirish jarayonlari passiv jarayon emas, balki faol hamda ijodiy, yaratuvchan, o’zgartiruvchan jarayondir.
Bolalar o’yin faoliyatlarining yana bir ajoyib hususiyati shundan iboratki, o’yin jarayonida bolaning qiladigan xatti-harakatlari va bajaradigan rollari ko’pincha umumiylik harakteriga ega bo’ladi. Bunda bola o’zining turli-tuman o’yinlarida faqat o’ziga tanish bo’lgan yolgiz bir shofyorning, vrachning, militsionerning, tarbiyachining, uchuvchining xatti-harakatlarigina emas, balki umuman shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning hamda uchuvchilarning xatti-harakatlarini aks ettiradi. Albatta, turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi juda cheklangan kichik yoshdagi bolalar (bahzan kichik guruh bolalari ham) o’zlarining o’yinlarida konkret odamlarni va ularning harakatlarini aks ettiradilar. (Masalan, oyisini, adasini, akasini, tarbiyachisini va shu kabi). O’rta, katta maktabgacha yoshdagibolalarning o’yinlarida esa bunday obrazlar umumiylik harakteriga ega bo’la boshlaydi.
Maktabgacha yoshdagibolalarning o’yinlari atrofdagi narsa va xodisalarni bilish quroli bo’lishi bilan birga yuksak ijtimoiy ahamiyatga ham ega. Boshqacharok qilib aytganda, o’yin qudratli tarbiya qurolidir. Bolalarning o’yinlari orqali ularda ijtimoiy foydali, yahni yuksak insoniy hislatlarni tarbiyalash mumkin. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar odatda o’zlari yolgiz o’ynaydilar. Predmetli va konstruktorlik o’yinlar orqali bu yoshdagi bolalar o’zlarining idrok, xotira, tasavvur, tafakkur hamda harakat layoqatlarini rivojlantiradilar. Syujetli, rolli o’yinlarda bolalar asosan o’zlari har kuni ko’rayotgan va kuzatayotgan kattalarning xatti –harakatlarini aks ettiradilar. 4-5 yoshli bolalarning o’yini asta–sekinlik bilan jamoaviy harakterni ola boshlaydi.
Bolalarning individual hususiyatlarini, xususan ularning jamoaviy o’yinlari orqali kuzatish qulaydir. Bu o’yinlarda bolalar kattalarning faqat predmetlarga munosabatini emas, balki ko’proq o’zaro munosabatlarini aks ettiradilar. Shuningdek, jamoaviy o’yinda bolalar bir guruh odamlarning murakkab hayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar.
Katta maktabgacha yoshida syujetli-rolli o’yinlar rivojlanadi, lekin endi bu o’yinlar o’z mazusining boyligi va xilma-xilligi bilan farqlanadi. Bu o’yinlar jarayonida bolalarda liderlik yuzaga kela boshlaydi, shuningdek tashqilotchilik ko’nikma va malakalari rivojlanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar shug’ullanadigan ijodiy faoliyatlar orasida tasviriy sanhatning ham ahamiyati juda katta. Bolaning tasavvur etish xarakteriga qarab uning atrof hayotni qanday idrok etishi, xotira, tasavvur va tafakkur hususiyatlariga baho berish mumkin. Katta maktabgacha yoshdagibolalar chizgan rasmlar ularning ichki kechinmalari, ruhiy xolatlari, orzu, umid va ehtiyojlarini ham aks ettiradi. Maktabgacha yoshdagibolalar rasm chizishga ham nihoyatda qiziqadilar. Rasm chizish bolalar uchun o’yin faoliyatining o’ziga xos bir shakli bo’lib hisoblanadi. Bola avvalo ko’rayotgan narsalarini, keyinchalik esa o’zi biladigan, xotirasidagi va o’zi o’ylab topgan narsalarni chizadi.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun musobaqa juda katta ahamiyatga ega bo’lib, aynan shunday o’yinlarda muvafaqqiyatga erishish shakllanadi va mustaxkamlanadi.
Katta Maktabgacha yoshida konstruktorlik o’yinlari asta-sekinlik bilan mehnat faoliyatiga aylanib boradi. O’yinda bola elementar mehnat ko’nikma va malakalarini egallay boshlaydi, predmetlarning xossalarini anglay boshlaydi, amaliy tafakkur rivojlana boradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning o’yin faoliyatlari xaqida gapirar ekanmiz, albatta ularning o’yinchoqlari masalasiga ham to’xtab o’tish kerak. Bolalarga o’yinchoqlarni berishda ularning yosh hususiyatlarini, taraqqiyot darajalarini va ayni paytda ularni ko’prok nimalar qiziqtirishini hisobga olish kerak.
Ma’lumki, 1-3 yosh bolalar hali tashqi muhitni juda oz o’zlashtirganlar. Ular hali hattoki narsalarning rangini, hajmini va boshqa jihatlarini yaxshi ajrata olmaydilar. SHuning uchun ularga ko’g’irchok bilan birga har xil rangli qiyqim, laxtak matolar ham berish kerak. Ayniksa, qiz bolalar o’z kug’irchoqlarini har xil rangli matolarga o’rab, ro’mol qilib o’ratib mashq qiladilar. O’g’il bolalarga esa, har xil rangli, bir-birining ichiga sig’adigan quticha o’yinchoklarni berish foydalidir.
O’yin faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning faol shakli bo’lgan tahlim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani o’zlashtirishga kirisha olmaydi. Ijtimoiy tajribalarni faol egallash uchun odam avvalo yetarli darajada nutqni egallagan bo’lishi, ma’lum malakalar, uquvlar va elementar tushunchalarga ega bo’lishi kerak bo’ladi. Bularga bola o’yin faoliyati orqali erishadi.
Maktabgacha yoshdagibolalarda sezgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutq, hayol, hissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni xali bir-biridan yaxshi farq qila olmaydi. Unga ranglarning farqini bilishga yordam qiladigan o’yinchoqlar berish lozim. Bu yoshdagi bolalar turli narsalarni idrok qilishda ko’zga yaxshi tashlanib turuvchi belgilariga (rangi va shakliga) asoslansalar ham, lekin chuqur tahlil qilmaydilar.
Diqqat har kanday faoliyatimizning doimiy yo’ldoshidir. SHuning uchun diqqatning inson hayotidagi ahamiyati ham benihoya kattadir. Maktabgacha yoshdagibolalar diqqati asosan ixtiyorsiz bo’ladi. Maktabgacha yoshdagibolalarda ixtiyoriy diqqatning o’sib borishi uchun o’yin juda katta ahamiyatga ega. O’yin paytida bolalar diqqatlarini bir joyda to’plab, o’z tashabbuslari bilan ma’lum maqsadlarini ilgari suradilar.
Bu yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning oldiga qo’yilgan yangi talablar asosida takomillasha boradi. Maktabgacha yoshdagibolalar o’zlarining faoliyatlari uchun kandaydir ahamiyatga ega bo’lgan, ularda kuchli taassurotlar koldirgan va ularni qiziqtirgan narsalarni beixtiyor eslarida olib koladilar. Maktabgacha yoshdagibolalar tafakkuri va uning o’sishi o’ziga xos hususiyatga ega. Tafakkur bolaning Maktabgacha yoshdagidavrida juda tez rivojlana boshlaydi. Buning sababi, birinchidan, maktabgacha yoshdagibolalarda turmush tajribasining nisbatan ko’payishi, ikkinchidan, bu davrda bolalar nutqining yaxshi o’sgan bo’lishi, uchinchidan esa, maktabgacha yoshdagibolalarning juda ko’p erkin mustaqil harakatlar qilish imkoniyatiga ega bo’lishlaridir. Maktabgacha yoshdagibolalarda har sohaga doir savollarning tug’ilishi ular tafakkurining faollashayotganligidan darak beradi. Bola o’z savoliga javob topa olmasa yoki kattalar uning savoliga ahamiyat bermasalar, undagi qiziquvchanlik susaya boshlaydi.
Odatda har kanday tafakkur jarayoni biron narsadan taajjublanish, hayron qolish va natijada turli savollarning tug’ilishi tufayli paydo bo’ladi. Juda ko’p ota-onalar va ayrim tarbiyachilar ham bolalar ortiqrok savol berib yuborsalar, «ko’p mahmadona bo’lma», «sen bunday gaplarni qaerdan o’rganding», deb jerkib tashlaydilar. Natijada bola o’ksinib, o’z bilganicha tushunishga harakat qiladi. Ammo ayrim passiv va tortinchok bolalar xech bir savol bermaydilar. Bunday bolalarga turli mashg’ulotlar va sayohatlarda kattalarning o’zlari savol berishlari va shu bilan ularni faollashtirishlari lozim.
Har kanday tafakkur, odatda biron narsani taqqoslash, analiz va sintez qilishdan boshlanadi. SHuning uchun biz ana shu taqqoslash, analiz va sintez qilishni tafakkur jarayoni deb ataymiz. Sayohatlar bolalardagi tafakkur jarayonini faollashtirish va rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar tabiatga qilingan sayoxatlarda turli narsalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar va analiz hamda sintez qilib ko’rishga intiladilar.
Maktabgacha yoshdagibolalar nutqi va uning o’sishi jadal kechadi. Agar 2 yashar bolaning so’z zapasi taxminan 250 tadan 400 tagacha bo’lsa, 3 yashar bolaning so’z zapasi 1000 tadan 1200 tagacha va 7 yashar bolaning so’z zapasi 4000 taga yetadi. Demak, maktabgacha yoshi davrida bolaning nutqi ham mikdor, ham sifat jihatidan ancha takomillashadi. Maktabgacha yoshdagibolalar nutqini o’sishi oilaning madaniy saviyasiga bog’liq. Kattalar bolalar nutqini o’stirish bilan shug’ullanar ekanlar, maktabgacha yoshdagibolalar bahzi xollarda o’z nutq sifatlarini to’la idrok eta olmasliklarini unutmasliklari kerak. Bundan tashqari, bolalarda murakkab nutq tovushlarini bir-biridan farq qilish qobiliyati ham xali to’la takomillashmagan bo’ladi. Tili chuchuklikni tuzatishning eng birinchi shartlaridan biri bola bilan tula va to’g’ri talaffuz etib, ravon til bilan gaplashishdir.
Maktabgacha davrda ahloqiy tushunchalar borgan sari qat’iylasha boradi. Ahloqiy tushunchalar manbai bo’lib ularning ta’lim –tarbiyasi bilan shug’ullanayotgan kattalar, shuningdek, tengdoshlari ham bo’lishi mumkin. Ahloqiy tajribalar asosan muloqot, kuzatish, taqlid qilish jarayonida, shu bilan birga kattalarning ayniqsa onalarning maqtovi va tanqidlari orqali o’tadi va mustahkamlanadi. Bola doimo baho, ayniqsa maqtov olishga harakat qiladi. Bu baho va maqtovlarning bola shaxsidagi muvaffaqiyatga erishishga harakat hususiyatining rivojlanishida, shuningdek, uning shaxsiy hayoti, hamda kasb tanlashida ahamiyati juda katta.
Maktabgacha yoshdagidavrda bolalarda muloqotning yangi motivlari yuzaga keladi. U shaxsiy va ishbilarmonlik motivlaridir. SHaxsiy muloqot motivlari bu–bolaning tashvishga solayotgan ichki muammolari bilan bog’liq, ishbilarmonlik motivlari esa u yoki bu ishni bajarish bilan bog’liq bo’lgan motivlardir. Bu motivlarga asta –sekinlik bilan bilim, ko’nikma va malakalarni egalash bilan bog’liq bo’lgan o’qish motivlari qo’shiladi. Bu motivlar ilk bolalik davrdan boshlanib yuzaga keladigan bolalarning tabiy qiziquvchanligi o’rnida paydo bo’ladi. O’zini ko’rsatish motivlari ham bu yoshda yaqqol namoyon bo’ladi
Kichik va o’rta maktabgacha yoshida bola xarakterining shakllanishi davom etadi. U asosan bolalarning kattalar harakterini kuzatishlari asosida tarkib topadi. SHu yillardan boshlab bolada ahamiyatli hisoblangan –iroda, mustaqillik va tashabbuskorlik kabi ahamiyatli shaxsiy hususiyatlar rivojlana boshlaydi. Katta Maktabgacha yoshida bola atrofdagi odamlar bilan turli faoliyatlarda muloqot va munosabatlarga kirishishga o’rgana boshlaydi. Bu esa unga kelajakda odamlar bilan til topishishda, ish bo’yicha va shaxsiy munosabatlarni normal ravishda o’rnata olishida foyda keltiradi. Bu yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishida ularning ota –onalari xaqidagi fikrlari va ularga beradigan baholari nihoyatda ahamiyatlidir.
Maktabgacha yoshdagibolalarning hayoli, asosan, ularning turli-tuman o’yin faoliyatlarida o’sadi. Birok, shu narsa diqqatga sazovorki, agar maktabgacha yoshdagibolalarda hayol qilish qobiliyati bo’lmaganda edi, ularning hayoli ham xilma-xil bo’lmas edi. Maktabgacha yoshdagibolalarning hayollari turli xil mashgulotlarda ham o’sadi. Maktabgacha yoshdagibolalar hayolining o’sishiga faol ta’sir qiluvchi omillardan yana biri ertaklardir. Bolalar xayvonlar haqidagi turli ertaklarni eshitganlarida shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan ma’lum munosabat yuzaga keladi
Bola va atrofidagi kishilar orasida xilma xil munosabatlar yuzaga kelib, bu munosabatlar asosida turli xil motivlar yotadi.Bo’larning hammasi bolaning individualligini tashqil etib, uning boshqa bolalardan nafaqat intelekti balki axloqiy motivatsion jihatdan farqlanadigan shaxsga aylantiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsi rivojining cho’qqisi bo’lib, ularning o’z shaxsiy sifatlari, layoqatlari, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarini anglash, o’z-o’zini anglash hissining yuzaga kelgani hisoblanadi.

Rolli o’yinlar jarayonida ular katta odamlarning barcha vazifa va ishlarini amalda bevosita bajaradilar. Rolli o’yinlarni vujudga keltiruvchi eng zarur omillardan biri, bolada o’z xatti-harakatlarini kattalar xatti-harakati bilan solishtirish, undan nusxa olish tuyg’usining mavjudligidir. Bolalarning o’yin faoliyati D.B.Elkonun, A.S.Slavina, A.P.Usova va boshqa psixologlar o’rganishgan. O’yin faoliyati ixtiyoriy diqqat va xotiraning, tafakkurning rivojlanishini belgilab beradi.Bolaning maktab ta’limiga ijtimoiy-psixologik tayyorgarligi to’g’risida gapirilganida ko’pincha muayyan reja asosida, tartibli, ko’p qirrali maqsadga yo’naltirilgan, o’zaro mantiqiy bog’liq boshlangich ta’limga zamin vazifasini o’tovchi psixik o’sish darajasini nazarda tutiladi. Ta’lim uchun psixik o’sish darajasidan tashqari, bola turmushi va faoliyatining tafovutlari, sharoitlari, o’ziga xosligi, uning sixat-salomatligi, usuliy jihatdan tayyorgarligi, oddiy ko’nikmalarni o’zlashtirgani kabi omillarni hisobga olish maqsadga muvofikdir. Bular bolaning maktabga psixologik jihatdan tayyorgarligining ob’ektiv tomonlaridir. Bola maktab ta’limiga psixologik tayyorgarligining sub’ektiv tomoni ham mavjuddir. Bolada shu davrga kelib o’kish, bilim olish haqida to’g’ri tasavvur shakllanadi. Ba’zi bola maktabga butun vujudi bilan talpinadi, boshqa bir bola esa maktabdan kat’iy voz kechishgacha borib yetadi. O’kishga salbiy munosabat ko’pincha kattalarning qo’rqitishlari okibatida vujudga keladi. Shuningdek, aka va opalarning maktab to’g’risidagi gaplari, uyda bolalarni ko’proq dars tayyorlashga majbur qilish ham o’qishga salbiy munosabat uyg’otadi. Natijada bolalar ta’lim muhitiga kirishishga qiynaladilar, qator ruhiy tusiqlarga duch keladilar.

Bolalarni tartib-intizomga o‘rgatish

Intizom - bu o'z xulq-atvorini jamoat tartibining belgilangan me'yorlariga majburiy va ongli ravishda bo'ysunishi. Intizomning mavjudligi har qanday faoliyatni, ayniqsa jamoaviy muhitda tashkil etish uchun zarurdir. Inson intizom ko'rsatish orqali jamiyatdagi xulq-atvor qoidalariga, o'zi birga ishlayotgan, birga yashaydigan va dam oladigan odamlarga hurmatini bildiradi. Intizom shaxsni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi, uning jamoaning umumiy talablariga bo'ysunish, unda belgilangan hayot qoidalariga rioya qilish, o'ziga xos bo'lmagan istaklardan tiyilish kabi jihatlarini tarbiyalashga yordam beradi. umumiy manfaatlar yoki ularni amalga oshirish imkoniyatlari, xatti-harakatlarni tashkil etish, itoatkorlik, o'zini o'zi boshqarish . Va shuning uchun intizom barcha tarbiyaviy ishlarning natijasi sifatida qaralishi kerak. Bu pozitsiya ayniqsa A. S. Makarenko tomonidan ta'kidlangan. Maktabgacha yoshdagi bolalik davrida, to'g'ri tashkil etilgan ta'lim sharoitida bolalarning intizomi sezilarli darajada oshadi. Shunday qilib, allaqachon yosh guruhda, o'qituvchi tomonidan maxsus yaratilgan vaziyatga qiziqish ta'siri ostida ular vazminlik, tashkilotchilik ko'rsatadilar (qo'g'irchoqni uyg'otmaslik uchun sayrga chiqishdan oldin ehtiyotkorlik bilan o'rindiqlaridan turing va o'yinchoqlarni olib tashlang, o'z-o'zidan kiyinishga harakat qiling, chalg'itmasdan, Petrushkani xursand qilish uchun va hokazo). Bolalarga xulq-atvor qoidalariga mos keladigan xatti-harakatlar tajribasini to'plashda yordam berish orqali o'qituvchi ushbu zaruriy xatti-harakatlar usullarining mustahkamlanishini, yanada ongli, barqaror bo'lishini, uning nazorati ostida ham, ixtiyoriy ravishda namoyon bo'lishini ta'minlaydi. Intizomli xulq-atvorni shakllantirish natijasida katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalar to'g'ri harakatni tanlashga qodir, masalan: "Men xohlayman, lekin qila olmayman, shuning uchun men o'z xohishimdan voz kechishim kerak"; "Men xohlamayman, lekin men qilishim kerak, shuning uchun men topshirilgan ishni bajarishim kerak." Sovet pedagogikasi shaxsning axloqiy fazilatlarini shakllantirish va ularni xulq-atvor, muloqot va xulq-atvor madaniyatida tashqi ifodalashda birlik pozitsiyasini egallaydi. Bolalar bog'chasi bolalarda muayyan xatti-harakatlar normalarini shakllantiradi, ular kattalarga, tengdoshlarga, jamoat mulkiga, o'z faoliyatiga, burchlariga munosabatni aks ettiradi, xulq-atvor madaniyati namoyon bo'ladi. Bolalar bu xulq-atvor normalarini odamlar bilan turli munosabatlarini tartibga soluvchi bir qator qoidalarni o'zlashtirib o'zlashtiradilar. Qoidalar o'ziga xosligi tufayli bolalarning tushunishi uchun ochiq bo'ladi, ular turli xil faoliyat va boshqalar bilan munosabatlar jarayonida ular tomonidan o'zlashtiriladi, ular xatti-harakatlar ko'nikmalari va odatlariga aylanadi. Bolalarda kattalarga nisbatan hurmatli munosabatni erta bolalikdan shakllantirish juda muhimdir. Hayotning birinchi yillaridan boshlab bola kattalar bilan muayyan munosabatlarga kirishadi: ota-onalar, uni sevgi, mehr, g'amxo'rlik bilan o'rab turgan yaqin oila a'zolari, iliqlik, xavfsizlik va xayrixohlik muhitini yaratadi. Bolalar bog'chasiga kirish bilan bola va kattalar o'rtasidagi munosabatlar doirasi kengayadi. Bolalar o'qituvchi, enaga, hamshira va boshqa xodimlar bilan munosabatlarga kirishadilar. Shuning uchun, eng boshidanoq, ularda kattalarga to'g'ri murojaat qilish usullarini, ularga hurmat ko'rsatish shakllarini shakllantirish kerak, bu mehr, hurmat va ishonch tuyg'usiga, itoatkorlikka (tinglash istagi) asoslangan bo'lishi kerak. oqsoqollar, ularning iltimoslarini, takliflarini bajonidil bajaring, ehtiyot bo'ling, o'z harakatingiz bilan kattalarni rozi qiling va hokazo). Kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalar kattalarga yordam berishga intiladilar, ularga g'amxo'rlik qiladilar, ularni xursand qilishga harakat qiladilar, tinchligini himoya qiladilar. Bolalar jamoat joylarida o'zini tutish qoidalarini o'rganadilar, odamlar bilan muomala qilishda e'tibor, xushmuomalalik va xushmuomalalik ko'rsatadilar. Bolalar bog'chasida bolalar tengdoshlari bilan o'ralgan va shuning uchun o'qituvchi oldida o'rtoqlarga hurmat, sezgirlik, itoatkorlik, yaxshi niyat, o'zaro yordam asosida tengdoshlariga bo'lgan munosabatini aks ettiruvchi xatti-harakatlar normalarini shakllantirish vazifasi turibdi. Erta yoshda bolalarda ushbu me'yorlarning asoslari shakllanadi: tengdoshlarining o'yiniga aralashmaslik, o'yinchoqni olib tashlamaslik, balki o'zi uchun boshqasini so'rash yoki tanlash, u o'ynaguncha kutish va hk. Ijobiy munosabatlarning dastlabki shakllari mavjud: sezgirlikni ko'rsatish qobiliyati (yig'layotgan tengdoshga rahm qilish, o'yinchoqni xursand qilish), xayrixohlik, birgalikda o'ynash va o'qish istagi. O'qituvchi bolalarning birgalikdagi faoliyatini (chanada uchish, to'p o'ynash, kublardan uy qurish va boshqalar) rag'batlantiradi. O'rta yoshdagi bolalar do'stona munosabatda bo'lish, hamdardlik, do'stga hamdardlik, baham ko'rish, taslim bo'lish istagi bilan tarbiyalanadi. Birgalikdagi faoliyatda xulq-atvor normalari yanada murakkablashadi: bolalar o'yinchoqni bo'lishish to'g'risida kelishib olishadi, uzoq tortishuvlarsiz o'yinda rollarni belgilashadi, umumiy ishda bir-biriga yordam berishadi va hokazo. Kattaroq maktabgacha yoshda tengdoshlarga nisbatan xatti-harakatlar normalari bolalarning katta ongi, ixtiyoriy xatti-harakatlar qobiliyatiga asoslanadi. Ular tengdoshlariga g'amxo'rlik qilishni, birgalikdagi faoliyatda ijobiy munosabatlarni, kollektivizmning boshlanishini, kasal do'stiga g'amxo'rlik qilish, nizoni adolatli hal qilish, do'stini noto'g'ri ekanligiga ishontirish yoki uning fikri bilan rozi bo'lish, xatosini tan olish qobiliyatini rivojlantiradi. , Ogohlantirish uchun: o'tib ketish uchun chetga chiqing, bir plastinka nonni boshqasi undan olishi qulayroq bo'lishi uchun harakatlantiring, stuldan voz keching, mumkin bo'lgan nazoratsizlik haqida ehtiyotkorlik bilan ogohlantiring. Bolalar bog'chasidagi hayot bolalar o'rtasida do'stona munosabatlarni rivojlantirish mumkin bo'lgan ko'plab vaziyatlarni yaratadi. O'qituvchining vazifasi - jamoadagi xatti-harakatlar normalarini aks ettiruvchi bolalarni harakatga undash uchun ushbu vaziyatlardan foydalanish. Bolalarda jamoat joylarida, birinchi navbatda, bolalar bog'chasining o'zida xulq-atvor normalarini shakllantirish tarbiyaviy ishda katta o'rin egallaydi. Bu me'yorlar boshqalarga hurmatni ko'rsatadi: boshqa odamlarning ahvolini hisobga olish, u bilan hisoblashish, o'z ishini qilish, boshqalarga aralashmaslik. Yosh guruhlarda o'qituvchi bolalarni kattalarning (shifokor, menejer) ishiga aralashmasdan koridor bo'ylab yurishni, bolalarga xalaqit bermaslik uchun xotirjam kiyinishni, baqirmasdan va hokazolarni o'rgatadi. O'qituvchi bolalarni tramvayda, ko'chada, parkda o'zini to'g'ri tutishga o'rgatadi. Masalan, u ularni quyidagi qoidalar bilan tanishtiradi: bog'da o'ynab, u erda dam olayotganlarga aralashmaslik; jamoat transportida bo'lganingizda, sukut saqlang, keksa odamlarga yo'l bering va hokazo. Bolalar bog'chasida bolalarga narsalarga g'amxo'rlik qilish o'rgatiladi. U har bir narsa mehnat natijasi ekanligi haqidagi g'oyalarni shakllantirishni o'z ichiga oladi, shuning uchun unga beparvo munosabatda bo'lish mehnatkashlarga nisbatan hurmatsizlikdan dalolat berishi mumkin. Narsalarga munosabat me’yorlariga ulardan maqsadli foydalanish, har doim o‘z o‘rniga qo‘yish, tashlab ketilgan yoki noto‘g‘ri joyga tashlab qo‘yilgan narsa (o‘yinchoq, kitob) topilsa, buzilib qolgan taqdirda befarq bo‘lmaslik kiradi. , kattalardan yordam so'rang, uni tuzatishga harakat qiling, tuzating. Keksa maktabgacha yoshdagi bolalar ko'pincha o'yinchoqlar, qo'llanmalar va hokazolarga g'amxo'rlik qilish tajribasiga ega bo'lish uchun guruh xonasini, saytni tozalash bilan shug'ullanadilar. Bolalarda tartibni saqlash qobiliyati, uning har qanday buzilishiga nisbatan murosasiz munosabat rivojlanadi. Ularni tejamkorlik bilan tarbiyalagan holda, o'qituvchi bir vaqtning o'zida ziqnalik, ochko'zlik, faqat o'zinikini himoya qilish istagi, birovnikiga beparvo munosabatda bo'lishning namoyon bo'lishining oldini oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar mehnatga ijobiy munosabatni aks ettiruvchi xatti-harakatlar normalarini o'rganadilar. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalarda bu elementar mehnat topshiriqlarini bajonidil bajarishda, boshqalarning ishiga qiziqishda namoyon bo'lishi kerak. Bolalar erta yoshida kattalarning mahoratli harakatlariga taqlid qila boshlaydilar, ularning imkoniyatlari juda cheklangan bo'lsa-da, ularning ishlarida qatnashadilar. Shunday qilib, ular stolni sozlashda bajonidil yordam berishadi, biron bir narsani olib kelish yoki xizmat qilish, asbobni ushlab turish va h.k. so'rovlarini mamnuniyat bilan bajarishadi. Pedagog o'rta yoshdagi bolalarni "Men o'zim qo'limdan kelgan hamma narsani qilaman" qoidasiga muvofiq, ular uchun mavjud bo'lgan mehnat harakatlarini mustaqil va ixtiyoriy bajarishga o'rgatadi. Ularda tengdoshlariga yordam berish, ularning qiyinchiliklarini sezish, jamoaga g'amxo'rlik qilish bilan bog'liq individual topshiriqlarni bajarish istagi paydo bo'ladi. Kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarda o'qituvchi mehnatga bo'lgan ehtiyoj haqida tushunchani rivojlantiradi, topshirilgan vazifa uchun mas'uliyat hissini uyg'otadi. Bu navbatchilarning topshiriq va vazifalarini ongli ravishda bajarishida, ishda mustaqillik va maqsadlilik, natijaga erishish uchun o‘z kuch-g‘ayratini safarbar etish, ko‘rsatmalarni eng aniq bajarishga intilishda namoyon bo‘ladi. Mehnatsevarlik, o'z tashabbusi bilan ishga kirishish, kichik jamoada ishlash, umumiy vazifani bajarish qobiliyati tarbiyalanadi: birgalikdagi faoliyatni kelishib olish, ishtirokchilar o'rtasida ishni taqsimlash, bir-biriga yordam berish, qaramlikni tushunish. har bir topshiriqning faol va vijdonan bajarilishi bo‘yicha umumiy natija. Bolalar bog'chasida, o'rta guruhdan boshlab, bolalarga muayyan mas'uliyatni o'z zimmalariga olishga o'rgatiladi. O'qituvchi ularga vazifalarning ma'nosini, ularni o'z vaqtida bajarish zarurligini tushuntiradi, o'zi va guruh jamoasi oldidagi mas'uliyatni eslatadi. U bolalarga o'z vazifalarini bajarishda yordam beradi: bolalarda etarli ko'nikmalar hosil bo'lgan ish turlariga navbatchilarni tayinlaydi; qiyinchiliklar yuzaga kelganda yordamga keladi; bajarilgan vazifalarga qiziqish uyg'otadi. Bularning barchasi bolaga vazifani bajarishni osonlashtiradi, chalg'itmaydi. Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalar o'z vazifalariga yanada mas'uliyat bilan yondashishlari, navbatchining ishini ongli ravishda bajarishlari, uning ahamiyatini tushunishlari, o'zlariga ishonib topshirilgan ob'ektlarga g'amxo'rlik qilishlari, mustaqil ravishda ish bilan shug'ullanishlari va ishni oxirigacha etkazishlari kerak. O'qituvchi bolalarda tabiatga hurmat tuyg'usini tarbiyalaydi. U bolalarni faqat yo'llar bo'ylab yurishni, maysazorni oyoq osti qilmasdan va gulli o'simliklarni termasdan, tushgan barglarni yig'ishni o'rgatadi; tabiat hayotidagi o'zgarishlarni sezishga, uning go'zalligini ko'rishga, barcha tirik mavjudotlarga g'amxo'rlik qilishga o'rgatadi. O'rta guruhda bolalar nafaqat tabiatga nisbatan yaxshi his-tuyg'ularga ega bo'lishlari, balki o'simliklar va hayvonlarga g'amxo'rlik qilishlari, ularga g'amxo'rlik qilishlari kerak. Katta yoshdagi bolalar tabiatga qiziqishning ortishi bilan ajralib turadi; ular kuzatadilar, taqqoslaydilar, yangi narsalarni qayd etadilar, urug'larni yig'adilar, o'simliklarni o'stiradilar. Bolalarda intizom va xulq-atvor madaniyatini tarbiyalashning eng muhim sharti - bu tarbiyachi va ota-onalarning obro'si va madaniyati. O'qituvchining madaniyati, uning bolalar bilan muloqot qilish xarakteri, munosabatlar uslubi ularning intizomini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Pedagogning izoh o'rniga maslahatdan, ba'zan esa hazildan foydalanishi, qoidabuzarliklarni xushmuomalalik bilan tuzatishi, bolalarning tashabbuslariga qiziqish, ularni qo'llab-quvvatlash istagi, ishonch va mehr - bularning barchasi bolalarda unga bo'lgan ishonchni oshirishning ajralmas shartlaridir. , u bilan muloqot qilish istagi, uning buyruqlariga bo'ysunish, har bir so'rovga bajonidil javob berish. Bunday o'qituvchi bolalar orasida katta obro'ga ega. Ular uning roziligini olishga intilishadi va intizomning buzilishiga javoban sovuqroq munosabatda bo'lish, ma'lum bir jiddiylik bilan qarash, aybdorni xafa emas, balki o'zidan norozi his qilish, uni xatosini tezda tuzatishga undash, kechirim so'rash. noto'g'ri xatti-harakatlari uchun. Bolalar obro'li o'qituvchiga taqlid qiladilar, uning mehrli ohangini va xushmuomalaligini tengdoshlari bilan munosabatlarga o'tkazadilar. Bolaning xatti-harakati ham ota-onalarning madaniyatini aks ettiradi. Oiladagi munosabatlar, uning a'zolari o'rtasidagi muloqotda yaxshi niyat uning uchun tengdoshlari bilan munosabatlarga kirishganda taqlid qilishga intiladigan namunaga aylanadi. Bolalarda intizomni tarbiyalashning muhim sharti rejimni aniq amalga oshirishdir. To'g'ri kun tartibi maktabgacha yoshdagi bolalarga muvozanatli holatni saqlashga, ularni o'z vaqtida bir faoliyatdan ikkinchisiga o'tkazishga, ortiqcha ishdan qochishga, faol faoliyat va dam olishning muqobil soatlariga imkon beradi. Muvozanatli holatda bo'lgan bolalar o'z tengdoshlarining ularning faoliyatiga aralashishiga xotirjamroq munosabatda bo'lishadi, maslahatlarni, ba'zan esa o'qituvchining sharhlarini ijobiy qabul qiladilar, yo'l qo'yilgan xatolarni tuzatadilar, haqoratlarga osongina chidashadi va tezroq tinchlanishadi. Rejim momentlarini aniq ushlab turish, odatda charchagan kutish paytida yuzaga keladigan xatti-harakatlarning buzilishining oldini oladi. Kiyinish, yuvish va rejim bilan bog'liq boshqa jarayonlar bir vaqtning o'zida tengdoshlar guruhidagi bolalarda xulq-atvor madaniyatini shakllantirish vositasidir. Bu vaqtda ular doimo bir-birining yonida bo'lganligi sababli, o'qituvchi ularga xushmuomalalik bilan iltimos qilishni, o'tishga ruxsat so'rashni, chetga chiqishni, yo'l berishni va yordam berishni o'rgatadi. Aniq rejim sizga xatti-harakatlarning stereotipini shakllantirishga imkon beradi. Bolalar asta-sekin rejim segmentlarining ketma-ketligi va nisbiy davomiyligini o'rganadilar, vaqtni, shuningdek, keyingi rejim momentini hisobga olgan holda mustaqil faoliyatni tashkil qiladilar. Shunday qilib, darslar o'rtasida ochiq o'yinlar tashkil etiladi va kunduzgi uyqudan keyin - uzoq ijodiy jamoaviy o'yinlar, ish. Bolalar joylashgan muhitni to'g'ri tashkil etish ham intizom va xulq-atvor madaniyatini shakllantirish uchun katta ahamiyatga ega. Bolalarning yoshi, ularning qiziqishlari va atrof-muhit haqidagi to'plangan bilim, ko'nikma va g'oyalar mazmuniga mos keladigan o'yinchoqlar, turli xil materiallar, qo'llanmalar va jihozlarni tanlash, mebelni qulay joylashtirish, puxta o'ylangan tartib. o'yin materiallarini joylashtirish uchun, bolalarni jamoada birlashtirishga hissa qo'shadigan o'yinchoqlarning mavjudligi - bularning barchasi turli xil faoliyat turlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratadi, maktabgacha yoshdagi bolalarni o'ziga jalb qiladi, ularga o'ynashga, ishlashga, qiziqishlarini topishga imkon beradi va shu bilan buzilishlarning oldini oladi.