Mamadmusa mamadazimov

9-§.  Quyosh  toji
T oj  Quyosh atm osferasining  sirtki qismi  b o iib ,  balandligi  turli  radial 
y o ‘n a lish la rd a   turlicha  b o ia d i.  A yrim   rad ia l  y o 'n a lish la rd a   Q uyosh 
tojining  balandligi  10  million  kilom etrgacha  yetadi.  Tojning  ravshanligi 
O yning to iin o y  fazasidagi ravshanligiga ham  yetmasligi tufayli, uni oddiy 
k o ‘z  b ilan   ko'rishning  iloji  y o ‘q.  A srlar  davom ida  Quyosh  tojini  faqat 
Q uyosh  t o i a   tutilgandagina  kuzatishgan.  F a q a t  XX  asrning  o ‘rtalariga 
kelib,  olim  Lio (Fransiya)  yaratgan  k o ro n ag ra f yordam ida Quyosh  tojini 
tutilishlarsiz  ham   kuzatish  im k o n i  p ay d o   b o id i.  K o ro n o g ra f -   oddiy 
refrak to rd a yasalgan Quyosh tasvirini « su n’iy oy» bilan to ‘sish va so‘ngra
88-rasm. 
Xromosfera  chaqnashlari
I
161

in te rfe re n sio n -p o ly a riz atsio n   filtrd an  
(IP F )  o 'tk azish  orqali  m a ’lu m   to iq in  
u z u n lig id a   to jn in g   ta s v irin i  olishga 
im k o n   beruvchi  m axsus  telc sk o p d ir. 
B u n d a   « s u n ’iy  oy»  -   k o n u s   s irtli, 
asosining  diam etri  re fra k to r  yasagan 
Q u y o sh   ta sv irin in g   d ia m e trig a   teng 
b o i g a n   k o ‘zgu  b o ‘lib,  u  y o rd am id a  
Q uyo sh n in g   fotosfera  b ilan   chegara- 
langan  tasviriga  tegishli  n u rla r  teleskop 
trubasidan tashqariga chiqarilib yuboriladi. Quyosh diski atrofidagi tojning 
tasviri IP F  ga tushadi. Bu filtr toj spektridagi ravshan spektral chiziqlardan 
birining  (k o ‘pincha  Fe  XIV  A=5303  A °chizig‘i)  to iq in   uzunligiga  mos 
(ya’ni  fa q a t  o ‘sha  to iq in la r n i  o 'tk a z a d ig a n )  qilib  yasaladi.  A gar  toj 
spektrini  olish  zaruriyati  tu g ‘ilsa,  IP F   o ‘rniga  spektrograf o'rnatiladi.
T oj  r a v s h a n lig ig a   q a ra b ,  ik k i  q ism g a   b o i i n a d i :   Q u y o s h   diski 
chegarasidan  0,5+1  R o  m asofagacha  c h o ‘zilgan  ravshan  qismli  ichki  toj 
(89-rasm )  va  b u   chegarad an   ta sh q a rid a   yotgan  tashqi  toj.  Ich ki  tojda 
y o y s im o n   v a   b u lu ts im o n   o b y e k tl a r   k u z a tila d i.  Bu  o b y e k tla r  
xrom osferaning aktiv sohalari, ayniqsa protuberanetslar bilan ta ’sirlanadi 
va natijada o ‘zgarib-harakatlanib h am d a yo ‘qolib turadi. T ojning spektri, 
kuchsiz  tu tash   spektri fonidan  va  bu  fonda joylashgan  yorug
1
  (emission) 
chiziqlardan  tashkil  topadi.  Em ission  chiziqlarning  ravshanligi  tojning 
b a la n d lig i  o r tg a n   say in   x ira la s h ib   b o ra d i.  T o jd a n   k e la y o tg a n   n u r 
q u tb la n g a n   b o i i b ,   Q u yosh   s irtid a n   0 ,5 R o  (R o  -   Q uyosh  ra d iu s i)  -  
balandlikda  q u tb lan g an   nurlar,  un in g  butun  nurlanishining  50  foizini 
tashkil qiladi. N urnin g  bunday qutblanishi, xarakteriga k o ‘ra, to jd a  nurni 
soch ay otg an   z a rra c h a la r  ta b ia ti  h a q id a   fikr  yuritishga  im k o n   beradi. 
M a iu m  b o iish ic h a , y o ru g iik n in g  b u nday kuchli qutblanishi fa q a t uning 
erkin elektronlarda sochilishi tufayligina b o iish i mumkin. A stronom larning 
bu  fikri  dastlab k i  ku zatishlardanoq  tasdiqlandi.
M a iu m k i,  q a ra sh   c h iz ig i  b o ‘ylab  tojning  qism lariga  fo to sferad an  
tushayotgan  nurni  elektronlar  faqat  90°li  burchak  ostidagina  emas,  balki 
undan  k a tta   va  kichik  burchaklarda  ham   sochadi.  Shuning  uchun  tojda 
q utblan ish  qism an  kuzatiladi.  Q uyoshdan  ancha  uzoqdagi  to j  qismida 
sochilayotgan nurlar 90° yaqin burchak ostida b o ia d i, binobarin b u z o n a d a  
qutblanish  m aksim um ga  intiladi.  Biroq  undan  ham   balandda,  tashqi  toj
89-rasm.  Quyosh  toji
162

qismida, qutblanish kamayadi va bu qism dan kelayotgan nurlar fraungofer 
chiziqlarini  berib,  oddiy  Quyosh  spektriga  o ‘xshash,  biroq ju d a   kuchsiz 
(xira) spektm i beradi. Bu qismdagi nurlanish haqiqiy tojga tegishli bo'lm ay, 
say y o ralararo   b o ‘shliqdagi  chang  zarrachalarda  sochilayotgan  Quyosh 
nurlarining spektriga tegishlidir.
Tojdagi  erkin  elektronlar  va  ionlarning  konsentratsiyasi  o 'z a ro   teng 
bo‘lib,  hisoblashlar  har  kub  santim etrga  teng  toj  ustunida  ularning  soni 
taxm inan  10
8
  ga  tengligini  k o ‘rsatadi.  Quyosh  toji  spektridagi  emission 
chiziqlar  tojdagi atomlarning yuqori  darajada  ionlashgan  chiziqlariga  mos 
keladi.  U lardan eng intensivlari Fe XIV (to ‘lqin uzunligiga  5303 A°),  ya’ni 
13  elektronini yo ‘qotgan tem ir atom ining chizig'i,  FeX  (to'lqin  uzunligiga 
6374  A°)  va  b o sh q a   kuchsiz  c h iz iq la rd ir.  B u ndan  y u q o ri  u y g 'o n ish  
potensialiga  ega  bo'lgan  ionlashgan  atom lar  spektral  chiziqlarining  tojda 
hosil  b o ‘lishi  sababi,  u  yerda  atm osfera  siyrak  b o ‘lganidan  uzoq  vaqt 
davom ida  elem entar  zarrachalar,  xususan,  erkin  elektronlarning  m a ’lum 
v a q t  birligi  ichida,  to'qnashishlar  soni ju d a   kam   bo'lganidan  ular  k atta 
tezlikka erisha oladilar. N atijada k atta energiyali bu zarrachalar, atom larni 
yuqori  darajada  ionlashtirishga  m uvaffaq  b o iad ila r.
10-§.  Q u y o sh n in g   ra d io n u rla n ish i
Q u y o sh ning  rad io n u rla n ish i  ikki  qism   -   doim iy  va  o ‘zg aru vchan  
kom ponentlardan  iborat.  Bulardan  birinchisi  sokin  Q uyoshga,  ikkinchisi 
o 'z g a r u v c h a n   Q u y o sh g a   te g is h li.  Q u y o s h   to ji,  k o 'z n in g   k o ‘ris h  
chegarasidagi Quyoshning chiqaradigan nurlarini deyarli yutm aydi, biroq 
radionurlanishlarni kuchli yutadi, sindiradi va qaytaradi. Q uyosh tojining 
o ‘zi  m illim etrdan  to  metrli  to 'lq in   uzunligigacha  b o ‘lgan  radio nu rlarni 
chiqaradi.  Bunda  millimetrli  nurlar Q uyosh tojining ostki qatlam laridan, 
sa n tim e trli  va  m etrli  to ‘lqin  u z u n lig ig a  ega  b o ‘lgan  ra d io n u rla r  esa 
a tm o s fe r a n in g   s irtq i  q a tla m la r id a n   c h iq a r ila d i.  Q u y o s h   to jin in g  
ra d io n u r la n is h ig a   k o ‘ra ,  a n iq la n g a n   ra v s h a n lik   te m p e ra tu ra s i  toj 
balandligining  ortishi  bilan  kam ayib  boradi.
Shuningdek,  tojdan  uzluksiz  k o rpuskulyar  zarralarning  oqim i  chiqib 
turishi  aniqlangan.  Bu  oqim ning  tezligi  Q uyoshdan  uzoqlashgan  sayin 
o rtib   borib,  Y er  yaqinida  u  300-400  km /sek  ga  yetadi.  Q uyosh  tojining 
sa y y o ra lara ro   b o ‘shliqda  bu  xilda  kengayishi  «Q uyosh  sham oli»   deb 
yuritiladi.
163

l l - § .   Quyosh  yadroviy  energiyasining  manbalari
H is o b la s h la r d a n   m a ’lu m k i,  Q u y o sh n in g   m a r k a z iy   q is m id a g i 
tem peratu ra  15  million  gradusdan  ziyod  b o iib ,  bosim i  ikki  yuz m illiard 
atm osferadan ortadi.  Bunday sharoitda atom lar ju d a  h arakatchan  b o ‘lib, 
ularning  tezliklari  sekundiga  bir  necha  yuz  kilom etrga  teng.  Zichlikning 
k a tta  b o iis h i esa, atom  va ionlarning tez-tez to ‘qnashuviga sabab b o ‘ladi. 
N a tija d a  ayrim  ka tta  tezlikli to ‘qnashuvlar, yadro reaksiyasining vujudga 
kelishiga  olib  keladi.
Q u y o sh d a  ikki  xil  term o y ad ro v iy   reaksiya  asosiy  rol  o 'y n a y d i. 
B ulardan biri proton-protonli siklli reaksiya deyilib, bu reaksiya natijasida 
to ‘rtta   vo d o ro d   atom i  hisobiga  geliy  hosil  b o ia d i  (90-rasm).  R eaksiya 
b o rish id a  o g ‘ir  vo d orod  (deyteriy)  va  geliyning  izo to p i  hosil  b o ‘ladi. 
U m um an  reaksiyaning  borishi  quyidagicha  kechadi:
H '+ H
1
 
D
2
+e++v 
D
2
+ H ‘  - »   He3+y 
H e
3
+ H e
3
- > H e
4
+2H'
B unday sharoitda  11  m ingdan  16 ming gradusgacha b o ‘lgan plazm ada 
ajralgan  energiya  m iqdori  quyidagi  ifodadan  topiladi:
6
  = 9,6-10
6
-px
2
T
4
  erg/s,
b u   o ‘r in d a   p  -   z ic h lik   (g /s m
3
  l a r d a ) ,  x  ~ 
vod o ro d nin g   nisbiy  miqdori.
M a z k u r   y a d ro   r e a k s iy a la r   a s o s a n   Q u y o s h  
m arkazid a kuzatilib,  uning yadrosidan uzoqlashgan 
sayin tezda so ‘na  boshlaydi.  M arkazdan 0,2-0,3  R Q 
m asofa  orasida  faqat  p roton-proton  siklli  reaksiya 
h u k m ro n   b o ‘ladi.  M a rk a z d a n   0,3  R
0
  m a s o fa d a  
tem p eratu ra  5  m illion  gradus  atrofida  b o iib ,  yadro 
reak siy alarin in g   kechishi  uchun  sh a ro it  b u tu n la y  
y o 'q o lad i.
90-rasm.  Quyosh  markazida  kechadigan  proton-proton 
siklli  termoyadro sintezi  reaksiyasi.  (H  -  vodorod  yadrosi, 
D -  deyteriy yadrosi He3 -  geliy izotopi yadrosi, e+  -  
pozitron,  v  -   neytrino, 
Y  ~
 nurlanish  kvanti
H
Me
H e *
л 
'v5 
и 
ii
164

12-§.  Quyosh  aktivligi  va  uning  Yer  atmosferasi  hamda 
biosferasiga  ta’siri
Y erd a  kuzatiladigan  k o 'p lab   fizik  va  biologik  hodisalam ing  kechishi, 
xusoisan,  iqlimning  o'zgarishi,  xilma-xil  kasalliklarning  davriy  ravishda 
takrorlanishi,  ionosferadagi  hodisalar,  Yer  m agnit  m aydoni  «bo‘ronlari» 
v a  k o s m o n a v tla r  uch u n  ra d ia ts iy a   x a v fin in g   tu g 'ilis h i  -   b u la rn in g  
ham tnasiga Quyoshda ro ‘y beradigan turli aktiv jarayonlar sababchi ekanligi 
fa n g a   anchadan  beri  m a’lum.  G archi  bu  m uam m o  to ‘la  hal  qilinmagan 
b o ‘lsa-da,  Quyosh  aktivligining  bu  yerda  kuzatiladigan  m azkur  hodisalar 
bilan   aloqadorligini  o ‘rganish  borasida  k o ‘p  yutuqlar  qo‘lga  kiritilgan.
B ir-biridan  150 million  kilom etr  uzoqlikda joylashgan  bu ikki  osmon 
q ism i  (an iq ro g ‘i  Q uyosh  va  u n in g   y o ‘ldoshi)  o rasid agi  b o g ‘lanishni 
q a n d a y   tushuntirish  m um kin,  bu  k a tta   m asofada  vositachi  rolini  nim a 
o 'y n a y d i,  degan  savol  tug'iladi.
Y e r d a   Q u y o sh   h a y o t  m a n b a i  e k a n lig i  v a  b u n d a   u n in g   n u rla ri 
y o ritu v c h i  va  issiqliq  baxsh  etuvchi  asosiy  vosita  ekanligi  q ad im d an  
m a ’ lum.  Biroq  keyingi  y illarda  Q uyosh  elek trom agnit  to ‘lqinlarining 
k o 'z g a   k o 'rin m ay d ig an   qisqa  t o ‘lqinli  d iap a z o n la rid a   ham   yetarlicha 
intexisiv  nurlanish  borligi  aniqlandi.  Bu  n u rlar  ultrabinafsha,  rentgen  va 
q ism a n   gam m a  n urlari  b o ‘lib,  Q uyoshdagi  aktiv  hodisalar,  bu  n u rlar 
intensivligining  ortishida  asosiy  m a n b a   b o ‘lib  xizm at  qiladi.  Q uyosh 
ch aqn ashlari  va  eruptiv  protuberanetslardagi  portlash  tufayli  bu  nurlar 
oqinniga  k a tta   energiyali  elem entlar  za rra ch a lar  oqim i  ham   q o ‘shiladi. 
Q u y o sh  shamoli deyiluvchi bu oqim ning intensivligi Quyosh aktivligining 
f a z a s ig a   m os  ra v is h id a   o ‘z g a rib   b o r a d i.  Q u y o s h d a n   k e la y o tg a n  
k o rp u sk u ly a r  zarrach alar,  ra d ia tsio n   n u rla r  intensivligining  bu  xilda 
o ‘z g a rib   turishi  Q uyoshning  aktivlik  darajasiga  b o g iiq   b o ‘lib,  d o g ia r  
so n ining   o'zgarib  turishi  bilan  bir  xilda  kechadi.
S h u b h a siz ,  «Q uyosh  sh am o li»   Y erg a  yetib  kelgach,  turli  geofizik 
hod isalam in g   kelib  chiqishiga  sabab  b o ia d i.  G eofizik  hodisalar  esa  o ‘z 
n a v b a tid a ,  sayyoram izning  b io lo g ik   sferasiga  t a ’sir  etadi.  X ususan, 
Q u y o sh   radiatsiyasi  tufayli  ionosferaning  ionlanish  darajasi  ortadi.  Bu 
esa o ‘z navbatida, atm osferaning bu q atlam larid a elektr o ‘tkazuvchanlik, 
ele k tro m a g n it  nurlarni  q a y ta ra   olish  q o biliyatini  o ‘zgartiradi.  B a ’zan 
Q u y o s h d a n   k elayotgan  kuchli  k o rp u sk u ly a r  oqim   io n osferada  q isqa 
u z u n lik d a g i  e le k tro m a g n it  t o i q i n l a r   y u tilish i  d a ra ja sin i  shu  q a d a r

orttiradiki,  natijada  atom larning  yuqori  darajada  ionlanishishi  tufayli 
uzoq masofaga qisqa radio to ‘lqinlari uzatilishida bir necha minutli uzilish 
kuzatiladi.  1959-yili  9-may  kuni  Quyoshda  kuchli  xronosfera  chaqnashi 
kuzatildi.  10 va 12-mayda ham Quyoshda bir necha chaqnashlar kuzatildi.
11-mayda  AQSH  da  radio,  telegraf,  telefon  aloqalari  ancha  m uddatga 
ishdan  chiqli. 
12-mayda  mazkur  chaqnashlardan  otilgan  korpuskulyar 
oqim  Yerga  yetgach,  osmonda  qutb  yog'dusi  kuzatildi.
Q uyosh  aktivligi  va  epidem ik  kasalliklar  orasidagi  b o g ‘ lanishni 
o ‘rganishda rus olimi professor A.L.  Chijevskiyning hissasi k atta.  U  keng 
ta rq a la d ig a n   o ‘la t,  v ab o ,  q a y ta rm a   tif,  b o ‘g ‘m a  k abi  ep id e m ik  
kasalliklami o ‘rganib, ularning boshlanishi, rivojlanishi va tugash i Quyosh 
aktivligiga  mos  kelishini  aniqladi.  Olimlardan  R.P.  Bogacheva  va  V.M. 
B oykolar  esa  oxirgi  bir  necha  o ‘n  yillik  davr  m obaynida  R iga  va 
0 ‘zbekistonda  poleom iyelit  kasalliklari  dinam ikasini  o 'rg a n ib ,  bu 
kasalliklarning avji Quyosh aktivligi fazasiga juda mos kelishini  topishdi.
Olimlar  Quyosh  chaqnashining  yurak-tom ir  kasalliklariga  t a ’sirini 
o 'rganib,  m iokard  infarkti  kasalligi  bilan  Quyosh  chaqnashi  orasida 
kuchli  bog'lanish  mavjudligini  aniqlashdi.
Quyosh aktivligi bilan inson asab sistemasi o‘rtasidagi bog'lanishni  o‘rganish 
ham  ijobiy  natija  berdi.  Quyosh  chaqnashi  kishi  asab  sistemasi  normal 
faoliyatining  vaqtincha  buzilishiga  sabab  bo‘lar  ekan.  Bu  sohada  Shira 
Masamuro tomonidan Yaponiyaning o ‘nta eng yirik shaharlarida o‘ tkazilgan 
eksperiment kishi diqqatini o'ziga jalb etadi.  Olim o‘z eksperimentini Quyosh 
aktivligi  va  avtom obil  avariyalari,  k o ‘cha  tasodifiy  hodisalari  orasida 
bog‘lanish  borligini  aniqlashdek  antiqa  masalaga  bag'ishladi.
M a ’lum  b o ‘lishicha,  Quyosh  sham oli  Yerga  yetib  kelgan  kunlari 
avtom obillar  bilan  yuz  beradigan  halokatli  hodisalar  oddiy  Jcunlarga 
nisbatan  3-4  baravar  ortiq  chiqadi.
Biz  Quyosh  aktivligining  Yer  iqlimi  sharoiti,  o ‘simliklar  biologiyasi 
va  bashqa  jarayonlarga  ta ’siri  m uam m olariga  to'xtalm adik.  B iroq  ilk 
tekshirishlar  Quyosh  aktivligi  bu jarayonlarda  ham  o‘z  aksini  topishini 
k o ‘rsatm oqda.
Savol  va  topshiriqlar
1. Xromosfera qatlami, uning spektri va kimyoviy tarkibi haqida 
m a’lumot bering.
2.  X rom osferadagi  aktiv  o b yektlar  -   protuberantslar  va 
xromosfera chaqnashlari haqida gapirib bering.
166

3.  Quyosh  toji  deb  Quyosh  atmosferasining  qaysi  qatlamiga 
aytiladi va u qanday kuzatiladi?
4.  Tojning  spektri  va  unga  ko‘ra  aniqlangan  tojning  kimyoviy 
tarkibi qanday?
5.  Tojning radionurlanishi haqida nimalar bilasiz?
6. Quyosh aktivligi deganda nimani tushunasiz?
7.  Quyosh aktivligi qanday geofizik hodisalarda o‘z aksini topadi?
8. Quyosh  aktivligining inson salomatligiga qanday ta ’siri bor?
t
167

VII BOB.
  S A Y Y O R A L A R N IN G  F IZ IK  T A B IA T I
l-§ .  M erkuriy
Bu  sayyora  Quyosh  sistemasidagi  sakkizta  sayyora  ichida  Quyoshga 
eng yaqini bo‘lib, qadimda rimliklar uni sayohatchilarning panohi, savdo- 
sotiq  xudosi  nomi  bilan  Merkuriy,  arablar  esa  uni  Utorud  deb  atashgan 
(91  a-rasm).  Utorudning  orbitasi  boshqa  sayyoralarnikidan  farq  qilib, 
anchayin  cho'zinchoq  ellips  k o ‘rinishidadir.  Shu  bois  bu  sayyoraning 
Quyoshdan  uzoqligi  0,31  dan  to  0,47  astronomik  birlikkacha  o ‘zgarib 
turadi,  o ‘rtacha  uzoq ligi  esa  58  m illion  kilom etrni  ta sh k il  qiladi. 
Merkuriyning  diametri  4880  km  b o iib ,  uning  sirtida  tortishish  kuchi 
Yernikidan  2,6  marta  kam.  Boshqacha  aytganda,  og'irligi  Yerda  80  kG 
b o ig a n   odam  Merkuriyda  atiga  30  kG  chiqadi.
Utorud  o ‘z  orbitasi  b o ‘ylab  sekundiga  o ‘rtacha  48  kilom etr  tezlik 
bilan harakatlanib, Quyosh atrofmi 88 kunda to ‘la aylanib chiqadi. Qizig‘i 
shundaki,  Quyosh  oilasi  «kenja»sining  bir  kuni  uning  ikki  yiliga  teng, 
boshqacha  aytganda  sayyoraning bir kecha-kunduzi Yerning  176 kuniga 
tengdir.
Merkuriy sirtining kunduzgi o ‘rtacha temperaturasi +345 gradusgacha 
(Selsiy shkalasida) ko‘tarilgani holda, k e c h a s i-180 gradusgacha  pasayadi. 
Biroq  shuni  aytish  kerakki,  sayyora  sirtining  mayda  tuprog‘i  issiqlikni 
yom on   o ‘tkazganligi  tu fayli  bir  necha  o ‘n  santim etr  chuqurlikda 
temperatura sirt temperaturasidan keskin farq qilib, 70-90 gradusni tashkil 
qiladi  va juda  kam  o'zgaradi.
Merkuriyning  relyefi  va  fizik  tabiatiga  tegishli  m a’lumotlarni  qo'lga 
kiritishning murakkabligi  shundaki,  bu sayyoraning harakat y o i i   doimo
91-rasm.  Merkuriyning  sirt  va  ichki  tuzilishi
168

Quyoshdan  kichik burchak masofada  b o iad i.  H atto sayyora Quyoshdan 
eng katta burchakka (29 gradusga yaqin) uzoqlashganda ham Quyoshning 
yorqin  nurlari  uni  kuzatishga  xalaqit  qiladi.
1973-yilning  oxirlarida  sayyora  tom on  y o ig a   chiqqan  «M ariner-10» 
avtom atik  stansiyasi  1974-yilning  21-sentyabrida,  Merkuriydan  47  ming 
981  kilometrlik masofada  o'tayotib,  sayyora  sirtining  500  ga  yaqin sifatli 
rasmini oldi.  Bu rasmlar kenja sayyora «yuz tuzilishi» jihatidan Oyga juda 
o'xshashligini ko‘rsatdi.  Oy sirtidagi kabi Merkuriy yuzasi ham meteoritlar 
za rb id an   «m om ataloq»  b o ‘lib,  tu rli  k attalik lard ag i  k rate rlar  bilan 
qoplangani  olingan  suratlardan  shundoqqina  ko'rinib  turibdi  (92-rasm).
Merkuriy sirt jinslarining zichligi Oynikiga yaqin (3,0-3,3  g/sm3) bo‘lib, 
o ‘rtacha 5,44 g/sm
3 ekanligi, uning markaziy qismida temir yadrosi borligini 
ko‘rsatadi.  Eng kamida bu Merkuriy markazida silikat jinslar katta bosim 
ostida  metallik  holatga  o'tayotganidan  darak  beradi  (91-b  rasm).
Sayyoralararo  avtomatik  stansiya  «M ariner-10»  Merkuriyning siyrak 
atmosferasi borligini m a’lum qildi. Sayyora sirtida  atmosferaning b o iish - 
b o ‘lmasligi  odatda,  talay  omillar  bilan  aniqlanadi.  Biroq  bular  ichida 
sayyoraning  sirtida  tortishish  kuchining  kattaligi  va  tem peratura  eng 
muhim rol  o ‘ynaydi.  Temperaturaning ortishi  tufayli  atmosferani tashkil 
etg an   m olekula  va  atom larning  tartib siz  issiqlik  harak atlari  ortadi. 
O qibatda m a’lum tezlikka erishgan havo molekulalari sayyorani butunlay 
ta rk   etadi.  X uddi  shu  sababdan  Y er  ham   har  kunda  100  tonnacha 
vodoroddan  «judo»  b o ‘ladi.
Kichik massali Merkuriy  (Yer massasining  5,5  foiziga  teng) sirtida  bu 
q a d a r  yuqori  tem peraturagacha  (+420°C)  qizish,  sayyora  atmosferasi 
asosiy  qismining  yo‘qolishiga  sabab  b o ig a n   deb  qaraladi.
92-rasm.  Merkyriyning «M ariner-10»  olgan  relyefi
169

Sayyora  atmosferasi  asosan  geliydan  tashkil  topgan  bo‘lib,  bosimi  bu 
gazning Yer sirtidagi bosimdan 200 milliard m arta kamlik qiladi.  Sayyora 
sirtidagi  barcha  gazlar  bosimi  esa  Yernikidan  yarim  million  m artacha 
kam.  Biroq  olimlar  Merkuriy  sirtida  kutgan  boshqa  bir  gaz  -   karbonat 
angidridning  yo‘qligi  astronomlarni  hayron  qoldirdi.
1975-yil  16-martda  «Mariner-10»ning  Merkuriy  yaqinidan  uchinchi 
m arta  o ‘tishi  sayyora magnit maydonini  aniqlashga  imkon  berdi.  Bunda 
avtom atik  stansiya,  sayyora  sirtidan  atigi  320  kilometrgina  keladigan 
balandlikdan o ‘tdi va uning ekvator sohasida kuchlanganligi 3,5  erstedli, 
q u tb id a  esa  7  erstedli  m agnit  m aydonini  qayd  qildi.  S huningdek, 
sayyoraning  magnit  dipoli  Merkuriyning  aylanish  o ‘qi  bilan  7  gradusli 
b u rch ak   hosil  qilishi  aniqlan d i.  A n iq lan g an   m agnit  m ay d o n in in g  
stru k tu rasi  sayy o ralarnin g   m agnit  m aydonlarining  vujudga  kelishi 
haqidagi  mavjud  gipotezani  shubha  ostida  qoldirdi.
Gap  shundaki,  keyingi  yillarda Yer magnit  maydonining  paydo  bo'lishi, 
uning  aylanishi  natijasida  metall  yadrosida  vujudga  keladigan  uyurmaviy 
tokning oqibatidan deb qaralardi.  Shu bois sayyora qancha massiv  bo‘lsa va 
qancha tez aylansa,  unda magnit maydonining kuchlanganligi shuncha katta 
bo‘ladi  degan  xulosa  fanda  m a’lum  darajada  hukmronlik  qilardi.  Kichik 
massali va o ‘ta sekin aylanuvchi (boshqa sayyoralarga nisbatan)  Merkuriyda 
Mars  va  Yerdagidan  katta  kuchlanishli  maydonning mavjudligi jumboq.
M e rk u riy g a  
y a q in  
« q a rin d o sh »  
b o ‘lg an   Oy  tu p r o g ‘id a 
mikroorganizmlarning yo‘qligi, iqlim  sharoiti keskinligi U torudda hayot 
bo'lishi  uchun  sharoit  yo‘q  deb  dadil  aytishga  to ‘la  imkon  beradi.
Merkuriyning  yo‘ldoshi  yo‘q.
2-§.  Venera  (Zuhro)
Q adim   rim   m ifologiyasidagi  sevgi  xudosi  nomi  bilan  V enera  deb 
yuritiladigan  bu  sayyoraning  Quyoshdan  o ‘rtacha  uzoqligi  108  million 
kilometrdir. Venera (sharqda Zuhro nomi  bilan tanilgan) orbitasi b o ‘ylab 
sekundiga  35  kilom etrli  tezlik  bilan  harakatlanib,  225  kunda  Quyosh 
atrofida  bir  m arta  to ‘la  aylanib  chiqadi.
Ravshanligi jihatidan Quyosh va Oydan keyin turadigan va  qadimdan 
«Tong yulduzi» deb nom  olgan bu sayyora ming yillar davomida kishilar 
diqqatini  o'ziga  tortib,  «qo‘zg‘almas»  yulduzlar  fonida  harakatlanishi 
m a ’lum  b o ‘lgan  dastlabki  «adashgan  yoritgich»lardan  hisoblanadi.
170

93-rasm. 
Zuhro  sayyorasining  «Venera»  avtomatik  stansiyasi 
tomonidan  olingan  rasmi
1610-yildayoq G. Galiley o ‘zi yasagan teleskopda bu sayyorani kuzatib, 
u  Oy  kabi  turli  fazalarda  b o ‘lishini  ko'rdi.  Bu  hodisa  Zuhro  ham  Oy 
k ab i  sferik  shakldagi  osm on  jism i  ekanligining  dastlabki  isboti  edi. 
Zuhroning  kattaligi  salkam  Yernikicha  b o iib ,  diam etri  12  ming  100 
kilometrni  tashkil  qiladi.
1761-yil 
6-iyunda  astronomlar «Tong  yulduzi»  bilan  bog'liq qiziq  bir 
hodisaning  guvohi  fc^o‘lishdi:  sayyoraning  h a ra k a ti  Q uyosh  diskida 
p ro yek siy aland i.  B unday  g ‘aro y ib   h o disa  ta n iq li  rus  olimi  М.  V. 
Lomonosov  tomonidan  sinchiklab  kuzatildi.  Olim  Veneraning  Quyosh 
d is k id a n   o ‘tish in i  k u z a ta y o tib ,  sa y y o ra   q a lin   a tm o sfe ra   b ilan  
qoplanganligini  aniqladi.  Uzoq  yillar davomida  ana  shu  qalin  atmosfera 
«paranji»  misol  Zuhroning  sirt  tuzilishini  bizdan  yashirib  kelardi.
K ezi  kelganda  shuni  aytish  kerakki,  V eneraning  Quyosh  diskiga 
p ro y e k s iy a la n ib   o ‘tish i  ju d a   kam   u c h ra y d ig a n   ho disa  b o ‘lib, 
L om onosovning  XVIII  asrdagi  m azk ur  k u zatish id an   so ‘ng  atigi  3 
m artagina  kuzatildi,  uning  navbatdagi  o ‘tishi  esa  2004-yilning 
8-iyunida 
b o 'ldi.  Sayyora  sirtini  spektral  o ‘rganishlar  uning  atmosferasi  asosan 
karbonat  angidriddan  iboratligini  ko'rsatdi.
S a y y o ra n i  te k sh irish n i  o ‘tg an   a srn in g   6 0 -y illa rid a   b o sh i.j^ :,т 
sa y y o ra la ra ro   stan siy alar  y o rd am id a  u n i  o 'rg a n is h   m etodi  «Tong 
yulduzi»ga  tegishli  ko‘p jum boqlarni  hal  qilishga  imkon  berdi.  Natijada 
Veneraning o ‘z o ‘qi atrofida va Quyosh atrofida haqiqiy aylanish davrlari 
birinchi  m arta  to ‘g‘ri  aniqlandi.
M a ’lum boiishicha, sayyoraning aylanish o ‘qi uning orbita tekisligiga 
deyarli  tik  joylashib  (anig'i  87  gradus),  unda  Y erdagidek  yil  fa s lla r 
kuzatilmaydi. Shuningdek, radiolokatsion kuzatishlar Zuhroning o ‘z o ‘qi