Mamadmusa mamadazimov
-rasm. Neptun va uning
Download 320.92 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2-§. K om etalar («dumli yulduzlar»)
- «Dumli aniqlashga imkon beruvchi metodlarnd birinchi yulduzning yulduzlar ц ь ish lab lornda ко rmishi ^ 206
- Mashhur Galley n is b a ta n kam to rtish ish k u c h la ri t a ’sirid a kometasi (1986-y.) 207
- 3-§. M eteorlar («uchar yulduzlar») va meteor «yom gfcirlari»
- 117-rasm. «Uchar yulduz»lar va ularning radianti 208
- 118-rasm. Shahar ustida «meteor yomgiri» 209
- 119-rasm. Yerga ishqalanish tufayli yonib tushayotgan bolid 210
- Tungus meteoriti
113-rasm. Neptun va uning ichki tuzilishi 201 bir y o id o sh in i K oyper topdi va unga qadimgi yunonlarning sevimli xudosi Nerey qizining nomi - Nereida nomi berildi. Uning diametri atigi 300 kilometr, N eptundan 5,5 mln kilometr narida b o iib , 360,2 kunda aylanib chiqadi. A Q SH ning «V oyadjer-2» av to m atik stansiyasi 1989-yilning 25- av g u stida N e p tu n d a n atigi 4825 kilom etr n arid an o ‘tdi. B unda u orbitasining m o ijallan g an nuqtasidan bor-yo‘g‘i 30 kilometr naridan chiqib, jam i 1,4 sekundgagina kechikdi. Bu davrda Neptunning Y erdan uzoqligi 4,5 milliard kilometrni tashkil qildi. Shundan so‘ng salkam 5 soat o ‘tgach, avtomatik stansiya Neptunning eng yirik yoidoshi Tritondan 36,5 ming kilometr naridan o ‘tib, u haqda ham Yerga m aium o t uzatdi. K elayotgan signalning quvvati elektron q o ‘1 soatlari batareyachasi q u v v a tid a n 20 m illiard m a rta kam ligiga q aram ay , bu sin g n allar kuchaytirilgach, N eptun va uning yoidoshlarining chiroyli tasvirlarini teleekranda namoyish qila oldi. N atijada «dengizlar xudosi»ning atrofida ham 5 ta halqa topildi. N e p tu n sirtining te m p eratu rasi minus 213°C, o ‘z o ‘qi a tro fid a aylanish davri esa 16 soatu 3 minut ekanligi aniqlandi. Sayyora sirtida sham olning tezligi sekundiga 300 m etrgacha kuzatildi. D iam etri 640 kilometrli N eptunning y o id o sh i-T rito n 800 kilometr qalinlikdagi gaz q o b iq q a ega ek an lig i o c h ild i. «V oyadjer-2» N e p tu n g a « ta sh rif» buyurgunga qadar sayyoraning atigi 2 ta yoidoshi topilgan edi. Avtomatik stansiya uning yana 6 ta yoidoshini kashf etdi. Savol va topshiriqlar 1. Ulkan sayyoralarning fizik tabiatlarida qanday umumiylik mavjud? 2. Yupiter va uning yoidoshlari to‘g‘risida m aium ot bering. 3. Saturn, uning halqasi va yoidoshlari to‘g‘risida nimalar bilasiz? 4. Uran va Neptun sayyoralari va ularning yoidoshlari haqida gapirib bering. 5. Kosmik apparatlar yordamida ulkan sayyoralar va ularning yoidoshlari haqida olingan m aium otlar to ‘g‘risida bilganla- ringizni gapiring. 202 VIIIBOB. QUYOSH SISTEMASINING MAYDA JISMLARI l-§ . Mayda sayyoralar (astroidlar) 1596-yili bosilgan «Kosmografiya sirlari» asaridayoq Iogann Kepler M ars bilan Yupiterning orasida ham bir sayyora boiishi kerak deb gumon qilgan edi. Ilmiy mulohaza asosida tu g ilg an Keplerning bu gipotezasi, ikki asrdan so‘nggina sayyoralarning Quyoshdan o ‘rtacha uzoqliklari orasidagi bog‘lanishni ifodalovchi ajoyib empirik munosabatning ochilishi bilan tasdiqlandi. 1772-yili Vittenberglik astronom Titsius sayyoralarning astronomik birliklarda ifodalangan katta yarim o'qlari quyidagi nisbatda oson topilishini aniqladi: r = 0,4 + 0,3 2" a .b ., bu o‘rinda n= - со, 0, 1, 2, 3, 4,... qiym atlar oladi. Quyidagi jadv alda sayyoralar o rb italari k a tta yarim o 'q larin in g yuqoridagi formula yordamida topilgan qiymatlari ularning Quyoshdan haqiqiy uzoqliklari bilan solishtirilgan. Sayyora it Titsius formulasi yordamida hisoblangan masofa (a.b. larda) Quyoshdan haqiqiy uzoqligi (a.b. larda) Merkuriy -oo 0,4 0,4 Venera 0 0,7 0,7 Yer 1 1,0 1,0 Mars 2 1,6 1,52 ? 3 2.8 . Y upiter 4 5,2 5,2 Saturn 5 10,0 9,5 Titsiusning kashfiyotidan xabar topgan berlinlik astronom Iogann Bode bu empirik nisbatni qayta ko'rib, uning to ‘g ‘riligiga ishonch hosil qildi va uni keng targ'ib qilishda katta xizmat ko‘rsatdi. Shundan so‘ns bu qonuniyat Titsius-bode qonuni nomi bilan dunyoga mashhur b o id i. 203 114-rasm. Mayda sayyoralar ichida eng yiriklarir.ing sayyoralar orbitalariga nisbatan joylashishlari 1781 yili Uranning topilishi va ungacha masofaning bu qonuniyatga mos kelishi Titsius kashfiyotining obro‘sini yanada orttirdi. N atijada ko ‘pchilik astronom lar bu qonuniyatga ko‘ra M ars bilan Yupiter oralig'ida Quyoshdan 2,8 astronomik birlik masofada yana bir sayyora bo‘lishiga endi shubha qilmaydigan boiishdi. Bu sayyorani to ‘rt yillik izchil qidiruvdan so‘ng Palermo (Sitsiliya) observatoriyasi direktori Djuzeppe Piatsti 1801-yilning 1-yanvar kechasi Savr yulduz turkum idan topdi. Aniqlanishicha, bu osmon jismi Titsius- Bodening qonuniga to i a mos kelib, Quyoshdan o'rtacha 2,8 astronomik birlik m asofada joylashgan ekan. Biroq sayyora o ‘rni aniqlangandan so‘ng ham uzoq vaqtga qadar «yo‘qolgan» sayyora topilmadi. F aqat bir yil o'tgach, berlinlik astronom Olbers 1801-yilning oxirgi kuni-yangi yil kechasi sayyorani Sunbula yulduz turkum idan topdi. Olbers 1802-yil 28-martda Sererani kuzatayotib, uning yaqinida yana bir tanish b o im a g a n yulduzchaga k o ‘zi tushdi. Ikki soatlik kuzatishdan, bu obyektning yulduzlar fonida siljishi m a iu m b o id i. N atijada Quyosh oilasiga yana bir m ayda sayyora q o ‘shildi va u Pallada deb nom oldi. Garchi Pallada orbitasining katta yarim o ‘qi ham 2,8 a.b. kattalikka ega b o isad a, uning orbitasining tekisligi Yer orbitasi tekisligiga ju d a katta - 34° li burchakka og‘gan holda edi. 204 S h u n d an so‘ng Olbers ajoyib gipotezani o i t a g a tashladi. Uning aytishicha, M ars bilan Yupiterning o ra lig id a aylanayotgan yirik bir sayy ora, qandaydir sababga ko‘ra halokatga uchragan va uning parchalari turli tomonga uchib, Quyosh atrofida, o ‘zaro diametral qarama-qarshi n u q ta lard a kesishuvchi orbitalarda harakatlanadigan b o ‘lib qolgan. H a tto u o rb italarn in g kesishish n u q ta la ri S unbula va H u t yulduz turkum larida yotadi degan fikrni ham berdi. Olbers nazariyasi kutilganidan ziyod tasdiqlandi. 1804-yil 2-sentyabrda Hut yulduz turkum idan astronom G arding Y unona deb nom langan m ayda sayyorani, 1807-yil 29-m artda esa Olbers to 'rtin ch i asteroid - Vestani topdi. 1845-yilga kelib, 15 yillik tinimsiz izlanishlar astronomiya «iskqibozi» - p ochta chinovnigi K arl G enkeni yangi astro id bilan «mukofotladi». Beshinchi mayda sayyora Astren deb nomlandi. B u hodisadan so'ng mitti sayyoralarning ochilishi tezlashib ketdi. Keyingi o ‘n yilda ularning soni 36 taga, 1890-yilga kelib esa 302 taga yetdi (114-rasm). D astlab mayda sayyoralar qadimgi rim afsonalarining qahramonlari, xudolari nomlari bilan yuritildi. S o'ngra ularning soni ju d a ko'payib k e tg a c h , 45 boshlab , oddiy a y o lla rn in g nom i b ilan, k ey in ro q esa asteroid larg a Filosofiya, G eom etriya, Y ustitsiya kabi fan lar ham da geo^rafik nomlar ham beriladigan b o id i. M ayd a sayyoralarga tegishli yana bir qiziq joyi shundaki, ulardan k o ‘ pi topilgach, o rb italarin i h iso b la sh g a ulgurm ay tu rib y o ‘qotib qo'^iladi. Shu xilda «yo‘qolgan» mitti sayyoralarning soni mingdan ortiq. XXL asrning birinchi besh yilligi (1901-1905 y.) oralig‘ida topilgan 300 m a y d a say yo rad an 179 tasi « y o 'q o tib » q o ‘yildi, 1936—1940-yillar d a v o m id a to p ilg an 1176 a s tro id d a n esa r o ‘y xatg a a tig i 136 tasi m ustahkam qayd qilindi. IBuning oldini olish uchun 1873-yildayoq Berlin hisoblash institute tashkil etildi va u to 1945-yilga q ad ar m itti sayyoralarni tadqiq qilish m ajk a zi b o iib keldi. U rushdan keyin bu vazifani 1920-yilda tashkil e tilg a n sob iq Ittifo q F a n la r ak ad e m iy a sin in g L en in g rad n azariy astjronomiya instituti o ‘z zimmasiga oldi. Bu institutning osmon jismlari o rb ita la rin i hisoblashga tegishli ja d v a lla ri butun dunyo astronom ik observatoriyalari tomonidan foydalaniladi. Orbitalari hisoblanib, mayda sayyoralar ro'yxatidan m ustahkam jo y » olgan asteroidlarning soni hozirga kelib bir necha mingdan ortib ketdi. 205 2006-yilda chaqirilgan X alqaro astronomik ittifoq Assambleyasining qaroriga k o ‘ra, ulardan eng yirigi-Tserera m ayda sayyoralar safidan chiqarilib, mitti sayyoralar qatoriga kiritildi. 2-§. K om etalar («dumli yulduzlar») «Kometa» - yunoncha «sochli» degan m a’noni anglatadi. Kometalarga «sochli» yoki «dumli yulduzlar» degan nom ularning Q uyosh yaqinida o ‘tayotgandagi ko‘rinishlariga k o ‘ra berilgan, aslida esa o rb ita bo‘ylab h arak atlari davom ida ularning ko'rinishlari keskin o 'z g a rlb boradi. Xususan, kometa Quyoshdan juda uzoq masofada bo‘lganda (u paytda kometa sayyoramizdan ham uzoq masofada turadi) uning asosiy massasi mujassamlashgan yadro deb ataluvchi qismi xira yulduzcha shaklida ko'zga tashlanadi. U Quyoshga yaqinlashgan sayin yadro atrofini кота deyiluvchi siyrak gaz buluti o ‘raydi. Shuningdek, bu davrda komadan ■Quyoshga qarama-qarshi tomonga qarab ravshan «dum» cho‘ziladi (115-rasm). K om eta Quyoshga yaqinlashgan sayin kometa kom asining diametri va «dumi»ning uzunligi ortib boradi. Qizig‘i shundaki, diam etri million kilometrgacha tartibdagi kom a ham va uzunligi bir necha yuz million kilometrgacha yetadigan «dum» ham, kattaligi atigi bir necha kilometr keladigan yadrodan, u Quyosh temperaturasidan «bahram and» boigach ajraladi. Kometaning yadrosi koma bilan birgalikda u ning boshi deyiladi. «Bosh» va « h o z irg id a g id e k ta n is h tirg u n g a q-adar o ‘z k o ‘rin ish i bilan o d am larn i k o ‘p v'ahim aga solgan osmon jismlaridan hisoblanadi. Hozirgi zamon kometa astronom iyasining asoschisi, ulug‘ rus tadqiqotchisi F.A_ Bredixin X IX asrning ikkinchi yarm ida b a rc b a asosiy kom eta hodisalarini tushuntira oladigan ixcham m exanik nazariyani yaratdi. Bredixin «dumli yulduzlar» bulutli m assalarining h arak atig a te g ish li itarilu v ch i te zlan ish larn i bevosita 115-rasm. «Dumli aniqlashga imkon beruvchi metodlarnd birinchi yulduzning yulduzlar ц ь ish lab lornda ко rmishi ^ 206 N atijada Quyoshning kometaga ta ’sir etuvchi tortishish kuchidan bir necha m arta ortiq kattalik k a ega b o ig a n itarish kuchi ham borligi a n iq la n d i. D a stla b ta n iq li olim S ellner b u n d ay kuchni q u v v atli zaryadlangan Quyosh ta ’siridan deb tushuntirdi. Bu fikrni keyinchalik Bredixin ham quvvatladi. Biroq hisoblashlar Quyosh bu qadar quvvatli zaryadlangan osmon jismi bo‘la olishini inkor etgach, nurlarning moddiy jism larga ta ’siri asosida kom eta dum larining yo‘nalishini boshqacha tushuntirish imkoni tug‘ildi. XIX asrning o ‘rtalaridayoq Maksvell nurning oqimi uning yo‘liga q o 'y ilg a n to 'siq q a bosim bilan t a ’sir qilishini k o ‘rsatdi. Biroq bu bosimning miqdori nihoyatda kichik b o iib , uni tajribada ko'rsatish juda katta san’at talab qilar edi. 1900-yili rus olimi N.N.Lebedyev tom onidan bunday nozik tajriba q o y ilm aq om qilib b ajarild i. M a ’lum b o ‘lishicha, nurning bosim i h aqiqatdan ham mavjud b o ‘lib, faqat massiv jism larga uning t a ’siri deyarli bilinmas ekan. Biroq siyrak gaz molekulalari yoki mayda chang zarrachalariga b o ig a n uning bosimi sezilarli darajada katta ekanligi aniqlandi. N u rn in g bu n d ay b osim ig a ta y a n ib , siy rak k o m eta d u m id ag i b u g 'larn in g Bredixin b a sh o rat qilgan itaruvchi kuchlar to ‘g ‘risida Q uyoshdan teskari tom onga cho 'zilish in i tushuntirish qiyin em as. Bredixin o ‘tgan asrlarga tegishli o ‘nlab va XIX asrning barcha yorug 1 kometalarini tadqiq qilib, ajoyib natijalarga erishdi. M a’lum boiishicha, kom etalarning dumlari Quyosh nurlari bosim kuchining o ‘rtacha miqdoriga k o ‘ra to'rt tipga b o iin a r ekan. Uning hisoblashiga ko‘ra, I tipga kiruvchi dumlar ingichka to ‘g‘ri chiziq bo‘yicha ch o ‘zilib, nurning bosimi tufayli m aydonga kelgan itarish kuchlari, Quyoshning tortishish kuchlaridan qariyb 20 martacha ortiqlik qiladi. II tipdagilarda esa dum yorug1, keng va biroz egilgan k o ‘rinishda b o iib , tortishish kuchi teng yoki undan atigi bir necha m artagina kuchli b o ig a n itarish kuchlari ta ’sirida vujudga keladi. III tipga kiruvchi kometa dumlarida zarrachalar j 16-rasm. Mashhur Galley n is b a ta n kam to rtish ish k u c h la ri t a ’sirid a kometasi (1986-y.) 207 Quyoshga tomon harakatlanadi. Bunday dumlar odatda juda kalta b o iib , Quyoshga nisbatan qarama-qarshi yo‘nalishga kattagina burchak ostida yo'naladi. Anomal dumlar deyiluvchi IV tipga Quyoshdan emas, aksincha Quyoshga qarab y o'n alg an dum lar kiradi. Anomal dum lar, Quyosh nurlari ta ’sirida boim aydigan zarralardan tashkil topgan b o iish i yoki b a ’zan kom eta dum ining kuzatuvchiga nisb atan m a ’lum sh aro itd a proyeksiyalanishi asosida shunday ko'rinishi mumkin. K o m etalar y ad ro si m uzlagan gazlar va ularga y o p ish g an tu rli oicham dagi chang, tosh va metall zarrachalardan tashkil topadi.Muzlagan gaz aksariyat holda ammiak (CH4), metan (N H 3),karbonat angidrid(C 02), sian (C 2N 2)va a z o t (N 2)d an ib o ra t b o i i b , kom eta Q u y o sh g a yaqinlashayotganda yadro uning taftidan intensiv b u g ia n a boshlaydi va y ad ro a tro fid a q alin gaz q atlam i - kom ani vujudga k eltirad i. Q u y o sh n in g u ltr a b in a fs h a n u rla ri k o m a n i ta sh k il e tg a n gaz m olekulalarini «uyg‘otadi». N atijada komaning spektrida u n i tashkil etgan neytral gazlarning (azot, sian, k a rb o n a t angidrid, m etan va boshqalar) yorug 1 tasmalari paydo boiadi. K o m e ta n in g d u m q is m ig a te g is h li s p e k tr esa, b u q is m d a ionlashgan k a rb o n at angidrid, is gazi va azot m olekulalari borligini k o 'rsa ta d i. 3-§. M eteorlar («uchar yulduzlar») va meteor «yom gfcirlari» Tunda chiroyli iz qoldirib uchgan «yulduzlanmi kim ko‘rmagan deysiz? Biroq bu «uchar yulduz»laming yulduzlarga hech aloqasi yo‘q b o ‘lib, aslida ular osmonning «daydi» mayda tosh zarrachalardir (kattaliklari millimetming ulushlarida, massalari esa milhgramlarda oichanadi). Yerga yaqinlashgach, ular sayyoramiz atmosferasiga sekundiga 10 kilometrdan 70-80 kilometrgacha tezlik bilan kiradilar (117-rasm). Shubhasiz, bunday k a tta tezlikdagi tosh-zarra atmosfera molekulalari bilan ishqalanishi natijasida cho‘gianib ko'rinadi va uchish davom ida ju d a tez yem iriladi. F an d a meteorlar deb yuritiluvchi «uchar yulduz»lar yoiining uzunligi bu osmon jismlarining kattaliklari va tezliklari bilan b o g iiq bo‘lishi o‘z-o‘zidan tushunarli. 117-rasm. «Uchar yulduz»lar va ularning radianti 208 M eteor zarralar qanday vujudga keladi, ularning m anbalari qayerda, degan tabiiy sav o l tu g ‘ila d i. G ap sh u n d ak i, a y rim k o m e ta la r Q u yo sh sistem asining b o sh q a osm on jism larid an farq qilib, vaqt o 'tish i bilan parchalanadi. Kometa har d a f a Quyosh yaqinidan o ‘tayo tib , yadrosiga tegishli bir qism gazni yo‘qotadi. Bu gazlarning zaxirasi chegaralanganligini e’tiborga olsak, m a’lum davrdan so‘ng «dumli yulduz»lar boshsiz va dumsiz qolishini tushunish qiyin b o ‘lmaydi. Perigeliydan o ‘tayotgan kometaning dumsiz va komasiz b o iish i uning «qariligi»dan darak beradi. M a iu m kometa qancha vaqtdan so‘ng o ‘z y ad ro sid a g i gazni sa rfla b b o i i s h i n i hiso blash m um kin b o iib , xuddi shu xildagi hisoblashni rus olimi S.V.Orlov G alley kom etasi uchun bajardi. U ning hisoblashicha, bu kometa Quyosh atrofida 330 m arta aylangandan ya’ni qariyb 25 ming yildan so‘ng gaz zaxiralaridan ajraladi. Astronom S.K. Vsexsvyatskiy o ‘z tadqiqotlari asosida, davriy kometa har daf’a Quyosh yaqinidan yangidan o 'tayotganda uning ravshanligi kam ayishini aniqladi. Bunday fakt ham nisbatan qisqa v aq t ichida kometaning gaz zapasi kamayib ketishidan darak beradi. Aslida kometa gaz zapasidan ajralgandan keyin ham changli dum hosil qilib «sochli» degan nomni anchaga oqlab yuradi. Kometaning butunlay parchalanib ko'zdan yo'qolishi, boshqa bir jarayonning - mexanik parchalanishning oqibatida b oiad i. Mexanik parchalanish Quyosh yaqinidan o ‘tayotgan juda ko‘p kometalarda kuzatilgan. Xususan, 1946-yilda kuzatilgan Biyela kometasi Quyosh yaqinidan o ‘tayotib ikki b o ia k k a ajralgan. Navbatdagi 1857-yilgi ko‘rinishida bu b o iak lam in g biri ikkinchisidan ikki million kilometrga uzoqlashgan va shundan keyin to shu paytgacha, har qancha urinishlarga qaram ay, bu kometa hech kim tom onidan kuzatilm agan. 1872-yili mazkur kometaning Yerga ju d a yaqin oraliqda o ‘tish paytida uning o ‘rniga kuchli «meteor yomg‘iri» kuzatilgan (118-rasm). 1950-yili olim D.D. Dubyago parchalangan kom eta yadrolarining m eteor oqimlari vujudga kelishidagi rolini chuqur o ‘rganib chiqdi. Uning hisob-kitobining k o ‘rsatishicha, kom eta yadrosini «tashlab qochgan» 118-rasm. Shahar ustida «meteor yomg'iri» 209 meteor zarralarining buluti, Q uyosh beradigan k o 'tarilish kuchi ta ’sirida ham cho‘zilib, ham kengaya boradi va bir necha ming yillardan so‘ng kometa orbitasi bo'ylab bir tekis taqsim lanib qoladi. P archalangan kom etalarning qoldiqlari kelgusida meteor oqim larini tug ‘dirish dalillarida yaxshi tasdiqla- nad i. B uning u ch u n p a rc h a la n g a n kom eta orbitasi va yillik d av r bilan k u z a tila d ig a n m e teo r o q im la rin i solishtirish kifoya. Shunday solishtirish natijasida har yili avgust oyida kuchayadigan «meteor yom g‘iri» (Perseid meteor oqimi) «1862-Ш» deb nom langan p arch alang an kom eta yadrosining zarrachalari ekanligi aniqlandi. M ashhur Galley kometasi ham ikkita - Orionid va m ay oyida kuzatiladigan Akvarid yulduz turkum larida m eteor oqimlarini vujudga keltirdi. Shu xildagi «meteor yomg‘iri»dan o ‘nga yaqini fanga m a’lum. 4-§. M eteoritlar B a ’zan sa m o n in g « d a y d i» to s h la ri a n c h a k a tta b o ‘ lib , Y er atm o sferasi q a tla m id a n o ‘ta y o tg a n d a yonib ulgurm aydi va b o lid k o ‘rinishida yer sirtiga tushadi (1 19-rasm). U lar meteoritlar degan nom bilan yuritiladi. M eteoritlar asosan tosh, temir, tosh-temir va m uzdan ib o rat b o ‘ladi. Tarixda kishilar bir necha bor osmon jismlarining Yerga «tashrif» buyurgan «vakili» m uzdan iborat bo‘lganini k o ‘rishgan. Xuddi shunday hodisadan biri bundan bir necha yil oldin Kiyev viloyatida kuzatildi: 1970-yilning 8-m ayida Y agotina shahrida bulutsiz ochiq havodan kattagina muz parchasi yerga urilib, bir necha b o iaklarga parchalanib ketdi. Bo‘laklarning umumiy og'irligi 15 kilogrammga yetdi. Buyuk K arl zam onasining q o ‘lyozmalaridan birida esa, osm ondan k atta lig i salkam uydek keladigan muz parchasi tushganligi h aq id a yoziladi. 1908-yili Sibir taygasiga «mehmon» b o ig a n boshqa b ir osmon jismining nim adan iborat boiganligini aniqlash olimlar orasida o ‘n yillab cho‘zilgan tortishuvga sabab b o iib , hozirgacha ham sirligini saqlamoqda. Sibir «mehmoni», Podkam ennaya Tunguska daryosining o ‘ng qirg‘og‘ida 119-rasm. Yerga ishqalanish tufayli yonib tushayotgan bolid 210 joylashgan Vanovare qishlog'idan yuz kilom etrcha shimoliy-g‘arbga ertalab, Quyosh biroz ko'tarilganda «tashrif» buyurdi. Y erni kuchli larzaga solgan bu osm on jism i keyinchalik Tungus meteoriti nomi bilan fanda keng tanildi. Hisoblashlarning ko‘rsatishicha, sayyoramizga yiliga 500 dan ortiq bunday toshlar «tashrif» buyuradi. Biroq Yer yuzining qariyb 70 foizi suv bilan qoplanganligini e'tiborga olsak, bu toshlardan 350 ga yaqini dengiz va okean tublaridan joy olib, izsiz yo‘qolishi m a’lum. Qolgan quruqlikka tushadigan 150 toshning hammasi ham aholi yashaydigan joylar atrofiga tushavermaydi, albatta, shuning uchun osm on «mehmonlari»ni k o ‘rish har kimga ham nasib bo'lavermaydi. G archi m eteoritlar yer atm osferasiga sekundiga o ‘nlab kilom etr tezlikka ega holda kirsalar-da, havoning k a tta qarshiligi, ularni tezda «hovuridan tushiradi». H isoblashlarning k o ‘rsatishicha, yerga urilish p aytida ularning o 'rta c h a tezligi sekundiga 200-300 m etrni tashkil qiladi, xolos. K .P. Stanyukovich, tezligi sekundiga 4 kilom etrgacha b o ‘lgan to sh la rn in g yerga u rilish i p o rtla s h bilan tu g ash in i ilm iy asosladi. P ortlagan m eteorit urish jo y id a k rater (havza) hosil qilib , u n in g p a rc h a la ri b ir necha k ilo m e trg a c h a o tilib k e ta d i. T ezligi se k u n d ig a 4 k ilo m e trd a n o rtiq b o 'lg a n osm on to sh in in g Y erg a urilishidan ajralgan energiya har qanday shunday massali portlovchi m oddadan ajralgan (portlash paytida) energiyasidan bir necha m arta o r ti q b o ‘la d i. B u n d a y k a t t a te z lik b ila n u rilu v c h i m e te o r it energiyasining b ir qismi uni to ‘la b u g ‘latib yuborishga sarf b o ‘lsa, qolgan qismi k rater hosil qilish va tup ro q n i isitishga ketadi. Bunday k a tta tezlikka erishuvchi m eteoritning m assasi ju d a k atta (taxm inan 100 to n n a) b o 'lish i h iso b lash lard an m a ’lum . Shuning uchun ham m assasi 100 to n n a d a n o rtiq osm on «m ehm on»larini yerda to p ib b o 'lm a y d i, u la r « av to graf» sifatid a Y erd a u lk an k ra te rla rin ig in a q o ld ira d i. M e te o rit hosil q ilg an b u n d a y yirik k ra te r la r d a n b iri A riz o n a sh ta tid a (A Q S H ) to p ilg a n b o ‘lib , u ning d ia m e tri 1300 m e trg a , ch u q u rlig i esa 175 m e trg a y eta d i (120-rasm ). Bu k ra te r m e te o rit tu sh g an d an bir necha m ing yil keyin to p ilish i d iq q a tg a sazovordir. Sayyoramizda topilgan yaxlit m eteoritlar ichida eng yirigi jan u b i- g‘arbiy Afrikaga «qadam ranjida» qilgan b o ‘lib, bu temir meteoritning bo'yi va eni qariyb 3 metrdan, qalinligi esa 1 metrdan ortiq. Bu gigant Download 320.92 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling