Mamadmusa mamadazimov
Download 320.92 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 88-rasm. Xromosfera chaqnashlari I 161
- 90-rasm. Quyosh markazida kechadigan proton-proton siklli termoyadro sintezi reaksiyasi. (H - vodorod yadrosi
- Utorud o ‘z orbitasi b o ‘ylab sekundiga o ‘rtacha 48 kilom etr tezlik bilan harakatlanib, Quyosh atrofmi 88 kunda to ‘la aylanib chiqadi. Qizig‘i
- Merkuriy sirtining kunduzgi o ‘rtacha temperaturasi +345 gradusgacha (Selsiy shkalasida) ko‘tarilgani holda, k e c h a s i-180 gradusgacha pasayadi.
- 91-rasm. Merkuriyning sirt va ichki tuzilishi 168
- 92-rasm. Merkyriyning «M ariner-10» olgan relyefi 169
9-§. Quyosh toji T oj Quyosh atm osferasining sirtki qismi b o iib , balandligi turli radial y o ‘n a lish la rd a turlicha b o ia d i. A yrim rad ia l y o 'n a lish la rd a Q uyosh tojining balandligi 10 million kilom etrgacha yetadi. Tojning ravshanligi O yning to iin o y fazasidagi ravshanligiga ham yetmasligi tufayli, uni oddiy k o ‘z b ilan ko'rishning iloji y o ‘q. A srlar davom ida Quyosh tojini faqat Q uyosh t o i a tutilgandagina kuzatishgan. F a q a t XX asrning o ‘rtalariga kelib, olim Lio (Fransiya) yaratgan k o ro n ag ra f yordam ida Quyosh tojini tutilishlarsiz ham kuzatish im k o n i p ay d o b o id i. K o ro n o g ra f - oddiy refrak to rd a yasalgan Quyosh tasvirini « su n’iy oy» bilan to ‘sish va so‘ngra 88-rasm. Xromosfera chaqnashlari I 161 in te rfe re n sio n -p o ly a riz atsio n filtrd an (IP F ) o 'tk azish orqali m a ’lu m to iq in u z u n lig id a to jn in g ta s v irin i olishga im k o n beruvchi m axsus telc sk o p d ir. B u n d a « s u n ’iy oy» - k o n u s s irtli, asosining diam etri re fra k to r yasagan Q u y o sh ta sv irin in g d ia m e trig a teng b o i g a n k o ‘zgu b o ‘lib, u y o rd am id a Q uyo sh n in g fotosfera b ilan chegara- langan tasviriga tegishli n u rla r teleskop trubasidan tashqariga chiqarilib yuboriladi. Quyosh diski atrofidagi tojning tasviri IP F ga tushadi. Bu filtr toj spektridagi ravshan spektral chiziqlardan birining (k o ‘pincha Fe XIV A=5303 A °chizig‘i) to iq in uzunligiga mos (ya’ni fa q a t o ‘sha to iq in la r n i o 'tk a z a d ig a n ) qilib yasaladi. A gar toj spektrini olish zaruriyati tu g ‘ilsa, IP F o ‘rniga spektrograf o'rnatiladi. T oj r a v s h a n lig ig a q a ra b , ik k i q ism g a b o i i n a d i : Q u y o s h diski chegarasidan 0,5+1 R o m asofagacha c h o ‘zilgan ravshan qismli ichki toj (89-rasm ) va b u chegarad an ta sh q a rid a yotgan tashqi toj. Ich ki tojda y o y s im o n v a b u lu ts im o n o b y e k tl a r k u z a tila d i. Bu o b y e k tla r xrom osferaning aktiv sohalari, ayniqsa protuberanetslar bilan ta ’sirlanadi va natijada o ‘zgarib-harakatlanib h am d a yo ‘qolib turadi. T ojning spektri, kuchsiz tu tash spektri fonidan va bu fonda joylashgan yorug 1 (emission) chiziqlardan tashkil topadi. Em ission chiziqlarning ravshanligi tojning b a la n d lig i o r tg a n say in x ira la s h ib b o ra d i. T o jd a n k e la y o tg a n n u r q u tb la n g a n b o i i b , Q u yosh s irtid a n 0 ,5 R o (R o - Q uyosh ra d iu s i) - balandlikda q u tb lan g an nurlar, un in g butun nurlanishining 50 foizini tashkil qiladi. N urnin g bunday qutblanishi, xarakteriga k o ‘ra, to jd a nurni soch ay otg an z a rra c h a la r ta b ia ti h a q id a fikr yuritishga im k o n beradi. M a iu m b o iish ic h a , y o ru g iik n in g b u nday kuchli qutblanishi fa q a t uning erkin elektronlarda sochilishi tufayligina b o iish i mumkin. A stronom larning bu fikri dastlab k i ku zatishlardanoq tasdiqlandi. M a iu m k i, q a ra sh c h iz ig i b o ‘ylab tojning qism lariga fo to sferad an tushayotgan nurni elektronlar faqat 90°li burchak ostidagina emas, balki undan k a tta va kichik burchaklarda ham sochadi. Shuning uchun tojda q utblan ish qism an kuzatiladi. Q uyoshdan ancha uzoqdagi to j qismida sochilayotgan nurlar 90° yaqin burchak ostida b o ia d i, binobarin b u z o n a d a qutblanish m aksim um ga intiladi. Biroq undan ham balandda, tashqi toj 89-rasm. Quyosh toji 162 qismida, qutblanish kamayadi va bu qism dan kelayotgan nurlar fraungofer chiziqlarini berib, oddiy Quyosh spektriga o ‘xshash, biroq ju d a kuchsiz (xira) spektm i beradi. Bu qismdagi nurlanish haqiqiy tojga tegishli bo'lm ay, say y o ralararo b o ‘shliqdagi chang zarrachalarda sochilayotgan Quyosh nurlarining spektriga tegishlidir. Tojdagi erkin elektronlar va ionlarning konsentratsiyasi o 'z a ro teng bo‘lib, hisoblashlar har kub santim etrga teng toj ustunida ularning soni taxm inan 10 8 ga tengligini k o ‘rsatadi. Quyosh toji spektridagi emission chiziqlar tojdagi atomlarning yuqori darajada ionlashgan chiziqlariga mos keladi. U lardan eng intensivlari Fe XIV (to ‘lqin uzunligiga 5303 A°), ya’ni 13 elektronini yo ‘qotgan tem ir atom ining chizig'i, FeX (to'lqin uzunligiga 6374 A°) va b o sh q a kuchsiz c h iz iq la rd ir. B u ndan y u q o ri u y g 'o n ish potensialiga ega bo'lgan ionlashgan atom lar spektral chiziqlarining tojda hosil b o ‘lishi sababi, u yerda atm osfera siyrak b o ‘lganidan uzoq vaqt davom ida elem entar zarrachalar, xususan, erkin elektronlarning m a ’lum v a q t birligi ichida, to'qnashishlar soni ju d a kam bo'lganidan ular k atta tezlikka erisha oladilar. N atijada k atta energiyali bu zarrachalar, atom larni yuqori darajada ionlashtirishga m uvaffaq b o iad ila r. 10-§. Q u y o sh n in g ra d io n u rla n ish i Q u y o sh ning rad io n u rla n ish i ikki qism - doim iy va o ‘zg aru vchan kom ponentlardan iborat. Bulardan birinchisi sokin Q uyoshga, ikkinchisi o 'z g a r u v c h a n Q u y o sh g a te g is h li. Q u y o s h to ji, k o 'z n in g k o ‘ris h chegarasidagi Quyoshning chiqaradigan nurlarini deyarli yutm aydi, biroq radionurlanishlarni kuchli yutadi, sindiradi va qaytaradi. Q uyosh tojining o ‘zi m illim etrdan to metrli to 'lq in uzunligigacha b o ‘lgan radio nu rlarni chiqaradi. Bunda millimetrli nurlar Q uyosh tojining ostki qatlam laridan, sa n tim e trli va m etrli to ‘lqin u z u n lig ig a ega b o ‘lgan ra d io n u rla r esa a tm o s fe r a n in g s irtq i q a tla m la r id a n c h iq a r ila d i. Q u y o s h to jin in g ra d io n u r la n is h ig a k o ‘ra , a n iq la n g a n ra v s h a n lik te m p e ra tu ra s i toj balandligining ortishi bilan kam ayib boradi. Shuningdek, tojdan uzluksiz k o rpuskulyar zarralarning oqim i chiqib turishi aniqlangan. Bu oqim ning tezligi Q uyoshdan uzoqlashgan sayin o rtib borib, Y er yaqinida u 300-400 km /sek ga yetadi. Q uyosh tojining sa y y o ra lara ro b o ‘shliqda bu xilda kengayishi «Q uyosh sham oli» deb yuritiladi. 163 l l - § . Quyosh yadroviy energiyasining manbalari H is o b la s h la r d a n m a ’lu m k i, Q u y o sh n in g m a r k a z iy q is m id a g i tem peratu ra 15 million gradusdan ziyod b o iib , bosim i ikki yuz m illiard atm osferadan ortadi. Bunday sharoitda atom lar ju d a h arakatchan b o ‘lib, ularning tezliklari sekundiga bir necha yuz kilom etrga teng. Zichlikning k a tta b o iis h i esa, atom va ionlarning tez-tez to ‘qnashuviga sabab b o ‘ladi. N a tija d a ayrim ka tta tezlikli to ‘qnashuvlar, yadro reaksiyasining vujudga kelishiga olib keladi. Q u y o sh d a ikki xil term o y ad ro v iy reaksiya asosiy rol o 'y n a y d i. B ulardan biri proton-protonli siklli reaksiya deyilib, bu reaksiya natijasida to ‘rtta vo d o ro d atom i hisobiga geliy hosil b o ia d i (90-rasm). R eaksiya b o rish id a o g ‘ir vo d orod (deyteriy) va geliyning izo to p i hosil b o ‘ladi. U m um an reaksiyaning borishi quyidagicha kechadi: H '+ H 1 D 2 +e++v D 2 + H ‘ - » He3+y H e 3 + H e 3 - > H e 4 +2H' B unday sharoitda 11 m ingdan 16 ming gradusgacha b o ‘lgan plazm ada ajralgan energiya m iqdori quyidagi ifodadan topiladi: 6 = 9,6-10 6 -px 2 T 4 erg/s, b u o ‘r in d a p - z ic h lik (g /s m 3 l a r d a ) , x ~ vod o ro d nin g nisbiy miqdori. M a z k u r y a d ro r e a k s iy a la r a s o s a n Q u y o s h m arkazid a kuzatilib, uning yadrosidan uzoqlashgan sayin tezda so ‘na boshlaydi. M arkazdan 0,2-0,3 R Q m asofa orasida faqat p roton-proton siklli reaksiya h u k m ro n b o ‘ladi. M a rk a z d a n 0,3 R 0 m a s o fa d a tem p eratu ra 5 m illion gradus atrofida b o iib , yadro reak siy alarin in g kechishi uchun sh a ro it b u tu n la y y o 'q o lad i. 90-rasm. Quyosh markazida kechadigan proton-proton siklli termoyadro sintezi reaksiyasi. (H - vodorod yadrosi, D - deyteriy yadrosi He3 - geliy izotopi yadrosi, e+ - pozitron, v - neytrino, Y ~ nurlanish kvanti H Me H e * л 'v5 и ii 164 12-§. Quyosh aktivligi va uning Yer atmosferasi hamda biosferasiga ta’siri Y erd a kuzatiladigan k o 'p lab fizik va biologik hodisalam ing kechishi, xusoisan, iqlimning o'zgarishi, xilma-xil kasalliklarning davriy ravishda takrorlanishi, ionosferadagi hodisalar, Yer m agnit m aydoni «bo‘ronlari» v a k o s m o n a v tla r uch u n ra d ia ts iy a x a v fin in g tu g 'ilis h i - b u la rn in g ham tnasiga Quyoshda ro ‘y beradigan turli aktiv jarayonlar sababchi ekanligi fa n g a anchadan beri m a’lum. G archi bu m uam m o to ‘la hal qilinmagan b o ‘lsa-da, Quyosh aktivligining bu yerda kuzatiladigan m azkur hodisalar bilan aloqadorligini o ‘rganish borasida k o ‘p yutuqlar qo‘lga kiritilgan. B ir-biridan 150 million kilom etr uzoqlikda joylashgan bu ikki osmon q ism i (an iq ro g ‘i Q uyosh va u n in g y o ‘ldoshi) o rasid agi b o g ‘lanishni q a n d a y tushuntirish m um kin, bu k a tta m asofada vositachi rolini nim a o 'y n a y d i, degan savol tug'iladi. Y e r d a Q u y o sh h a y o t m a n b a i e k a n lig i v a b u n d a u n in g n u rla ri y o ritu v c h i va issiqliq baxsh etuvchi asosiy vosita ekanligi q ad im d an m a ’ lum. Biroq keyingi y illarda Q uyosh elek trom agnit to ‘lqinlarining k o 'z g a k o 'rin m ay d ig an qisqa t o ‘lqinli d iap a z o n la rid a ham yetarlicha intexisiv nurlanish borligi aniqlandi. Bu n u rlar ultrabinafsha, rentgen va q ism a n gam m a n urlari b o ‘lib, Q uyoshdagi aktiv hodisalar, bu n u rlar intensivligining ortishida asosiy m a n b a b o ‘lib xizm at qiladi. Q uyosh ch aqn ashlari va eruptiv protuberanetslardagi portlash tufayli bu nurlar oqinniga k a tta energiyali elem entlar za rra ch a lar oqim i ham q o ‘shiladi. Q u y o sh shamoli deyiluvchi bu oqim ning intensivligi Quyosh aktivligining f a z a s ig a m os ra v is h id a o ‘z g a rib b o r a d i. Q u y o s h d a n k e la y o tg a n k o rp u sk u ly a r zarrach alar, ra d ia tsio n n u rla r intensivligining bu xilda o ‘z g a rib turishi Q uyoshning aktivlik darajasiga b o g iiq b o ‘lib, d o g ia r so n ining o'zgarib turishi bilan bir xilda kechadi. S h u b h a siz , «Q uyosh sh am o li» Y erg a yetib kelgach, turli geofizik hod isalam in g kelib chiqishiga sabab b o ia d i. G eofizik hodisalar esa o ‘z n a v b a tid a , sayyoram izning b io lo g ik sferasiga t a ’sir etadi. X ususan, Q u y o sh radiatsiyasi tufayli ionosferaning ionlanish darajasi ortadi. Bu esa o ‘z navbatida, atm osferaning bu q atlam larid a elektr o ‘tkazuvchanlik, ele k tro m a g n it nurlarni q a y ta ra olish q o biliyatini o ‘zgartiradi. B a ’zan Q u y o s h d a n k elayotgan kuchli k o rp u sk u ly a r oqim io n osferada q isqa u z u n lik d a g i e le k tro m a g n it t o i q i n l a r y u tilish i d a ra ja sin i shu q a d a r orttiradiki, natijada atom larning yuqori darajada ionlanishishi tufayli uzoq masofaga qisqa radio to ‘lqinlari uzatilishida bir necha minutli uzilish kuzatiladi. 1959-yili 9-may kuni Quyoshda kuchli xronosfera chaqnashi kuzatildi. 10 va 12-mayda ham Quyoshda bir necha chaqnashlar kuzatildi. 11-mayda AQSH da radio, telegraf, telefon aloqalari ancha m uddatga ishdan chiqli. 12-mayda mazkur chaqnashlardan otilgan korpuskulyar oqim Yerga yetgach, osmonda qutb yog'dusi kuzatildi. Q uyosh aktivligi va epidem ik kasalliklar orasidagi b o g ‘ lanishni o ‘rganishda rus olimi professor A.L. Chijevskiyning hissasi k atta. U keng ta rq a la d ig a n o ‘la t, v ab o , q a y ta rm a tif, b o ‘g ‘m a k abi ep id e m ik kasalliklami o ‘rganib, ularning boshlanishi, rivojlanishi va tugash i Quyosh aktivligiga mos kelishini aniqladi. Olimlardan R.P. Bogacheva va V.M. B oykolar esa oxirgi bir necha o ‘n yillik davr m obaynida R iga va 0 ‘zbekistonda poleom iyelit kasalliklari dinam ikasini o 'rg a n ib , bu kasalliklarning avji Quyosh aktivligi fazasiga juda mos kelishini topishdi. Olimlar Quyosh chaqnashining yurak-tom ir kasalliklariga t a ’sirini o 'rganib, m iokard infarkti kasalligi bilan Quyosh chaqnashi orasida kuchli bog'lanish mavjudligini aniqlashdi. Quyosh aktivligi bilan inson asab sistemasi o‘rtasidagi bog'lanishni o‘rganish ham ijobiy natija berdi. Quyosh chaqnashi kishi asab sistemasi normal faoliyatining vaqtincha buzilishiga sabab bo‘lar ekan. Bu sohada Shira Masamuro tomonidan Yaponiyaning o ‘nta eng yirik shaharlarida o‘ tkazilgan eksperiment kishi diqqatini o'ziga jalb etadi. Olim o‘z eksperimentini Quyosh aktivligi va avtom obil avariyalari, k o ‘cha tasodifiy hodisalari orasida bog‘lanish borligini aniqlashdek antiqa masalaga bag'ishladi. M a ’lum b o ‘lishicha, Quyosh sham oli Yerga yetib kelgan kunlari avtom obillar bilan yuz beradigan halokatli hodisalar oddiy Jcunlarga nisbatan 3-4 baravar ortiq chiqadi. Biz Quyosh aktivligining Yer iqlimi sharoiti, o ‘simliklar biologiyasi va bashqa jarayonlarga ta ’siri m uam m olariga to'xtalm adik. B iroq ilk tekshirishlar Quyosh aktivligi bu jarayonlarda ham o‘z aksini topishini k o ‘rsatm oqda. Savol va topshiriqlar 1. Xromosfera qatlami, uning spektri va kimyoviy tarkibi haqida m a’lumot bering. 2. X rom osferadagi aktiv o b yektlar - protuberantslar va xromosfera chaqnashlari haqida gapirib bering. 166 3. Quyosh toji deb Quyosh atmosferasining qaysi qatlamiga aytiladi va u qanday kuzatiladi? 4. Tojning spektri va unga ko‘ra aniqlangan tojning kimyoviy tarkibi qanday? 5. Tojning radionurlanishi haqida nimalar bilasiz? 6. Quyosh aktivligi deganda nimani tushunasiz? 7. Quyosh aktivligi qanday geofizik hodisalarda o‘z aksini topadi? 8. Quyosh aktivligining inson salomatligiga qanday ta ’siri bor? t 167 VII BOB. S A Y Y O R A L A R N IN G F IZ IK T A B IA T I l-§ . M erkuriy Bu sayyora Quyosh sistemasidagi sakkizta sayyora ichida Quyoshga eng yaqini bo‘lib, qadimda rimliklar uni sayohatchilarning panohi, savdo- sotiq xudosi nomi bilan Merkuriy, arablar esa uni Utorud deb atashgan (91 a-rasm). Utorudning orbitasi boshqa sayyoralarnikidan farq qilib, anchayin cho'zinchoq ellips k o ‘rinishidadir. Shu bois bu sayyoraning Quyoshdan uzoqligi 0,31 dan to 0,47 astronomik birlikkacha o ‘zgarib turadi, o ‘rtacha uzoq ligi esa 58 m illion kilom etrni ta sh k il qiladi. Merkuriyning diametri 4880 km b o iib , uning sirtida tortishish kuchi Yernikidan 2,6 marta kam. Boshqacha aytganda, og'irligi Yerda 80 kG b o ig a n odam Merkuriyda atiga 30 kG chiqadi. Utorud o ‘z orbitasi b o ‘ylab sekundiga o ‘rtacha 48 kilom etr tezlik bilan harakatlanib, Quyosh atrofmi 88 kunda to ‘la aylanib chiqadi. Qizig‘i shundaki, Quyosh oilasi «kenja»sining bir kuni uning ikki yiliga teng, boshqacha aytganda sayyoraning bir kecha-kunduzi Yerning 176 kuniga tengdir. Merkuriy sirtining kunduzgi o ‘rtacha temperaturasi +345 gradusgacha (Selsiy shkalasida) ko‘tarilgani holda, k e c h a s i-180 gradusgacha pasayadi. Biroq shuni aytish kerakki, sayyora sirtining mayda tuprog‘i issiqlikni yom on o ‘tkazganligi tu fayli bir necha o ‘n santim etr chuqurlikda temperatura sirt temperaturasidan keskin farq qilib, 70-90 gradusni tashkil qiladi va juda kam o'zgaradi. Merkuriyning relyefi va fizik tabiatiga tegishli m a’lumotlarni qo'lga kiritishning murakkabligi shundaki, bu sayyoraning harakat y o i i doimo 91-rasm. Merkuriyning sirt va ichki tuzilishi 168 Quyoshdan kichik burchak masofada b o iad i. H atto sayyora Quyoshdan eng katta burchakka (29 gradusga yaqin) uzoqlashganda ham Quyoshning yorqin nurlari uni kuzatishga xalaqit qiladi. 1973-yilning oxirlarida sayyora tom on y o ig a chiqqan «M ariner-10» avtom atik stansiyasi 1974-yilning 21-sentyabrida, Merkuriydan 47 ming 981 kilometrlik masofada o'tayotib, sayyora sirtining 500 ga yaqin sifatli rasmini oldi. Bu rasmlar kenja sayyora «yuz tuzilishi» jihatidan Oyga juda o'xshashligini ko‘rsatdi. Oy sirtidagi kabi Merkuriy yuzasi ham meteoritlar za rb id an «m om ataloq» b o ‘lib, tu rli k attalik lard ag i k rate rlar bilan qoplangani olingan suratlardan shundoqqina ko'rinib turibdi (92-rasm). Merkuriy sirt jinslarining zichligi Oynikiga yaqin (3,0-3,3 g/sm3) bo‘lib, o ‘rtacha 5,44 g/sm 3 ekanligi, uning markaziy qismida temir yadrosi borligini ko‘rsatadi. Eng kamida bu Merkuriy markazida silikat jinslar katta bosim ostida metallik holatga o'tayotganidan darak beradi (91-b rasm). Sayyoralararo avtomatik stansiya «M ariner-10» Merkuriyning siyrak atmosferasi borligini m a’lum qildi. Sayyora sirtida atmosferaning b o iish - b o ‘lmasligi odatda, talay omillar bilan aniqlanadi. Biroq bular ichida sayyoraning sirtida tortishish kuchining kattaligi va tem peratura eng muhim rol o ‘ynaydi. Temperaturaning ortishi tufayli atmosferani tashkil etg an m olekula va atom larning tartib siz issiqlik harak atlari ortadi. O qibatda m a’lum tezlikka erishgan havo molekulalari sayyorani butunlay ta rk etadi. X uddi shu sababdan Y er ham har kunda 100 tonnacha vodoroddan «judo» b o ‘ladi. Kichik massali Merkuriy (Yer massasining 5,5 foiziga teng) sirtida bu q a d a r yuqori tem peraturagacha (+420°C) qizish, sayyora atmosferasi asosiy qismining yo‘qolishiga sabab b o ig a n deb qaraladi. 92-rasm. Merkyriyning «M ariner-10» olgan relyefi 169 Sayyora atmosferasi asosan geliydan tashkil topgan bo‘lib, bosimi bu gazning Yer sirtidagi bosimdan 200 milliard m arta kamlik qiladi. Sayyora sirtidagi barcha gazlar bosimi esa Yernikidan yarim million m artacha kam. Biroq olimlar Merkuriy sirtida kutgan boshqa bir gaz - karbonat angidridning yo‘qligi astronomlarni hayron qoldirdi. 1975-yil 16-martda «Mariner-10»ning Merkuriy yaqinidan uchinchi m arta o ‘tishi sayyora magnit maydonini aniqlashga imkon berdi. Bunda avtom atik stansiya, sayyora sirtidan atigi 320 kilometrgina keladigan balandlikdan o ‘tdi va uning ekvator sohasida kuchlanganligi 3,5 erstedli, q u tb id a esa 7 erstedli m agnit m aydonini qayd qildi. S huningdek, sayyoraning magnit dipoli Merkuriyning aylanish o ‘qi bilan 7 gradusli b u rch ak hosil qilishi aniqlan d i. A n iq lan g an m agnit m ay d o n in in g stru k tu rasi sayy o ralarnin g m agnit m aydonlarining vujudga kelishi haqidagi mavjud gipotezani shubha ostida qoldirdi. Gap shundaki, keyingi yillarda Yer magnit maydonining paydo bo'lishi, uning aylanishi natijasida metall yadrosida vujudga keladigan uyurmaviy tokning oqibatidan deb qaralardi. Shu bois sayyora qancha massiv bo‘lsa va qancha tez aylansa, unda magnit maydonining kuchlanganligi shuncha katta bo‘ladi degan xulosa fanda m a’lum darajada hukmronlik qilardi. Kichik massali va o ‘ta sekin aylanuvchi (boshqa sayyoralarga nisbatan) Merkuriyda Mars va Yerdagidan katta kuchlanishli maydonning mavjudligi jumboq. M e rk u riy g a y a q in « q a rin d o sh » b o ‘lg an Oy tu p r o g ‘id a mikroorganizmlarning yo‘qligi, iqlim sharoiti keskinligi U torudda hayot bo'lishi uchun sharoit yo‘q deb dadil aytishga to ‘la imkon beradi. Merkuriyning yo‘ldoshi yo‘q. 2-§. Venera (Zuhro) Q adim rim m ifologiyasidagi sevgi xudosi nomi bilan V enera deb yuritiladigan bu sayyoraning Quyoshdan o ‘rtacha uzoqligi 108 million kilometrdir. Venera (sharqda Zuhro nomi bilan tanilgan) orbitasi b o ‘ylab sekundiga 35 kilom etrli tezlik bilan harakatlanib, 225 kunda Quyosh atrofida bir m arta to ‘la aylanib chiqadi. Ravshanligi jihatidan Quyosh va Oydan keyin turadigan va qadimdan «Tong yulduzi» deb nom olgan bu sayyora ming yillar davomida kishilar diqqatini o'ziga tortib, «qo‘zg‘almas» yulduzlar fonida harakatlanishi m a ’lum b o ‘lgan dastlabki «adashgan yoritgich»lardan hisoblanadi. 170 93-rasm. Zuhro sayyorasining «Venera» avtomatik stansiyasi tomonidan olingan rasmi 1610-yildayoq G. Galiley o ‘zi yasagan teleskopda bu sayyorani kuzatib, u Oy kabi turli fazalarda b o ‘lishini ko'rdi. Bu hodisa Zuhro ham Oy k ab i sferik shakldagi osm on jism i ekanligining dastlabki isboti edi. Zuhroning kattaligi salkam Yernikicha b o iib , diam etri 12 ming 100 kilometrni tashkil qiladi. 1761-yil 6-iyunda astronomlar «Tong yulduzi» bilan bog'liq qiziq bir hodisaning guvohi fc^o‘lishdi: sayyoraning h a ra k a ti Q uyosh diskida p ro yek siy aland i. B unday g ‘aro y ib h o disa ta n iq li rus olimi М. V. Lomonosov tomonidan sinchiklab kuzatildi. Olim Veneraning Quyosh d is k id a n o ‘tish in i k u z a ta y o tib , sa y y o ra q a lin a tm o sfe ra b ilan qoplanganligini aniqladi. Uzoq yillar davomida ana shu qalin atmosfera «paranji» misol Zuhroning sirt tuzilishini bizdan yashirib kelardi. K ezi kelganda shuni aytish kerakki, V eneraning Quyosh diskiga p ro y e k s iy a la n ib o ‘tish i ju d a kam u c h ra y d ig a n ho disa b o ‘lib, L om onosovning XVIII asrdagi m azk ur k u zatish id an so ‘ng atigi 3 m artagina kuzatildi, uning navbatdagi o ‘tishi esa 2004-yilning 8-iyunida b o 'ldi. Sayyora sirtini spektral o ‘rganishlar uning atmosferasi asosan karbonat angidriddan iboratligini ko'rsatdi. S a y y o ra n i te k sh irish n i o ‘tg an a srn in g 6 0 -y illa rid a b o sh i.j^ :,т sa y y o ra la ra ro stan siy alar y o rd am id a u n i o 'rg a n is h m etodi «Tong yulduzi»ga tegishli ko‘p jum boqlarni hal qilishga imkon berdi. Natijada Veneraning o ‘z o ‘qi atrofida va Quyosh atrofida haqiqiy aylanish davrlari birinchi m arta to ‘g‘ri aniqlandi. M a ’lum boiishicha, sayyoraning aylanish o ‘qi uning orbita tekisligiga deyarli tik joylashib (anig'i 87 gradus), unda Y erdagidek yil fa s lla r kuzatilmaydi. Shuningdek, radiolokatsion kuzatishlar Zuhroning o ‘z o ‘qi Download 320.92 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling