Mamadmusa mamadazimov

12-§.  Teleskoplarning  asosiy  xarakteristikalari
t e l e s k o p n in g   xususiyatini  x arak terlo v ch i  asosiy  p a ra m e trla r  uning 
obyektivining diam etri  D  va  fokus  o ralig ‘i  F  b o ‘lib,  obyektiv  yig‘adigan 
y o ru g ‘lik  oqim i^
Ф  =  E S   =  E n R
2
b u   o ‘rinda  E  obyektivning  yoritilganligini,  S'  yuzasini,  R   esa  uning 
radiusini  xarakterlaydi.
T eleskopni  b o sh q a  b ir  x a ra k terlo v ch i  p a ra m etri  nisbiy  tesh ik  yoki
yorug 'lik kuchi deyilib, u  A = —  ifoda bilan belgilanadi. O byektiv yasagan
F
nuqtaviy  b o im a g a n   obyekt  tasvirining  yoritilganligi
E T  = k
f  D \ 2
■
 kA
2
121

b o ‘lib,  nisbiy  teshikning  k v a d ra tig a  
proporsional  b o ia d i.  Biroq  teleskopning 
nisbiy  teshigini  istalgancha  k a tta   qilish, 
o'qdan  tashqari  aberratsiyaning  vujudga 
kelishiga  xalaqit  qiladi.  Shuning  uchun  ham 
reflektorda  n isbiy  teshikni  0 ,3 3   gacha, 
ko‘zguli-linzali teleskoplarda esa  1  gachagina 
olish  mumkin.
V izual 
telesk op larn in g 
a so siy 
xarakteristikasi  teleskopni  kattalashtirish 
b o iib   u,  obyektiv  F  fokus  o r a lig in in g   f  
okulyar fokus oralig'iga nisbati bilan topiladi:
bu  o ‘rinda  a  -   osm on  obyektining  oddiy 
k o ‘z bilan qaralgandagi ko‘rinish burchagini, 
P  -   teleskopning  okulyari  orqali  qaralganda  uning  k o‘rinish  burchagini 
xarakterlaydi.  M a iu m   bir  obyektivli  teleskopda  jismni  kattalashtirish, 
tanlangan  okulyam ing  fokus  oraligiga  b o g iiq   b o iib ,  u  oraliq  qancha 
kichik b o is a  shuncha katta kattalashtirishga erishiladi.  Biroq  bu m aiu m  
obyektiv  uchun  istalgancha  kichik  fokus  oraliqli  okulyarni  q o ila b , 
teleskopda  xohlagancha  kattalashtirishga  erishish  mumkin  ekan  degan 
xulosani bermasligi kerak. Chunki kattalashtirish ortgani sayin, teleskopda 
k o ‘rish  m aydonining  o ic h a m i  kichrayib  boradi.  M asalan,  30  marta 
kattalashtiruvchi  teleskopda,  diametrining  yoy  oich am i  -   32'  b o ig a n  
Oy  butunlay  k o ‘rinsa,  300  marta  kattalashtiruvchi  teleskopda  uning 
ko'rish  maydoni  Oy  sirtining  faqat  bir  qisminigina  (anchayin  mayda 
detallari  bilan,  albatta)  sig‘dira  oladi.  Shu tufayli m aiu m   bir  teleskopda 
maksimal  foydali  kattalashtirishga  erishish  uchun  fokus  oraliqlari  aniq 
q iy m a t  b ila n   ch eg a r a la n g a n   o k u lyard an   fo y d a la n ila d i.  N o rm a l 
telesk o p la rn in g   m ak sim al  fo y d a li  k attalash tirish i  m illim etrlard a 
hisoblangan  obyektiv  diametridan  taxminan  ikki  marta  katta  b o iad i.
Teleskopni xarakterlovchi yana bir muhim parametr -  unin g burchagiy 
ajrataolish  kuchi  deyilib,  tasvirning  sifatini  xarakterlaydi.  Garchi  bir 
q ara sh d a ,  g o ‘yo   te le sk o p   q ancha  k o ‘p  k a tta la sh tir sa ,  tasvird a 
kuzatilayotgan obyektning shuncha mayda detallarini ko‘rish mumkindek
59-rasm.  Maksutovning 
k o‘zguli-meniskli  sistemasi
122

60-rasm.  Nuqtaviy  manba  ravshanligining  taqsimlanishi
tuyuLsa-da,  aslida  diffraksiya  hodisasi  tufayli  eng  sifatli  obyektiv  ham 
nuqtaviy  obyektning  tasvirini  nuqta  k o‘rinishida  yasay  olmaydi.
T eleskopning  fokal  tekisligida  nuqtaviy  tasvir  o'rniga  difraksion 
halqalar  bilan  o'ralgan  dumaloq  d og‘cha  vujudga  keladi  (60-rasm:  a- 
tasvirning  konturi;  6-obyektning  tasviri),  bu  dum aloq  d og‘chaning 
burchak  diametri
ifoda  bilan radianda o'lchanadi;  bu  yerda D  -  obyektivning diametrini,  X  esa 
y o r u g 'lik n in g  
to 'lq in  
u z u n lig in i 
xarak teriayd i.
Agar  teleskopda  nurlanishni  qayd  qiluvchi  (priyomnik)  vazifani  ko‘z 
bajarayotgan  bo‘lsa,  uning  ajrata  olish  kuchini  topish  uchun  X  o ‘rniga 
ko‘zning spektral sezgirligining maksimumiga to ‘g ‘ri kelgan nurlanishning 
to'lqin  uzunligi  (A,=5500A°)  olinadi.  Bordiyu  nurlanish,  fotografik  yoki 
fotoelektrik  yo ‘l  bilan  qayd  qilinayotgan  bo'lsa,  X  uchun  mos  ravishda, 
fotografik  emulsiyaning  yoki  fotokuchaytirgich  katodining  spektral 
sezgirliklari  m aksim um iga  t o ‘g ‘ri  kelgan  nurlanishlarning  t o ‘lqin 
uzunliklaridan foydalaniladi.  Lekin shuni ham aytish kerakki, yuqoridagi 
ifodadan  topilgan  5  ning  qiymati  teleskopning  nazariy  ajrata  olish  kuchi 
deyilib,  amalda esa teleskopning ajrata  olish kuchi  obyektdan kelayotgan 
nur yo'nalishidagi  Yer atmosferasi  qatlamlarining  to ‘lqinlanishi vujudga 
keltiradigan  tasvir  tebranishining  titrash  darajasini  belgilaydi.  Titrash 
darajasi  joyning  astroiqlim  sharoitlari  teleskop  minorasining  kattaligi 
hamda  konstruksiyasi  va  boshqa  omillarga  bog‘liq  b o‘ladi.
Teleskopda  yasalgan  tasvirning  masshtabi.  M a’lum  obyektning  yoki 
osm on  uchastkasining  teleskop  obyektivining  fokal  tekisligida  rasmga 
tushirilganda,  tasvirning  m asshtabini  aniqlash  m uhim   hisoblanadi.
123

Tasvirning  m asshtabi  deganda  unda  uzunlik  birligiga  (m m )  t o ‘g ‘ri
a
keladigan  yoy  kattaligi  (yoy  sekundi,  minuti  yoki  gradusi),  y a ’ni  —
tushunilib,  u  quyidagicha  aniqlanadi.  Bir-biridan  a   burchak  masofada 
joylashgan  S,  va  S2  yulduzlardan  kelayotgan  nurlar  О  -   obyektivdan
o ‘tgach, uning F -  fokal tekisligida  SJ  va  S'2  tasvirlarni yasaydi (61-rasm). 
Bu  tasvirlar  orasidagi  chiziqli  masofa  / deyilsa,  u  holda
/ = 2 F . « f
b o‘ladi, bu o'rinda F -  obyektivning fokus oralig‘i.  Odatda a   juda kichik 
burchak  b oigan id an   a   radianlarda  oichanganda,  uni
/ = F a
k o ‘rinishda,  yoki  a   graduslarda  oichanganda
/ = F-
a
57°3
a 
57°3
k o ‘rinishda yozish mumkin.  Unda tasvirning masshtabi  H =  — = — 1—
/ 
F
k o‘rinishda  topiladi.
A gar  F  m m   larda  o ic h a n s a ,  tasvirning  m asshtabi  h am   mm  da
oichanib,tasvirning masshtabi  / mm  (yoki
mm’ / mm ) larda belgilanadi.
tekisligi
61-rasm. 
Fotografik  tasvirning chiziqli  oich a m i
124

13-§.  R a d io te le sk o p la r
Asrimizning  30-yillariga  kelib  k o‘plab  osmon jismlari, jumladan  gaz- 
chang  tumanliklar  radiodiapazonda  nurlanishi  m a’lum  b o id i.  Osmon 
jism laridan  m illim etrli  d ia p a zo n d a n   to  o ‘nlab  m etrgacha  t o ‘lqin 
uzu n ligid a  kelayotgan  radionurlarni  qayd  qilishga  m o ‘ljallangan 
teleskoplar -   radioteleskoplar  deb  yuritiladi  (62-rasm).
Radioteleskoplarning  asosiy  qismlari  antenna  va  priyomnik  b o iib , 
antenna  ko'pincha  parabaloid  shaklida  ishlanadi.  Antennadan  qaytgan 
radionurlar parabaloidning fokusidan joy olgan nurlatgich (obluchatel)da 
y ig ‘ilib,  maxsus  to iq in   uzatgich  (volnovod)  yordamida  priyomnikka 
y o ‘ naltiriladi.  Signal  priyomnikda  kuchaytirilgach,  detektorlanadi  va 
so* ngra radiosignalni qayd  qilgich maxsus  asbobda  (samopisetsda)  yozib 
olinadi. Priyomnik kuchaytirgichi qanday to ‘lqin uzunligiga moijallangan 
b o is a ,  obyekt  o ‘sha  monoxromatik  radionurda  kuzatilayotgan  b oiad i.
R a d io telesk o p la rn in g   m eta ll  k o 'z g u si  a n iq lig ig a   talab  optik 
tele sk o p la rn ik ig a   n isb atan   a n ch a  p ast  b o i i b   (r a d io t o iq in la r  
elektromagnit  toiqinlar  shkalasining  eng  uzun  to iq in li  uchastkalariga 
to‘ g ‘ri kelganligi tufayli), antennaning  aniq parabolik sirtdan chetla^hishi, 
X  t o iq i n   uzunligida  ishlayotgan  radioteleskop  uchun 
dan  katta 
b oim asligi  lozim.  Masalan,  1  metrli  diapazonda  ishlaydigan  teleskoplar 
antennasining  eslatilgan  chetlanishi  12,5  santimetrgacha  borishi  ruxsat
62-rasm.  Parabolik  antennali 
radioteleskop
63-rasm. 
Radioteleskopning 
y o ‘nalganlik  diagrammasi
125

etiladi.  Bir necha  metrdan  o ‘nlab  metrgacha  diapazondagi  radionurlarni 
qayd  qilish  uchun  parabolik  antennalar  o'rniga  ba’zan  k o ‘p  sonli 
antennalar  q o ‘llaniladi.
Radioteleskoplarni  ajrata  olish  kuchini  belgilash  uchun  yo'nalganlik 
d ia g ra m m a si  dey ilu v ch i  m axsus  xarakteristikadan  fo y d a la n ila d i. 
Y o 'n a lg a n lik   diagram m asi,  radioteleskopning  antennaga  nisbatan 
joylashgan radionurlanishning nuqtaviy manba holatiga ko‘ra sezgirligini 
xarakterlaydi.  Parabolik  antennali  radioteleskopning  yo'n algan lik  
diagrammasi  paraboloid  o ‘qiga  nisbatan  simmetrik  bo‘ladi.
Radioteleskopning  burchagiy ajrata  olish  kuchi,  ya’ni  teleskop  alohida 
obyektlar sifatida qayd qila oladigan ikki obyekt orasidagi eng kichik oraliq 
taxminan yo'nalganlik diagrammasi markaziy «bargi»ning yarim quvvatiga 
to‘g ‘ri  kelgan  kengligiga  teng  burchak  bo‘lib,  u  quyidagicha  topiladi:
bu  o'rinda  X  -   radioteleskop  ishlayotgan  radioto‘lqin  uzunligini,  D   -   a 
antennaning  diametrini  xarakterlaydi.  Radioteleskoplar  ko'zgusining 
diametri  yirik  b o ‘lishiga  qaram ay,  ular  katta  t o iq in   uzunliklarida 
ishlaganliklari  tufayli,  optik  teleskoplarga  qaraganda,  ajrata  olishning 
q u v v a ti  b o 'y ic h a   ulardan  q o lish a d i.  B iroq   ra d io telesk o p la r 
radiointerferometr  sifatida  ishlaganda juda  yuqori  ajrata  olish.  kuchiga 
erishishi  mumkin  (64-rasm).
Oddiy  radiointerferometr  bir-biridan  bazis  deyiluvchi  anchayin  katta 
a  m asofaga  yetkazilgan  ikki  A,  va  A 2  radioteleskopdan  tashkil  topib,
64-rasm.  Radiointerferometrda nurlar yo‘lining farqi va 
yo‘naltirilganlik  diagrammasi
126

radio-teleskoplarning  nurlatgichlari  yordam ida  m a ’lum   obyektdan  qayd 
qilayotgan  signallari  kabellar  orqali  brtta  priyom nikka  uzatiladi.
M a ’lum bazisli radiointerferometrda aniq m anbadan X to'lqin  uzunligida 
signal  qabul  qilinayotgan  bo‘lsa,  obyektdan  bu  ikki  teleskopga  kelayotgan 
nurlar  yoiining  farqi  b,  butun  sonli  ta'lqin  uzunliklariga  teng  bo‘lganda:
b  = a sin  a   - n   X,
b u n d a y   signallar  p riy om nik k a  b ir  xil  fazad a  k elgan idan  q o ‘shilib 
m aksim um ni  beradi.  Agar  yo ‘1  farqi
b  =  (n + ~ )X
b o ‘Lsa,  s ig n a lla r  q a r a m a - q a r s h i  f a z a d a   k e la d i  v a  o q ib a td a   q a y d  
qilinadigan signal ular am plitudalarining farqiga, y a ’ni nolga teng bo ‘ladi. 
N a t i j a d a   ra d io in te rf e ro m e tr n in g   y o ‘n a lg a n lik   d ia g ra m m a s i  b itta  
ra d io te le sk o p n ik id a n   farq li  o ‘la ro q ,  b a zisd an   o 'tg a n   tek islik   bilan  
kesilg an d a  to r  b a rg ch alard an   ib o ra t  k o ‘rin ish da  b o ‘lib,  ikki  q o ‘shni 
b argch alar  m aksim um lari  yoki  m inim um lari  orasidagi  burchak  A0:
л a 
- V  
2 )  
.  nA 
A 
s  
А в  = arcsin --------------arcsin —  a — = d
a 
a 
a
o rq a li  to p iladi  (rasm ga  qaran g).  Bu  yerda  5  -   rad io interfero m etrn ing 
a jra ta   olish kuchini xarakterlab,  a -   bazis ju d a  k atta  b o ‘lganda, 
8
  -  ju d a  
kichik b o ‘lib,  radioteleskopning ajrata  olish kuchi  ju d a   yuqori  b o ‘lishini 
tushunish  qiyin  emas.  M asalan:  X  =  1  m,  bazis a  =  1000  km   bo'lgand a, 
radiointerferom etrning  ajrata  olish  kuchi
6 = 
• 5,73 • 60 • 60' = 0,206"
10
 
wj
ga  ten g   b o'ladi.  Dem ak,  b u nday  interferom etr,  m etrli  diap azon da  bir-
b irid an  
0
,
2
'   li  yoy  m asofagacha jo y lash g an  obyektlarni  a jra tib   q u ra
oladi.  Shuningdek,  bunday interferom etr obyektning burchakli razm erini 
va m a ’lum  bir koordinatasi b o ‘yicha radioravshanlikning taqsim lanishini 
a n iq la s h g a   im k o n   b e ra d i.  K e y in g i  y illa rd a   o sm o n   jis m la rin i  tu rli 
q i t ’a l a r d a   jo y la s h g a n   a n t e n n a l a r   v a  p r iy o m n ik la r   y o r d a m id a  
r a d io in te r f e r o m e tr ik   k u z a tis h   u s u li  is h la b   c h iq ild i.  B u n d a y   u su l 
y o rd a m id a   k u z a tish   n a tija s id a   in te rfe ro m e trn in g   a jr a ta   olish  kuch i
127

65-rasni. 
Diametri 300 metrlik 
66-rasm. 
Jizzax viloyati Zomin
radioteleskop  (AQSH) 
tumanining Supa  degan joyida  metall
ko‘zgusining diametri  70  metrlik 
radioteleskop  qurilmoqda
0,0003"  ga  yetdi.  Mazkur  kuzatishda  ishtirok  qilgan  uchta  radiote­
leskopning biri  Avstraliyada  (65  metrli),  ikkinchisi  Rossiyada  (22  metrli) 
va  uchinchisi  AQSH  da joylashgan  edi.
Ayni  paytda  sayyoram izning  turli  q it’alarida  o'nlab  o ‘ ta  sezgir 
radioteleskoplar ishlab turibdi. Ko'zgularining diametri 65 m (Avstraliya), 
76  m  (Angliya),  100  m  (GFR),  600  m  (Rossiya)  va  300  m  (AQSH,  65- 
rasm)  va Jizzax  viloyatining Zomin  tumanida  qurilayotgan  k o‘ zgusining 
diametri  70  metr  keladigan  radioteleskoplar  (66-rasm)  astronomlarga 
Koinotning  yuzlab  tabiiy  radiomanbalaridan  tinimsiz m a’lumotlar berib 
turadi.
Bu  teleskoplar  K oinotning  «radioqiyofa»sini  nozik  detallari  bilan 
ko'rishga  imkon  beradi.
14-§.  T elesk o p larn in g   o ‘rn atilish i  (m ontirovkasi)
M a’lum tanlangan obyektga teleskoplami yo'naltirish, sutkali harakatdagi 
bu  obyektni  kuzatish  va  rasmga  olish  murakkab  texnik  vazifalardan 
hisoblanadi. Bunday murakkab jarayonni bajarish uchun teleskoplar maxsus 
qurilma  k o‘rinishida  montirovka  qilinadi.  Teleskoplar  qurilganda  odatda 
ikki -  o'zaro perpendikulyar o ‘q atrofida erkin aylanadigan qilib o ‘matiladi. 
Bu  o ‘qlar  qanday  fazoviy  y o ‘nalishlarda  o ‘matilishiga  k o‘ra,  teleskoplar 
qurilishi ikki xil -  azimutal va ekvatorial (yoki parallaktik) qurilma deyiladi.
Azimutal qurilmada (67-rasm) teleskop atrofida bemalol aylana oladigan 
o ‘qlardan biri vertikal yo'nalishda b o iib ,  ikkinchisi gorizontal  tekislikda
128

67-rasm. 
Azimutal qurilma  bo'yicha o'rnatilgan  Kavkazdagi  6 
metrli  teleskop 
( a )
  va  uning minorasi  (
b )
yotadi.  Agar  teleskop  vertikal  o ‘q  atrofida  aylantirilsa,  uning  obyektivi 
bosh  optik  o'qining  davomi  osmon  sferasida  almuqantaratni  «chizadi»; 
gorizontal o ‘q atrofida aylantirilganda esa vertikal aylana bo‘ylab siljiydi. 
Natijada  bu  ikki  o ‘q  atrofida  teleskopni  aylantirib,  osmondagi  ixtiyoriy 
yoritgichni  «nishon»ga  olish  mumkin.
A ksariyat  hollarda,  azim utal  qurilm a  b o'yich a  nisbatan  ixcham 
teleskoplar o'rnatilib,  yirik  astronomik  instrumentlar ekvatorial  qurilma 
bo'yicha  o ‘rnatiladi.  Biroq  sobiq  Ittifoqning  eng  yirik  6  metrli  (bosh 
ko'zgusining  diametri)  teleskopi  BTA  (Bolshoy  teleskop  azimutalnoy 
ustanovki  -   67-rasm)  azim utal  qurilma  bo'yicha  o'rnatilgan  bo'lib, 
buning sababi shunda  ediki,  850  tonna  keladigan  bunday ulkan teleskop, 
parallaktik  qurilma  bo'yicha  o'rnatilganda  aylanish  o'qining  egilishi, 
bu  esa  o'z  navbatida,  kuzatishda  katta  xatoliklarni  vujudga  keltirishi 
bilan  xavfli  edi.
68-rasm. 
Massiv  teleskoplam i  rama  yordamida  parallaktik  qurilma 
k o ‘rinishiga  o'rnatish
129

Parallaktik qurilmada  o ‘zaro  perpendikulyar o ‘qlardan  biri  olam  o ‘qi 
b o ‘yicha  o ‘rn a tila d i  (
6 8
-rasm ).  B u n d a  ikkinchi  o ‘q  o sm o n   e k v a to ri 
tekisligida yotadi.  A gar ekvatorial qurilm ada teleskop olam  o ‘q i atrofida 
ay lan tirilsa,  o b yektivning  bosh  o p tik   o ‘qi  sutkalik   parallel  b o ‘yicha, 
osm on  ekvatori  tekisligida  y otgan   o ‘q  atrofida  burilganda  esa,  o g 'ish  
aylanasi  b o ‘yicha  siljib  osm onning  ixtiyoriy  tom oniga  qaray  oladi.
A stronom ik  kuzatishlar  uchun  qaysi  bir  qurilm a  qulay,  degan  tabiiy 
savol tug'iladi.  M a iu m k i yoritgichlarning sutkalik k o 'rin m a h a ra k a tla ri, 
tekisliklari  o sm on  ek v ato rig a  p a ra lle l  joylashgan  su tk alik   p a ra lle lla r 
bo'yicha kuzatiladi. B inobarin bunday harakatdagi ixtiyoriy yoritgichning 
g o riz o n tal  k o o rd in a ta la ri  (A,  h )  v a q t  o 'tis h i  bilan  o ‘z g a rib   b o ra d i, 
ekvatorial k o o rd in atalard an  o g is h  
8
  esa o ‘zgarm ay qolib,  so a t burchagi 
t  o 'z g a rib   b o rad i.  D em ak,  azim u tal  qurilm ali  teleskop  b ila n   m a ’lum  
yoritgich kuzatilayotgan b o ‘lsa,  u doim  k o ‘rish m aydonida qolishi uchun 
teleskopni  doim iy  ravishda  h a r  ik k ala  -   o 'z a ro   p erpendikulyar  o ‘qlar 
atrofida  burishga  to ‘g ‘ri  keladi.
E kv atorial  q u rilm ad a  esa  teleskopni  faqat  olam   o 'q ig a   parallel  o ‘q 
a tr o f id a   y o ritg ic h n in g   s u tk a lik   h a r a k a ti  tez lig id a   so a t  m e x a n iz m i 
deyiluvchi  m axsus  qurilm a  y ord am id a  burib,  uni  k o 'rish   m aydonining 
m a ’lum   qism ida  q o ‘zg‘alm as  «ushlash»  mumkin.  Shuning  uch u n   h am  
ekvatorial  qurilm a  azim utal  qurilm aga  nisbatan  afzal  hisoblanadi.
Teleskopning soat m exanizm i-tosh yuklar yoki sinxron elektrodvigatel 
yordam ida ishlovchi m exanizm  b o i ib , uning tekis aylanuvchi o ‘qi shkivli 
(yoki  tishli)  u zatm a  o rq ali  telesk o p n ing   olam   o ‘qi  b o ‘ylab  y o ‘nalgan  
o ‘qi atrofida birtekis aylantirishga im kon beradi. Teleskop soat m exanizm i 
yordam ida olam  o ‘qi atrofida, osm onning sutkalik aylanish da'vriga  teng, 
y a ’ni  24  soatli  davr bilan  aylantiriladi.  Shunday qilingandagin a kuzatish 
davom ida m a iu m  yoritgich teleskopning ko ‘rish m aydonida q o ‘zg‘alm ay 
tu ra d i  va  n a tija d a   y e ta rlic h a   k a tta   ekspozitsiya  v a q ti  ta la b   etu v ch i 
obyektlarni  (ayniqsa  xira  o b y ektlarn i)  ham   rasm ga  tushirish  im koniga 
ega  b o ia d i.
Savol  va  topshiriqlar
1. Teleskoplarning ikki turi haqida gapiring.
2.  Teleskoplarning asosiy xarakteristikalarini bayon qiling.
3. Reflektorlarning qanday turlarini bilasiz?
4.  Meniskli M aksutov teleskopining afzalligi nimada?
130

5.  Ko'zguli-linzali  teleskoplardan  qaysilarini  bilasiz.
6
.  Radioteleskoplarning ishlash prinsipi haqida gapiring.
7. Teleskoplaming parallaktik va azimutal montirovkalari haqida 
gapiring.
15-§.  Astrofotografiya
A stronom iyaga  X IX   asrning  o ‘rtalarid a  fotografik  m etodning  kirib 
kelish i  ju d a   k a tta   yangilik  b o ‘ldi.  O sm onni  k u z a tish n in g   fo to g ra fik  
m etodi  vizual  m etoddan  quyidagi  afzalliklari  bilan  farqlanadi:
1. Fotografik emulsiya, k o ‘zdan farqli oMaroq, yoritgichdan kelayotgan 
y o ru g iik  kvantlarini katta ekspozitsiya vaqti bilan yig‘a olish xususiyatiga 
ega  b o ‘lgani  tufayli,  eng  xira  obyektlam i  ham   qayd  qila  oladi.
2.  U n in g   p a n o ra m lik   x u susiyati  ju d a   k o ‘p   e le m en tlard a n   tashkil 
to p g a n   va  b ir- b ir id a n   m a ’lu m   b u r c h a k   o s tid a   y o tg a n   m u ra k k a b  
struk tu rali  obyektlar  tasvirini  bir  vaqtning  o ‘zida  qayd  qila  oladi.
3.  Fotom ateriallarni uzoq vaqt saqlashning m um kinligi ularni istagan 
p ay td a   laboratoriyada  o ‘rganishga  im kon  beradi.
F o to g rafik   emulsiya  asosan  kum ushning  brom li  va  xlorli  tuzlaridan 
A gBr, AgCl tashkil topadi.  K um ushning bunday tuzlari X< 5000A to ‘lqin 
u z u n lig id a g i  n u rla n is h la rg a   j u d a   sezg ir  b o ‘lib ,  n u rla n is h   t a ’sirid a  
fo to g ra fik   em ulsiya  d o n a la rid a   r o ‘y  b e rad ig an   m u ra k k a b   foto xim ik 
ja r a y o n   -   k u m u sh n i  m etall  h o ld a   a jra lish ig a   o lib   k elad i.  O q ib a td a  
y o r u g i i k   m a n b a in in g   ta sv irin i  b e ru v c h i  b u n d a y   m e ta llik   k u m u sh , 
y o ru g iik   qancha  k o ‘p   yutilsa,  shuncha  k o ‘p  ajratiladi.
F  otografik emulsiyaning uzun to iq in li nurlanishlarga ju m lad an   sariq, 
qizil  n urlarga  sezgirligini  o rttirish   uchun  unga  rang lagich lar  q o ‘shilib, 
m a x s u s   ish lo v   b erilad i.  Bu  fa n   tili  b ila n   a y tg a n d a   fo to m a te ria ln i 
sensibilizatsiyalash  deyiladi.  B u nday  em ulsiyali  fo to g ra fik   m ate ria lla r 
(fotoplyonka  yoki  plastinkalar),  o rto x ro m atik  (sezgirligi  6000A0 gacha) 
va panxrom atik  (sezgirligi 6500 A
0
 gacha) fotom ateriallar degan nom  bilan 
yuritiladi. A stronom iyada b a ’zan sezgirligi 9000 A 0, b a ’zan 13000 A
0
 gacha 
o rttirilg an  infroxrom atik  p lastin k alard an   ham   foydalaniladi.
F o to g ra fik   m a te ria lla rn i  x a ra k te rlo v c h i  asosiy  p a ra m e tr  -   un ing  
xarakteristik egriligi deyilib,  m a iu m   obyekt  tasvirining qorayish  zichligi 
D bilan, E yoritganlikning ekspozitsiya vaqtiga t k o ‘paytm asi E t orasidag; 
bog‘lanishni  xarakterlaydi  (69-rasm):