Mamadmusa mamadazimov

141

77-rasm.  Quyoshning  ichki  tuzilishi
E  = 
47
iR 2Q  =  3,9-10
33
  erg/s  ga  teng b o ia d i.
Quyoshning  ichki  tuzilishi.  Q uyoshning  tem p eratu rasi  6000°C   d a n  
(sirtida)  15000000°C  gacha  (m arkaziy  qismida)  b o ig a n   plazm a  sh ard an  
ib o ra t  b o iib ,  uning  ichki  va  tashqi  qism lari  fizik  tabiatiga  k o ‘ra   bir- 
b iridan  farqlanuvchi  turli  qatlam larga  b o iin a d i  (77-rasm).
U   q atlam lar  quyidagicha  nom lanadi:
1.  Q uyo sh ning  y a d ro   rea k siy ala ri  r o ‘y  b e rad ig an   m ark a ziy   q ism i 
yadroviy  reaksiya  zonasi  deb  yuritiladi  va  Q uyosh  m arkazidan   0,3  R o 
gacha  o ‘z  ichiga  oladi.
2.  Energiyani  nuriy  yo  7  bilan  tashuvchi  zona.  Bu  zonada  n u rla n ish  
m uvozanati  kuzatiiib,  energiyani  tashish  protsessi  nurlanishni  yutish  va 
s o 'n g ra   qay ta  nurlanish  bilan  davom   etadi.  M azkur zona  taxm inan  0,3-
0,8  R o  o ra lig in i  o ‘z  ichiga  oladi.
3.  Konvektiv  zona.  Bu  q atlam   Q uyosh  radiusining  taxm inan  0,8-1,0 
R o qism ini tashkil qiladi.  Bu zonada energiya asosan konvektiv y o ‘1  bilan 
tashiladi.
Quyosh  atm osferasi  qatlam lari.  Q uyoshning  tash q i  uch  q a tla m i  -  
fotosfera, xromosfera va toj uning atm osferasini tashkil qiladi.  O ddiy k o ‘z 
b ila n   yoki  teleskop  o rq ali  k u zatilg an d a,  Q uyosh  atm osferasin in g  eng 
pastki  qatlam i  b o im is h   fotosferanigina  k o ‘rish  m um kin.  X ro m o sfera 
va  Q uyosh  toji  m axsus  teleskoplardagina  kuzatiladi.
142

2-§.  F o to sfe ra   sp ek tri.  U n in g  kim yoviy  tark ib i
F izika kursidan m a ’lumki,  n urlanayotgan jism  va undan taralayotgan 
n u rla n ish   o 'ta y o tg a n   m uhitning  ta b ia tig a   k o ‘ra,  m an b an in g   spektri: 
tutash ,  yutilish  va  nurlanish  (emission)  spektrlari  k o ‘rinishida  b o ‘ladi.
C h o ‘g ‘langan jism ni prizma yoki diffraksion panjara yordam ida hosil 
q ilin g an   spek tri  tu ta s h   sp ek trn i  b e ra d i.  A g ar  c h o ‘g ‘lan g a n   jism d an  
kelayotgan  n u rlar  y o ‘liga  m a ’lum  bir  gaz  sham   tutilsa,  u  holda  tutash 
spektri fonida sham  gazini tashkil qilgan atom larning yutilish (fraungofer) 
chiziqlari  paydo  b o ‘ladi.  Birinchi  m a rta   1814-yili  bu  chiziqlar  tabiatini 
tushuntirgan fizik Fraungofer sharafiga ush bu  chiziqlar uning nom i bilan 
yuritiladi.
Sham ning  o ‘zi  alohida  hosil  qilgan  spektri  esa  tutash  spektrdan  holi 
b o ‘lib,  birinchi  holda  yutilish  spektri  chiziqlari  hosil  b o ‘lgan  jo y la rd a  
pay d o   b o ig a n   nurlanish  (yorug1)  spektral  chiziqlaridan  tashkil  topadi.
F oto sfera  spektri  -   chiziqli  yutilish  spektridan  iborat  b o iib ,  uning 
k o ‘rin a d ig an   zonasi  3900  A  (an gestrem ,  l  A = 10~'°.w)  d an  6900  A 
g a c h a   b o i g a n   in te rv a ln i  o ‘z  ich ig a  o la d i  (78-rasm ).  Bu  in te rv a ld a  
vodorodning  Balmer seriyasidagi chiziqlari,  ionlashgan  va  neytral kalsiy, 
tem ir,  m arganets,  magniy,  titan  va  boshqa m etall  atom larining chiziqlari 
ken g   tarqalgan d ir.  Fotosfera  sp ek trid a  ionlashgan  kalsiyning  H   va  К  
deb nom langan chiziqlari (to iq in  uzunliklari  Д = 3900  A  va  A = 3990  A ) 
v o d o ro d n in g   H a   (Д = 6563  A)  va  н е  (Л = 4860  A)  n a triy n in g   D , 
(A =  5896  A) va  D ,  (A = 5890  A)  chiziqlari  eng  intensiv  hisoblanadi.
78-rasm. 
Quyosh  spektrini  (5)  ayrim  elementlar spektrlari  bilan  solishtirish
143

Fotosfera spektrida Y er atm osferasidagi gaz m olekulalarining, xususan 
suv  b u g ‘lari,  azo t  va  k islo ro d   m o lek u lalarin in g   h am   ch iziq lari  hosil 
b o ia d i.  Bu  chiziqlam i  beruvchi  gaz  m olekulalari  fotosferaga  a lo q ad o r 
b o im a g a n lig i  sa b ab li,  fo to sfera   fizik  ta b ia tin i  Q u y o sh n in g   sp e k tra l 
chiziqlari  asosida  o ‘rg an ish d a  Y er  atm osferasining  ushbu  chiziqlariga 
tayaniladi. F otosfera spektrining  4300-5000  A  li, y a ’ni k o ‘k-yashil rangli 
zon asid a  intensivlik  eng  y u qo ri  b o ia d i.  A slida,  Q uyosh  sp ek tri  uzoq 
ultrab in afsh a  va  infraqizil  sohalarga  ham   ega.  B iroq  nurlanishning  b u 
s o h a la r i  k o ‘z n in g   k o ‘r is h   c h e g a r a s id a n   t a s h q a r id a   va  u la r   Y e r 
a tm o sferasid a  ku ch li  yu tilish i  tufayli  d a stla b   u la rn i  o ‘rg a n ish   k a tta  
qiyinchilik  bilan  kechdi.  K eyingi  yillarda  Y er  s u n ’iy  y o id o ^ h la rid a n  
fo y d a la n ib   o lin g a n   Q u y o s h   s p e k tri  u n in g   t a b i a ti  
2 0 0 0
  A t o i q i n  
uzunligidagi  u ltra b in a fsh a   zonasigacha  k o ‘rin a d ig an   uch astk asi  bilan 
deyarli  bir  xilligini  k o 'rsa td i.  U n d a n   qisqa  to iq in li  sohada  esa   tu ta sh  
sp ek trin in g   intensivligi  keskin   k am ay ib ,  y u tilish   chiziqlari  n u rla n ish  
chiziqlariga  aylanadi.
Spektr infraqizil sohasining nurlanishi t o iq i n  uzunligi  15 m k  ga qad ar 
Y er  atm osferasida  qism an  yutiladi  va  natijad a  spektm ing  bu zonasi  suv 
b u g ia r i,  kislorod  va  is  gazi  m olekulalarining  yutilish  tasm alarig a  boy 
b o ia d i.  15  m k   dan  to  1  sm   gacha  b o ig a n   sohaning  nurlanishi  esa  Y er 
atm osferasi  to m o n id an   kuchli  yutiladi.
3-§.  Fotosfera  obyektlari
F o to s fe r a   q a lin lig i  300  k ilo m e trg a   y a q in   b o i i b ,   u n d a   b o s h q a  
qatlam larga  n isb atan   yaxshi  o ‘rganilgan  quyidagi  o b y ektlam i  kuzatish 
m um kin:  granulyatsiya  (donadorlik),  m a sh ’allar  va  Quyosh  d o g ‘lari.
F otosfera,  oddiy  k o ‘z  bilan  kuzatilganda  k o 'rin a d ig a n d e k   bir  tekis 
ravshanlikdagi sirtdan ib o ra t b o im a y , asalari uyasini eslatuvchi d o n ad o r 
s tru k tu ra g a   ega  (79-rasm ).  Bu  d o n a d o rlik-g ra n u lya tsiya   (« g ran u l»   -  
y u n o n c h a   s o ‘z  b o i i b ,   d o n a d o r l i k   d e m a k d ir)   d eb   y u r it il a d i. 
G ra n u ly a ts iy a n i  k u c h li  a jr a ta   o lish   q o b iliy a tig a   ega  b o ‘lg a n   y irik  
teleskoplarda  kuzatish  uchun  sharoit  yaxshi  b o ig a n d a   (Yer  atm osferasi 
c h a n g la r d a n   h o li,  h a v o n in g   tu r li  y o ‘n a lis h la r id a g i  o q im i  j u d a  
kam ayganda)  k o ‘rish  m um kin  b o ia d i.  Q uyosh  granulyatsiyasi  birinchi 
m a rta   X IX   asr  oxirlarida Jansen  (M edon)  va  A.P.  G anskiylar  (Pulkovo) 
to m o n id an   olingan  foto g rafiy alard a  k o ‘rindi.
144

79-rasm.  Quyosh  fotosferasining  donodorlik  strukturasi
K e y in g i  y illa r d a   g r a n u ly a ts iy a   h a q id a g i  t a s a v v u r la r   Y e r 
atm osferasining  yuqori  q a tla m i-stra to sfe rad a   kuzatish  n atijalari  bilan 
boyitildi.
Q u y o s h n i  v a   b o s h q a   o sm o n   jis m la r in i  o ‘r g a n is h   m a q s a d id a  
strotosferaga uchirilgan astronom ik stansiyalar granulyatsiya donalarining 
kattaligi,  fizik  tabiati  va  ulardagi  gaz  m assasi  oqim ining  xarakteri  bilan 
tanishtirdi.  Bu  uchishlar  bilan  sobiq  SSSR da  V.A.  K rat,  A Q S H da  esa 
M.  Shvartsshild rahbarligidagi  guruh  shug‘ullandi.  1970-yilda  uchirilgan 
«S tratoskop-П»  Q uyosh stansiyasi yordam ida  olingan  granulyatsiyaning 
sp ek trig a  k o ‘ra,  g ranulyatsiyadagi  d o n a d o rlik   konvektiv  yachey kalar 
b o ‘lib ,  u la r n in g   m a rk a z iy   q is m id a   g az  o q im in in g   k o ‘ta r ilis h i
{o = 0 ,2   km  /  
5
) chegaralari b o ‘ylab esa  uning qayta  tushishi kuzatiladi. 
Y ach ey k alarn ing   k attalig i  300  k m d an   1000  km   gacha,  b a ’zan  un dan  
k a tta ro q   b o ‘ladi.  G ranularning  form asi  fotosferaning  d o g ‘li  sohalarida, 
d o g ‘ning radial y o ‘nalishi b o ‘yicha ch o ‘zinchoq b o iish i,  granula b o ‘ylab 
k o 'tarilay o tg an  plazm a oqimi quyosh d o g in in g  m agnit m aydoni t a ’siriga 
berilishidan  d arak   beradi.  G ran u lalar  fotosferada  yo'qolib  va  yangidan 
p a y d o   b o iib   turadi.  U larning  o ‘rta c h a   «yashash»  davri  6-7  m in u td an  
oshm aydi.
F otosferada  kuzatiladigan  m a s h ’allar  ravsh an lig i  jih a td a n   a jra lib  
tu ra d ig a n   zan jirsim o n   o b y e k tla rd ir.  S p e k tra l  an aliz  m a s h ’a lla rn in g  
rav sh anlig i  fo to sferan ik id an  
1 0 - 2 0
  foizga  o rtiq   ekanligini  k o ‘rsatad i. 
M a sh ’allarni  faqat  Quyosh  k o ‘rinm a  diskining  chekkalari  yaqinidagina 
k u z a tish   m um kin,  disk  m arkazi  atro fid a  esa  ular  deyarli  k o ‘rinm aydi. 
B u n in g   sababi,  Q uyosh  diski  m ark a zid a   n u rlan ish ,  uning  c h u q u rro q  
sohalarid an  chiqayotganligi  tufayli  chetlariga  nisbatan  intensivligidadir.
145

M a sh ’a lla r  m agnit  m ay do n g a  ega  b o ‘lib,  m aydon  kuchlanganligi  50- 
100  e rs te d n i  ta s h k il  q ila d i.  F o to s fe r a n in g   m u a m m o la rg a   boy 
obyektlaridan  biri  Quyosh  d o g iarid ir.
4-§.  Q uyosh  dog‘lari
Q uyosh  d o g ia r i  d a stla b   g ran u lalar  o rasida  kichik  n u q ta   shaklida 
tu g ila d i.  D o g 'n in g   bu  tu g 'ilish  bosqichi  -   pora  deb  yuritiladi.  P oralar 
asosan  m ash ’alli  sohada joylashgan  granulalar  orasida  vuju dg a  keladi. 
Quyosh  d o g 'i  ikki  qism dan  iborat  b o iib ,  uning m arkaziy  tim q o ra qismi 
yadro  yoki  soya  deyiladi  (80-rasm)  .
Y adroni  o ‘rovchi  qismi  esa  yarim  soya  deb  yuritiladi.  D o g ia rd a   juda 
kuchli  m agnit  m aydoni  m avjud  b o ‘lib,  m aydon  kuchlanganligi  ayrim  
d o g ia r d a   4000-4500  erstedgacha  yetadi.  D o g ia rn in g   tem peraturasi  uni 
o ‘rovchi  fotosfera  tem peraturasidan  1000-1500°gacha  past,  y a ’ni  4500°K 
ga yaqin b o ‘ladi.  Shuning uchun Quyosh dog‘lari fotosferada q o ra  obyekt 
s ifa tid a   n a m o y o n   b o i a d i .   Q u yo sh   d o g i a r i d a   m ag n it  m a y d o n n in g  
mavjudligi  1908-yilda Xeylning spektral kuzatishlari tufayli m a ’lum  b o id i.
D o g ia rn in g   diam etri  40000  kilom etrdan  o rtiq   b o is a ,  uni  oddiy  ko ‘z 
bilan   k o ‘rish  m um kin  b o ia d i.  Shu  bois  d o g ia r n i  ju d a   q a d im d a   ham  
Q uyosh botishi yoxud chiqishi oldidan uning sirtida k o ‘rishgan. M iloddan 
b ir  n e c h a   yuz  yil  o ld in g i  X ito y   q o iy o z m a la r id a   Q u y o s h   d o g i a r i  
kuzatilganligi  qayd  etilgan.  Biroq  qadim da  kuzatilgan  d o g ia r ,  Quyosh 
g a rd is h i  o ld id a n   o ‘ta y o tg a n   b iro r ta   s a y y o ra n in g   (M e r k u riy   yoki 
V en eraning )  u n d a   p ro y ek siy alan ish i  deb  n o to ‘g ‘ri  talq in   q ilin ar  edi.
80-rasm.  Quyosh 
dogiarining  soya  va 
yarim  soyali  sohalari
81-rasm.  Quyosh sirtidagi  dog' 
guruhlari
146

Birinchi  b o ‘lib  G.  Galiley  1609-yilda  o ‘zi  yasagan  teleskopda  dog‘larni 
kuzatib , ular bevosita Quyosh sirtiga tegishli obyektlar ekanligini aniqladi.
Q u y o sh   d o g ia r i  y ak k a  ho ld a  k am   u ch ray d ig an   o b y ek tlar  b o iib , 
asosa_n  g u ru h -g u ru h   holda  uch ray d i  (81-rasm ).  D o g ‘  g u ru h la rid a   bir 
yoki ik k i  yirik dog*  b o ‘lib, u  yana  bir necha  tartibsiz joylashgan m ayda 
dog‘c h a la r   va  p o ralard an   ib o rat  b o ia d i.  Qizig‘i  shundaki,  guruhdagi 
ikki  y irik   d o g 'd a n   biri  shimoliy  m ag nit  qutbiga,  ikkinchisi  esa janubiy 
m a g n i t   q u tb ig a   e g a   b o ‘la d i.  G u r u h d a g i   bu  ik k i  y irik   d o g 'd a n  
g ‘a rb d a g isi  lider,  sharqdagisi  esa  dum dagi  d og'  deb  yuritiladi.  G u ruh  
d o g i a r i   strukturasiga  k o ‘ra,  sinflarga  b o iin a d i.  A gar  guru hd a  bir  xil 
q u tb g a  ega  b o ig a n  d o g ‘lar yoki  birgina d o g ‘  b o is a   unipolyar,  qaram a- 
qarsh_i  q u tb lang an  ikki  dog*  yoki  d o g i a r   guruhidan  tashkil  topganda 
esa  bipolyar  deyiladi.  G uruhdagi  d o g ‘lar  qutblanishi jih a tid a n   aniq  bir 
qonum iyatga  b o ‘ysunm aydi.
D og'larning o'lcham i xilma-xil  b o ‘lib,  ularning m aydonining diam etri 
bir  n e c h a   ming  kilom etrdan  bir  necha  yuz  ming  kilom etrgacha  boradi. 
1858-yilda  kuzatilgan  yirik  d o g 'n in g   m aydonining  diam etri  230  ming 
k ilom etrni  tashkil  qilib,  Yer  diam etridan  28  m arta  k a tta   b o ig a n .
Q u y o sh   d o g ‘larining  yarim   soya  qism ida  gaz  m assasining  uzluksiz 
ta s h q a rig a   tom on  oqib  chiqishi  k u zatilad i.  O qim ning  o 'rta c h a   tezligi 
sekun-diga 2 kilom etrni tashkil qiladi.  Y arim  soyadagi  bu hodisa D oppler 
e ffe k ti  aso sid a  K o d a y k a n a l  (H in d is to n )  o b serv a to riy asi  a stro n o m i 
J.E vershed  tom onidan  aniqlandi  va  bu   hodisa  olim  sharafiga  Evershed 
e ffe k ti  deb  yuritildi. jYarim   soya  tuzilish in i  o ‘rganish  u  dog*  radiusi 
yo‘n a lis h id a   yotuvchi  qo ra  va  yorug*  to la la rd a n   tash kil  topganligini 
ko‘rsa.tadi.  Y arim  soya  b o ‘ylab  gaz  oqim i  qora  tolalar  b o ‘ylab  kuzatilib, 
yorug  ‘  tolalar  bu  h a ra k a td a   ish tiro k   etm asligi  spektral  tah lil  asosida 
m a ’lu m   b o ‘ldi.
QiLyosh dog‘larining yashash vaqti turlicha bo'ladi. Poralarni e’tiborga 
olmag:anda,  dog‘lar  bir  necha  oygacha  yashaydi.  Bir  necha  oy  m avjud 
b o ia d ig a n   d o g ia r  ju d a  kam  uchraydi.  P o ralar esa  bir  necha  soatdan  bir 
necha  sutkagacha  «yashaydi»  yoki  bu  d avr  ichida  do g ‘ga  aylanadi.
Q ujoshd a  dog'larning soni vaqt  o ‘tishi  bilan  o ‘zgarib  turadi.  D o g ia r  
sonini ng  o ‘zgarib  turishi,  m a ’lum   dav riy lik   asosida  kechishi  1775-yili 
kopen gagenlik  P.  G orribov  va  k ey in ro q   nemis  astro no m iya  ishqibozi 
G.  S h v a b e   to m o n id a n   k o ‘p  y illik   k u z a tis h la r  n a tija s id a   a n iq la n d i. 
Shvets ariyalik astronom  R.  V olf kundalik d o g ia r  sonini  hisoblash uchun
147

quyidagi  form uladan foydalandi  (keyinchalik  u V olf soni deb  ataladigan 
b o ‘ldi):
W = k( JOg+f),
bu   o ‘rin d a   к  -   tele sk o p   q u v v a tin i  ifo d a lo v ch i  k o e ffits iy e n t  b o i ib , 
R.  V o lf  foydalangan  teleskop  uchun  k= l\  f  -   Quyoshdagi  d o g ‘larning 
um um iy  sonini,  g  -   esa  dog*  guruhlarining  sonini  ifodalaydi.
V olf o ‘z observatoriyasida bir necha yil davom ida k u zatilgan   Quyosh 
d o g ia r i  sonining  o ‘zgarishi  va  Galiley  zam onasidan  buyon  kuzatilgan 
d o g 'la r  soniga  tay an g an   h o ld a,  Quyosh  d o g 'la ri  soni  11,1  yillik  davr 
bilan  o ‘zgaradi  degan xulosaga  keldi.  Bu davr  Quyosh aktivlig-i davri deb 
yuritiladi  (82-rasm).
D o g 'la r  asosan  Q uyosh  ek v ato ri  atrofida  ±(40°+45°)  li  geliografik 
kenglik zonasida uchrab,  un d an   k a tta  kengliklarda deyarli  kuzatilm aydi. 
Q u y o sh   a k tiv lig in in g   m in im u m i  d a v rid a   d o g 'la r   ±45°li  g e lio g rafik  
kengliklarda  vujudga  kelib,  keyin  uning  k o'payishi  d a v o m id a   ularning 
p a y d o   b o iis h i  zo nasi  e k v a to r  to m o n   y aq in lash ib   keladi.  Bu  hodisa 
K erington  tom onidan  aniqlanib,  G .Shpyorer  tom onidan  o ‘rganilgan  va 
shu  bois  S hp yorer  q o n u n i  yoki  b a ’zan  k o ‘rinish iga  k o ‘ra  «M aunder 
kapalagi»  ham   deb  yuritiladi.
D o g ‘lam ing pa yd o   bo'lish  nazariyalari.  Q uyosh  d o g 'la rin in g   kelib 
c h iq ish i  h a q id a g i  d a s tla b k i  n a z a riy a la r  n u riy   m u v o z a n a t  sohasida 
k u z a t i l a y o t g a n   g a z n in g   a d i a b a t i k   s o v u s h ig a   a s o s l a n g a n .  Bu
Y illar
82-rasm.  Quyosh  dogMarining yillar davomida  o'zgarishini 
(Quyosh  aktivligini) xarakterlovchi egrilik
148

n a z ariy a la rd a n   biri  1921-yilda  Ressel  tom onidan,  boshqa  biri  esa  1926 
y ild a   Rosseland va  Berknis  to m o n id an   ilgari surildi.  Biroq  Q uyoshning 
s irtq i  q a tla m id a   vodorodli  k o n vek tiv   zon an ing  an iq lan ish i  ad ia b a tik  
s o v is h   n a z a riy a s i  u c h u n   h a l  q ilis h   q iy in   b o ‘lg an   q iy in c h ilik la rn i 
tu g 'd ir d i.
Q u y o s h   d o g ‘la r in in g   s o v is h in i  m a g n it  m a y d o n   t a ’siri  o r q a li 
tushun tiradig an  gipoteza  keyinroq  1941-yili  Birman  tom onidan  va  Xeyl 
to m o n id a n   tak lif  qilindi.  B irm an  nazariyasiga  k o ‘ra  d o g 'la rd a   m agnit 
m ay d o n   konveksiyasi  m avjud  b o ‘lib,  u  dog*  o ‘rniga  yo'n alg an   energiya 
oqim ini susaytiradi va natijada bu jara y o n  dog‘ sohasida tem peraturaning 
pasayishini vujudga keltiradi.  Bu esa o ‘z navbatida d o g‘ni fotosfera fonida 
qo ra  b o iib  k o ‘rinishiga sabab b o ia d i.  Biroq keyingi yillarda d o g ia rn in g  
soya  qism ida  ham   donodorlik  yacheykalarning  kuzatilishi,  bu  nazariya 
o b ro ‘ siga biroz pu tu r yetkazdi. Shuni aytish kerakki, kuzatilgan yadrodagi 
g ran u ly a tsio n   yacheykalar  fotosfera  gran u lalari  bilan  solishtirilganda, 
m a g n it  m aydonning  konvektiv  oqim ga  bevosita  t a ’siri  borligi  m a ’lum 
b o 'ld i.  N a tija d a   konveksiya  d o g ‘  so h a sid a   b u tu n la y   b o ‘g ‘ilm asa-da 
h a rq a lay   torm ozlanishiga  shubha  qolm adi.
X eyl nazariyasiga k o ‘ra, konveksiya tufayli Quyosh sirtiga k o ‘tarilgan 
iss iq lik   energiyasi  un in g   k a tta   s irt  m a y d o n i  b o ‘y la b   ta q sim la n ish i 
natijasid a  sovib,  qora  d o g ‘ni  hosil  qiladi.  Bu  ilmiy  gipoteza  konveksiya 
o q im i  fa q a t  m ag n it  m ay d o n   k u c h   c h iz iq la ri  b o 'y la b   k o ‘tarilish i  va 
d o g 'la r d a   m agnit  m aydoni  h aq id ag i  klassik  tasavvurg a  b in o an   uning 
kuch  chiziqlari  quyosh  sirti  b o 'y lab   yoyilishiga  asoslanadi.
83-rasm.  Quyosh  dog'ining  spektrlari  (ikki  tomondan  fotosfera  spektri 
orasiga  olingan  o'rtadagi  qora  polosa)
149

G a rc h i  B irm an   va  Xeyl  g ip o te z ala ri  h ozirgi  zam o n   k u z a tis h la ri 
natijalarig a  k o ‘ra  o ‘zini  to ‘la  oqlay  olm asa-da,  d o g ia r d a   plazm aning 
sovishi, Quyosh  ichki energiyasini sirtga tashuvchi konveksiyaning m agnit 
m a y d o n i  to m o n id a n   q ism a n   to rm o z la n is h id a n   e k a n lig ig a   b u g u n  
yetarlicha  dalillar  mavjud.
Quyosh d o g ‘larining spektri.  Q uyosh  do g ‘larinin g  spektri  foto sfera 
spektri bilan bir xil, y a’ni yutilish spektri b o iib , unda uyg‘onish potensiali 
kichik  b o ig a n   spektral  chiziqlar  fotosferanikiga  nisbatan  kuch aygani 
holda  potensiali  k a tta   b o ig an la rin in g   intensivligi,  aksincha,  kam aygan 
h o ld a   b o i a d i .   Q u y o sh   d o g i a r i   s p e k trid a g i  d o g ‘ga  te g is h li  fizik 
param etrlarni (h arakat tezligi, m agnit m aydon kuchlanganligi v a  hokazo) 
an iq lash   m aq sa d id a,  d o g
1
  sp ek trin i  olishda,  sp e k tro g ra f  tirq ish in in g  
balandligi  shunday  tanlanadiki,  bunda  spektr  d og ‘ning  ikki  to m on idan 
fotosferani  ham   o ‘z  ichiga  oladi.
Dog* spektrida spektral chiziqlar sokin fotosferanikidan farq li o ia ro q , 
uning  yarim soya  qism ida  plazm aning  harakati  borligidan  d a r a k   berib, 
asosan  dog* n ing  bu  qism ida  spektrning  qizil  yoki  binafsha  tom oniga 
siljiydi  (83-rasm).
M a iu m   X  to iq i n   uzunligining  siljishi  ±ЛА,  ni  tashkil  q ilsa ,  u  holda 
nuriy tezlik (tezlikning qarash chizig'i bo'yicha tashkil etuvchisi) Doppler 
effektiga  k o ‘ra
±A A
и = ------ с
Л
fo rm u la la rd a n   to p ilad i.  Bu  yerda  с  -   y o r u g iik   tezligini  ifodalab, 
tezlikning  m usb at  ishorasi  spektral  chiziqni  beruvchi  a to m la r  va  erkin 
elektronlardan  ib o ra t  plazm a  m assasini  kuzatuvchiga  n isb a ta n   о  tezlik 
bilan  uzoqlashishidan,  m inus  ishora  esa  aksincha  shunday  tezlik   bilan 
yaqinlashishidan  d a ra k   beradi.
S h u n in g d e k ,  n u r la n a y o tg a n   p la z m a   a to m la r i  d o g ‘n in g   m ag n it 
m a y d o n id a   b o i g a n d a   s p e k tra l  ch iz iq la rn in g   b o i a k l a r g a   b o iin is h i 
kuzatiladi (ayniqsa d o g ‘ning yadroga tegishli qismida). Bu h o d isa  Zeeman 
effekti deb yuritiladi. Zeem an effektiga k o ‘ra, kuzatiladigan d o g ‘ sohasida 
m agnit  m aydon  kuchlanganligi  vektorining  qarash  chizig‘i  yo'nalishiga 
nisb atan qan day  joylashganligiga qarab, spektral chiziq ik k ita  yoki uchta 
tashkil  etuvchiga  b o iin a d i.  A g ar  m aydon  kuchlanganligi  v e k to ri  (H ) 
q arash   chizig‘i  bilan  b ir  xil  y o 'n a lg a n   b o is a ,  u  holda  s p e k tra l  chiziq
150

ik k ita  kom ponentaga  (+ст, - о )   ajralib,  ular aylanm a  qutblangan  b o ia d i. 
A g a r  H   v ektorning  y o ‘nalishi,  q a ra sh   chizig'i  y o 'n a lish i  bilan  90°  li 
b urch ak n i  tashkil  qilsa,  u  holda  spektral  chiziq  3  ta  kom ponentaga  (+cr, 
я,  - a )   b o iin ib ,  u lar  chiziqli  q u tb la n g a n   b o ‘ladi.  K o m p o n en tlarn in g  
in te n siv lig i  birinchi  ho ld a  o ‘z a ro   /_ a =/+CT  teng  b o i i b ,  ikkinchi  ho ld a 
/ 2
  n isb a t  k o ‘rin ish id a   b o ‘ladi.
M a g n it  m ay d o n i  k u ch la n g a n lig in in g   k a tta lig i  H   hosil  b o i g a n  
kom ponentalar to iq in  uzunliklarining ayirmasiga proporsional boiadi, ya’ni:
H
  =  
kAAH
b u   o 'rinda:
a
 i H
=
-
”
~7
X - a
Savol  va  topshiriqlar
1. Quyosh tabiatiga ko‘ra osmon jismlaridan qaysi biriga kiradi?
2. Quyoshning spektri va kimyoviy tarkibi haqida nima bilasiz?
3. Quyoshning ichki tuzilishini sxematik ko'rinishda bayon qiling.
4. Fotosferada qanday obyektlar kuzatiladi?
5. Quyosh dogiarining fizik tabiati haqida gapiring.
6
. D o g ia r soni qanday o'zgaradi?
7. Quyosh aktivligi va uning sikli haqida nima bilasiz?