Mamadmusa mamadazimov
Download 320.92 Kb. Pdf ko'rish
|
171 a tro fid a a y la n is h d a v ri 243 k u n g a ten g lig in i h am da u Q uyosh sistemasining o ‘z o ‘qi atrofida sharqdan g‘arbga aylanuvchi yagona sayyorasi ekanligini m a’lum qildi (boshqa sayyoralar o ‘z o 'q lari atrofida g‘arbdan sharqqa aylanadi). «Tong yulduzi» ning bir kuni, y a ’ni Quyoshga nisbatan o ‘z o ‘qi atrofida aylanish davri 117 kunga teng bo‘lib, bir yili uning ikki kunidan biroz ko'proqni tashkil qiladi. 1967-yilda uchirilgan «Venera-4» stansiyasiga o‘rnatilgan magnitometr yordam ida o ‘tkazilgan o ic h ash la r Venerada deyarli m agnit maydon yo‘qligini yoki eng k o ‘pi bilan u Yer magnit maydoni kuchlanganligidan 5000 m arta kuchsiz maydonga ega ekanligini m aiu m qildi. 1970-yilda uchirilgan «Venera-7»ning planeta sirtiga q o ‘ndiriluvchi apparati Zuhro sirtiga muvaffaqiyat bilan ohista qo‘ndirildi va 23 minut davom ida atm osferaning bosimi, tem peraturasi va tarkibiga tegishli m a iu m o tlarn i o ic h a b turdi. Ayniqsa, 1975-yil oktyabrda Y erdan sayyoraga uchirilgan «Venera- 9» va «Venera-10» apparatlari, o ‘z «qo‘shnisi»ni o'rganish tarixida muhim o ‘rin tu ta d i. Bu ik k a la stan siy a say y o ran in g su n ’iy y o ‘ ld o sh lari orbitalariga chiqarilib, birinchi m arta ularning qo‘ndiriluvchi apparatlari sayyora sirtining ilk tasvirlarini Yerga uzatdi (93-rasm). Bu apparatlar, sayyoraning sirt tu p ro g 'id a tabiiy radioaktiv elem entlar m iqdorini, shamol tezligini, suv bugiarining atmosferadagi miqdorini, shuningdek uning temperaturasi, bosimi va yoritilganliklarini oichadi. 1978-yili esa «Tong yulduzi» tom on «mehmonga» to ‘rtta avtomatik stansiya y o ig a chiqdi. Bulardan ikkitasi sobiq Ittifoqning «Venera-11», «Venera-12», qolgan ikkitasi AQSHning «Pioner-Venera-1» v a «Pioner- Venera-2» stansiyalari edi. S tansiyalarning q o ‘ndiruvchi ap p aratlarig a o'rn atilgan kompleks asboblar, sayyora atm osferasi gaz va bulutli qismlarining kimyoviy tarkibini yana ham aniqroq o ic h ash g a , bulutli qatlam strukturasi va zarrachalari konsentratsiyasi, temperaturasi, bosimi va zichligini hamda uning bir necha rayonlariga tegishli shamol tezligini o ich ash g a imkon berdi. V eneraning sun’iy y o id o sh i b o iib qolgan «Pioner-V enera-1» qo'shim cha tarzda sayyora atmosferasining dinamikasi, sirkulyatsiyasi, turbulentligi va issiqlik balansiga tegishli m aium otlarni Yerga uzatdi. X ulosa qilib aytg and a, V eneraga uchirilgan kosm ik a p p a ra tla r y o rd a m id a u n in g a tm o sferasi va sirtig a tegishli q u y id a g i yangi 172 94-rasm. Veneraning ichki tuzilishi m a’lum otlar q o ig a kiritildi: sayyora atmosferasining bosimi juda yuqori bo‘lib, u 90 atmosferani ko‘rsatdi. Uning 97 foizini karbonat angidrid, suv b u g ia ri, 1,5 foizini kislorod tashkil qilishi m a’lum b o id i. Sayyora sirti yaqinida oichangan uning temperaturasi +470 gradusgacha (Selsiy shkalasida) yetdi. Zuhro atm osferasida ham Yerdagi kabi ionosfera qatlami borligi aniqlandi, u taxminan 140 kilometrcha balandlikda b o iib , u y erda elektronlarning konsentratsiyasi b ir kub santim etrda yarim milliondan ortadi. «Tong yulduzi»ning Yerga yana bir «qarindosh»ligi shundaki, uning osmonida ham qalin bulutlar kuzatilib, ularning «tizgini» shamolning q o ‘lida b o ‘ladi. Qizig‘i shundaki, sayyora atmosferasida bulutlar bir necha qavatga ega. Asosiy bulutlar qatlamining yuqori chegarasi taxminan 65 kilometr, pastki chegarasi esa 48-49 kilometr balandlikda yotadi. 65 kilometrdan to 85 kilom etrgacha oraliqda siyrak tu tu n sim o n q atlam jo y lash ib , ultrabinafsha diapazonda yaxshi k o ‘rinadi. Zuhroning bulutlari tuzilishiga k o 'ra bir necha kilometrgacha k o ‘rish mumkin b o ig an Yerdagi siyrak tum anga juda o'xshab ketadi. «Pioner-Venera-2» bergan m a’lum otlarning tahlili, Venera sirti o'zaro kuchsiz bo gian g an mayda tuproqdan tashkil topganini m a iu m qildi. Dielektrik singdiruvchanlik metodi bilan aniqlangan uning zichligi bir kub santimetrda 1 grammdan (sirtida) 4 grammgacha (taxminan 3 metr chuqurlikda) boiishini bildirdi. Sayyoraning o ‘rtacha zichligi haqida olingan m a’lum otlar asosida «Tong yulduzi»ning zichligi Mars va M erkuriynikidan ancha ortiqligi aniqla_ndi. 173 U zoq yillar davom ida olim larni o ‘ylantirgan sayyoraning asosiy «tilsimi» uning sirtiga tegishli yuqori temperaturasi bo'ldi. D arhaqiqat, Yerga nisbatan Quyoshga juda ham yaqin bo‘lmagan va qalin atmosfera bilan qoplangan Zuhro sirtida temperaturaning bu qadar yuqori (+470°C) bo‘lishining sababi nimada degan tabiiy savol tug‘iladi. G ap shundaki, garchi sayyoraning qalin «to‘ni» - atmosferasi ichidan Quyosh nurlanishining juda kam miqdori uning sirtiga o ‘tsa-da, biroq bu « to ‘n» sirtid an a jra lib , kosm ik b o ‘shliqni « k o 'zla g an » issiqlik nurlanishiga deyarli yo‘1 bermaydi. N atijada «parnik effekti» deyiluvchi bu effekt sayyora sirtining qattiq qizishiga sabab boigan. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, garchi oxirgi yillarda «Tong yulduzi»ga tegishli talay kashfiyotlar qilingan b o ‘lsa-da, b iro q hali u bilan bog'liq ko‘plab jum boqlar yechimini kutadi. Sayyoraga aloqador k o ‘plab «tilsim»larning yechilishi uchun ancha izlanishlar qilish talab etiladi. Zuhroning tabiiy yo‘ldoshlari topilmagan. 3-§. Yer sayyorasi Biz ustida yashayotgan osmon jismi, Quyoshdan uzoqligi bo‘yicha uchinchi o‘rinda turadi, o ‘rtacha uzoqligi 149,6 million kilometrni tashkil etadi. Sayyoram izning ekvatorial radiusi 6378 kilometr, y a ’ni q u tb radiusidantaxm inan21 kilometrga ortiq. Ver Quyosh atrofida sekundiga 30 kilometr tezlik bilan harakatlanib, uni 365,24 kunda bir m arta to ‘la aylanib chiqadi. Bir yilda to ‘rt fasl kuzatilishining sababi Y er o'qining orbita tekisligiga 66,5 daraja og‘maligi tufaylidir. Yer o ‘z o ‘qi atrofida yulduzlarga nisbatan 23 soatu 56 minutyu 4 sekundda to ‘la aylanib chiqadi. Biroq uning Quyoshga nisbatan aylanish davri biroz uzunroq b o iib , 24 soatni tashkil qiladi. Sayyoram izning Q uyoshga nisbatan aylanish davrining uzunligiga sabab Q uyoshning yulduzlar oralig‘ida yillik ko 'rin m a siljishidir (bunday siljish Yerning Quyosh atrofida haqiqiy harakatlanishi tufayli sodir bo‘ladi}. Yeming o‘rtacha zichligi 5,5 g/sm 3 ga teng bo'lib, massasi taxminan 6.10 24 kilogrammni tashkil etadi. Sayyoramizning atmosferasi minglab kilometr balandlikka cho‘zilgan, og'irligi qariyb 5 ming 160 trillion tonna keladi. Bunday «to‘n» Yerda hayotning paydo boiishi va riv ojlanishida m uhim rol o 'y n ag an . X ususan, 20-30 kilom etr chamasi b alan d lik d a 174 Konveklik oqimktr 95-rasm. Yerning sirtqi va ichki tuzilishi joylashgan ozon qatlam i Q uyoshning qisqa t o ‘lqinli ultrabinafsha nurlarini kuchli yutib, barcha tirik jonivorlarni, jumladan, odamzotni ularning xavfli ta ’siridan asraydi. Atm osferaning 21 foizga yaqinini kislorod, taxminan 78 protsentini azot, qolgan qismini esa boshqa gazlar: argon, karbonat angidrid va suv bug‘lari tashkil qiladi (95-a rasm). Yer gidrosferasiga (Yer yuzidagi qattiq, suyuq va gaz holatidagi suvlaming majmui) ko‘ra boshqa sayyoralardan keskin farq qiladi. Unda faqat suyuq holatdagi suvning hajmi 1 million 370 ming trillion kub metr boiib, umumiy maydoni 3 ming 610 milliard kvadrat metrga teng. Boshqacha aytganda, u Yer sirtining qariyb 71 foizini tashkil qiladi. Quruqlikning o'rtacha balandligi dengiz sathidan 875 metr b o ig a n i holda, dunyo okeanining o ‘rtacha chuqurligi 3800 metrgacha boradi. Suv o ‘zining ajoyib xususiyatlari bois Yerda optimal issiqlik rejimi vujudga kelishida muhim rol o'ynaydi. Suvsiz organik hayot Yerda vujudga kela olmasdi. Suvning qattiq b o ia g i - muz ham sayyoramizning anchagina qismini egallab, asosiy qismi Antarktida va Grenlandiya quruqligini qoplaydi. Uning umumiy massasi 24 ming 200 trillion tonnaga teng. Bordiyu bunday miqdordagi muz erisa edi, dunyo okeanining sathi 60 metrga k o ‘tarilib, yana quruqlikning 10 foizi suv ostida qolgan boiardi. Yerning qattiq qatlami litosfera deyilib, bu qismda sayyoramizning asosiy qatlami mujassamlashgan. Garchi bir qarashda litosfera sirtida turib, uning ichki tuzilishi haqida m a iu m o tg a ega b o iis h mumkin emasdek tuyulsa-da, aslida sayyoramizning inertsiya momenti va zilzilalari asosida uning ichki tuzilishi haqida yetarlicha aniq m aium otlar olish mumkin. Gap shundaki, seysmik to iq in la r bo'ylam a va ko'ndalang b o iib , b o ‘ylama toiqinda zarrachalar toiqinning tarqalish y o ‘nalishi bo‘yicha 175 Quyosh shamoli Zarbaviy '-O 'luvchisoha bosh to'lqin ** 96-rasm. Yer magnit maydonining strukturasi siljigani h olda, k o ‘n d alan g t o iq in d a ularning harakati tarq a lish y o ‘n a lish i b ila n t o ‘g ‘ri burchakni ta sh k il q ila d i. K o ‘ n d a la n g toiqinlarning tarqalish tezligi bo‘ylama to ‘lqinlamikidan katta b o ia d i. Shuningdek, seysmik toiqinlar turli zichlikdagi qatlamlar chegarasidan qaytish va sinish xususiyatiga ham egadirlar. Bunday m aium otlar asos qilib olingan m etodlarga tayangan holda litosferaning ichki tuzilishi haqida yetarli darajada ishonchli m aium otlar olingan. Xususan, suyuqlik zarrachalarining k o ‘ndalang to iq in siljishiga qarshilik qilm asligi tufayli k o ‘ndalang to iq in la r suyuqlikda tarqala olmaydi. Shu asosda litosferaning quyi chegarasida suyuq yadro borligi asrimizning boshidayoq aniqlangan edi (95-b rasm). Keyingi tadqiqotlar bu yadro asosan ikki - radiusi 1300 kilometrgacha yetadigan qattiq va uning ustida 2100 kilometr qalinlikdagi suyuq qismlardan iboratligini m a’lum qildi. Bu usullar yordamida bajarilgan tekshirishlar litosferaning qattiq qatlami ham bir jinsli b oim ay, taxminan 40 kilometr chuqurlikda keskin chegara borligini bildirdi. Bu chegaraviy sirt uning kashfiyotchisi nomi bilan M oxorovichich sirti deb ataladi. Bu sirtdan yuqori qatlam litosfera p o ‘stlog‘i, osti esa mantiya deb yuritiladi. Mantiyaning zichligi 3,3 g/sm3 dan (Moxorovichich sirtida) 5,5 g/sm3 ■ > gacha (yadro chegarasida) ortadi. Yadro chegarasida zichlik keskin ortib 9,4 g/sm 3 ni tashkil qiladi. Yer markazida zichlik 14,5-18 g/sm 3 gacha tartibda b o iib , mantiyaning quyi chegarasida bosim 1 million 300 ming 176 atmosferaga boradi. Yerning temperaturasi markazga tomon ortib borib, m antiyaning quyi chegarasida Kelvin shkalasida 5000 gradusgacha, m arkazda esa taxmiian 10000 gradusgacha boradi. Y er - ulkan m agnit b o ‘lib, uni kom pas strelkasining sayyoramiz m a g n it m ayd on i ku ch ch iz iq la rig a p a ra lle l tu rish i uch un harakatlanishidan bilish mumkin. Qizig‘i shundaki, geomagnit qutblar Yer qutblari bilan ustma-ust tushmaydi. Shimoliy geomagnit qutbning geografik kengligi 78°,5 ni, uzunlamasi esa 290° (sharqiy uzunlama)ni tashkil qiladi. Boshqacha aytganda, geomagnit o ‘q Yer o ‘qiga 11,5° li b u rc h a k k a o g ‘ish gan. G e o m ag n it m ay d o n n in g k u ch lan g an lig i ekvatordan qutbga tomon 0,25-0,35 dan 0,6-0,7 erstedga qadar ortadi. Y er atrofi fazosi geomagnit maydoni kuchlanganligining sayyoralararo doim iy magnit m aydoni kuchlanganligidan (5-10 gam m adan) ortiq b o ia g i Yer m agnitosferasi deyiladi. Bu sfera Yer o ‘qiga nisbatan sim m etrik b o ‘lm aydi. M ag n ito sfera Y ern in g kunduzgi to m o n id a «siqilgan» b o iib , 8-14 Yer radiusicha masofaga cho'zilgani holda tungi tom onida sayyoramiz «magnit dumi»ni vujudga keltirib, bir necha o ‘nlab Yer radiusi masofasigacha cho‘ziladi (96-rasm). Oxirgi yillarda sayyoramiz osmon jismlarining ajralmas qismi sifatida aktiv o'rganilayotganiga qaramay hali unga tegishli muammolar qo‘shni sayyoralarnikidan kam emas. Ayniqsa, uning ichki tuzilishi haqidagi m a’lum ot hali juda «kambag‘al» hisoblanadi. B iro q Y er « o ‘z q o iim iz d a » b o ‘lib, b o sh q a osm on jism la rin i o'rganishga nisbatan uni tadqiq qilishda katta imkoniyatlarimiz borligini hisobga olsak, sayyoramiz sirlarini ochishga katta umid bilan qarashga asos bor. Y'erning yagona tabiiy yoidoshi - Oy bor. 4-§. Oy - Yer yo‘ldoshi Oy Yerga eng yaqin osmon jismi bo‘lib, u sayyoramiz yo‘ldoshidir. Oyning Yer atrofidagi orbitasi barcha sayyoralarning Quyosh atrofida aylanish orbitasi kabi ellips shaklidadir. Shu tufayli Oyning Y erdan uzoqligi biroz o ‘zgarib turadi. U Yerga eng yaqin kelganda (orbitaning perigeyida) 363400 kilometr, eng uzoqlashganda (apogeyda) esa 405400 kilom etr masofada bo‘ladi. Oyning diametri 3476 kilometr b o iib , uning hajm i Yer hajm ining ellikdan bir qism ini tashkil qiladi. Oy sirtida 177 tortishish kuchi Yerdagidan 6 marta kam. Oy osmonda g‘arbdan sharqqa tomon siljib, 27 kun 8 soatda Yer atrofini bir marta to'la aylanib chiqadi. Oy o ‘z o ‘qi atrofida ham xuddi shuncha vaqtda bir marta aylanib chiqadi. Shu bois u bizga (ya’ni Yerga) doimo bir tomoni bilan ko'rinadi. Oy o'zidan nur chiqarmaydi. Quyoshdan tushayotgan nurlarni qaytarishi hisobiga bizga ko‘rinadi. Oyda atmosfera deyarli yo‘q. Oyning massasi Yerning massasidan 80 marta kichikdir. Oyda olam qutbi Yerdan qaraganda, atrofida yulduzlar aylanma harakat qiladigan Qutb yulduziga mos kelmaydi. Yerda, O lam ning shimoliy qutbi Kichiq Ayiq yulduz turkumining a yulduziga to‘ g‘ri kelsa, Oy uchun qutb - Ajdaho yulduz turkumining ю yulduziga to ‘g ‘ri keladi va u yerda shu yulduz atrofid a b osh q a yulduzlar aylan m a harakatlanayotgandek tuyuladi (Oy o ‘z o ‘qi atrofida aylanganligi tufayli). Oy relyefida Yernikiga o'xshash obyektlar k o ‘plab topiladi. Oyda ham pasttekisliklar, tepaliklar va to g ia r bor. Bu obyektlarni birinchi marta Galileo Galiley 1610-yilda Oyni o ‘zi yasagan teleskopdan kuzatib topgan edi. U pasttekisliklarga «dengizlar» deb nom bergan. Dengizlar Arzaxel Borda Nek far denyizi Каре!la lik denyizi Messy e Krizl.dar denyizi Prokl Sokin lik denyizi Yuliy Ravshanlik denyizi Alp toy Bulutlar denyizi NamUkla.r denyizi Ptolomery Kepler Bo'rontar okeani Kopernik 97-rasm. Oy relyefming tasvirlanishi 178 degan nom shartli ravishda hozirgacha q o ‘llanilsa-da, aslida u yerlarda suvdan asar ham yo‘q (97-rasm). Oy sirtida ham Yerdagi kabi vulqon otilishi hodisalari b o iib turishini 1958-yili sobiq Ittifoq Fanlar Akademiyasi bosh astronom ik observatoriyasi (Pulkovo) professori N.A.Kazirov aniqladi. 0 ‘sha yili olim A lfons krateridan gaz o tilish in i teleskopdan kuzatdi. Oydagi togiardan eng yiriklari Alp, A p en in va K avkaz t o g i a r i deb n om lan gan . T o g ia r n in g b a la n d lig i b a ’zan 9 kilom etrgach a y eta d i. Shuningdek, Oyda halqali to gia r ko'plab uchraydi (98-rasm). Sirklar deb ataluvchi yirik halqali togiardan Klaviy va Shikkardlarning diametrlari 200 kilom etrgacha yetadi. Yerdagi togiardan farqli o ia ro q , Oy to g ia ri k o ‘proq tik chiqqan b oiad i. Oy orqa tomonining relyefi birinchi marta 1959-yili uchirilgan «Luna-З» avtomatik stansiyasi olgan rasmlardan m a iu m b o id i va Oyning to iiq globusini tayyorlashga imkon berdi. Oy orqa tomonining relyefi, bizga ko'rinadigan old tomoni relyefidan biroz farq qilib, «dengizlar» deyiluvchi pasttekisliklar kamroq kuzatiladi. «Luna-16», «Luna-20», «Luna-24» avtomatik stansiyalari Oy tuprog‘i va jinslaridan namunalar keltirdi. « L u n a -17» va «Luna-21» O yga eksperim ental laboratoriyalar («Lunoxod-1» va «Lunoxod-2»)ni eltdi. Bu laboratoriyalar Oyda bir necha o ‘n kilometrlik masofani o ‘tib, uning relyefi, tuprog'i tarkibi, seysmik va vulqonli hodisalar, kosmik nurlar hamda shu kabi ko‘plab hodisalarni uzoq vaqt davomida o ‘rgandi. Oydan keltirilgan tuproq namunalarining analizi, Oy tuprogi asosan to ‘rt xil jinslardan: mayda donador, g 'o va k yirik donador jinslardan, brekchiya deyiluvchi minerallar siniqlaridan va regolit (mayda zarrachalar va changlar)dan tashkil topganligini k o ‘rsatdi. Bulardan birinchi uch xili kim yoviy jihatdan bir xil b o i ib , regolit esa m eteor m oddalar aralashmasidan iboratliligi aniqlandi va u Oy materiklari uchun xarakterli jins degan xulosaga kelindi. 98-rasm. Oyning yirik kraterli zonalari 179 99-rasm. Oy sirtini «Apollon» ekipaji yordamida tekshirish 1969-yilning iyunida AQ SH ning «Apollon-11» kosmik apparatida ikki astronavt - Armstrong va Oldringlar Oyga q o‘ndi. Oy ustida ular uzoq sayr qilib, Yerga Oy sirti toshlari, tuprog‘i, kristallarini olib qaytishdi. «Apollon»lar Oyga 12 astronavtni muvaffaqiyatli q o ‘ndirib, Oyning relyefi, fizik tabiatiga tegishli qimmatli m a’lumotlarni q o ig a kiritishdi (99-rasm). O soyishtalik «dengizi»dan olingan nam unaning (« A p o llo n -11») tarkibi 40-45% alyuminiy, 4-6% titan va magniyga ega b o‘lib chiqdi. B o ‘ronlar «okeani»dan olin gan nam una («A p ollon -12») esa biroz boshqacha b o iib , unda titan 2-3 marta kam, magniy, kobalt, vanadiy va skandiy esa aksincha ko‘p b o iib chiqdi. Agar Yer va Oy jinslarining kimyoviy tarkibi to‘g ‘risida gapirilsa, bu jinslarda anchagina farq topiladi. Bu masalada ayniqsa, Oy changi deb nomlangan Oy sirti qatlami tabiati jihatidan diqqatga sazovordir. Uning tarkibi kristall siniqlari, temir-nikel aralashmali shisha donachalari, bir jinsli tiniq shisha parchalaridan tashkil top gan b o i ib , yuqori vakuum sharoitida joylash gan i tufayli juda yopishqoqligi m a iu m b o id i. Oyni o ‘rganishning tabiat fanlari uchun muhimligi, uning atmosferadan xoliligidadir. Oyga o'rnatilgan kichik teleskop Yerdagi katta teleskoplar yordamida olingan osmon jismlari rasmlaridan bir necha marta sifatli materiallar olishga imkon beradi. Oyda o ‘rnatilgan o'rtacha kattalikdagi observatoriya Yerdagi o ‘nlab observatoriyalar xizmatini a io darajada o ‘tay olishi mumkin. Shuningdek, muayyan Yer atmosferasi elektromagnit nurlarining juda kam qisminigina o ‘tkazib, qolgan qismlari uchun «tiniq» emas. Oyda esa barcha to iq in uzunliklarida Koinotni o ‘rganish imkoniyati mavjud. Kosmosdan sayyoramiz tomon turli to iq in uzunligidagi nurlardan tashqari, elementar zarrachalarning oqimi ham uzluksiz kelib turadi. Bu 180 zarrachalarning manbalari portlovchi yulduzlar, tumanliklar va asosan Quyoshdagi aktiv hodisalardir. Kosmik nurlar deb yuritiluvchi bu oqim zarrachalari turli qiymatdagi energiyaga ega boiadi. Kosmik nurlaming Yer atmosferasida ko'plab yutilib qolishi, ulami to ia o ‘rganishga imkon bernnaydi. Oy sirtida turib bu nurlami o'rganish esa, fiziklar uchun juda sam_arali b o iib ko‘p yangiliklar bera oladi. Shuningdek, Oyda qazilma boyliklar, qimmatbaho mineral va rudalar k o n i b o iis h i mumkinligi, uning tu p ro q nam unalarini o ‘rganishdan m a’ lum b o id i. Y aq in yillarga qadar Oyning kelib chiqishi haqida hukmronlik qilgan gepotezani biolog Charlz D arvinning o ‘g‘li m atem atik va astronom Djorris Darvin taklif qilgan edi. Bu gepotezaga muvofiq, Oy Yerdan uning evoLyutsiyasining dastlabki bosqichida ajralib chiqqan deb tushuntiriladi. Sayyoralarning Quyoshdan ajralganligi haqidagi kosmogonik gepoteza, hisoblashlar natijasida o‘zini oqlamagach, Darvinning gepotezasi asosiga han* putur yetdi. H ozirgi davrda Oyning kelib chiqishi haqida ikkita gepoteza mavjud b o ii b , bulardan biriga k o ‘ra (Yuri, Derbiger va Alven) Oy Quyosh atrofida Yerga yaqin masofada aylanuvchi kichik sayyora b o ig a n va v aq t o ‘tishi bilan Yerga yaqinlashib, u bilan «ushlanib» qolgan. Natijada Y erning tabiiy yoidoshiga aylangan. Ikkinchi gepotezaga ko‘ra (B.Yu. Levin boshchiligidagi guruh) Oy Yer atro'fida y ig ilg a n chang z a rra c h ala rid an , Y erning m assasi hozirgi massasining qariyb 0,3-0,5 qismini tashkil qilgan davrlarda hosil boigan. Bu g;epotezaga ko‘ra, Oyning «yoshi» Yerdan 100-200 million yilga kamroq boiLshi zamonaviy m aium otlarga mos kelishi bilan diqqatga sazovordir. Bu ikki gepotezadan qay biriga ko‘proq yon berish hozircha qiyin boisa- da, Oyning ichki strukturasini va yoshini aniq o'rganish, yaqin kelajakda bu kosmogonik muammoni hal qilishga to ia imkon beradi. Download 320.92 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling