Mamadmusa mamadazimov

5-§.  Quyoshning  temperaturasi
A s tr o f iz ik a n in g   m u ra k k a b   m a s a la la r id a n   b iri  o sm o n   jis m la ri 
te m p e ra tu ra sin i  aniqlashdir.  M a iu m k i,  tem p e ra tu ra   m o d d a   holatin i 
x arak terlay d ig an   asosiy  k a tta lik   b o iib ,  uning  fizik  xususiyatlari  k o ‘p 
j ih a td a n   te m p e ra tu ra s ig a   b o g i i q   b o i a d i .   A s tro n o m la r   u c h u n   bu 
m asalan in g  qiyinchiligi  shundaki,  ular,  birinchidan,  Y er  tajribalaridagi 
k ab i  tekshirilayotgan  jism ga  o 'rn a tilg a n   m axsus  p rib o rla r  yordam ida 
bevosita  tem peraturani  o ic h a s h   im koniyatiga  ega emas  va,  ikkinchidan, 
o s m o n   jis m la ri  te m p e ra tu ra s in i  a n iq la s h d a   k o ‘p  h o lla r d a   o sm on  
yoritgichlari  nurlanishlarini  absolyut  qora jism   nurlanishi  deb  qarab  va 
u n in g   qonunlarini  q o ila b   tem p eratu ra  aniqlanadi.  Biroq  haqiqatda  bu 
q o n u n l a r n i   q o i l a s h   y o r itg ic h la r   u c h u n   h a r   d o im   h a m   o ‘rin li 
b o ‘la v e r m a y d i,  c h u n k i  e s la tilg a n   q o n u n iy a tla r   te r m o d in a m ik
151

m u v o za n a td a   b o ‘lgan  n u rla n a d ig a n   m uhit  uchungina  o ‘rin lid ir.  Shu 
tufayli  topilgan  kattaliklar m a ’lum   xatoliklarni  o ‘z  ichiga  oladi.  Shunga 
qaram ay ,  y u ld u zla r  va  xususan,  Q uyosh  tem p eratu rasin i  a n iq la sh d a  
m a ’lum   s h a r tla r   b ila n   P la n k ,  S te fa n -B o ltsm a n   va  V in n in g   siljish 
qonunlaridan fodalaniladi. Quyosh spektrida energiyaning t o iq i n  uzunligi
bo‘yicha taqsim lanish egriligida m aksim um  nurlanish  Л = 4300  A   to iq in  
uzunligiga to ‘g‘ri keladi. Bu k attalik  orqali Vinning siljish q o n u n ig a k o ‘ra:
ЛтахТ  = 2 ,9 -1 0 '1 К  ■ m  aniqlangan  tem peratura  T = 6744  К   chiqadi. 
Q uyoshning  1  m
2
  yuzasida  1  s  da  chiqadigan  energiya  m iqdori:
6 ,2 6 -1 0 7J / ( c - m 2) 
u  h o ld a   S te f a n - B o lts m a n   q o n u n i  o r q a li  a n iq la n g a n   e ffe k tiv  
tem peratura  e0= o   T4efr form uladan
T=5760  °K
bu  o 'rin d a   a  = 5,67-10~8J ! { c - m 2 - K 4)
Jism ning  effektiv  temperaturasi  deb  shunday  absolyut  q o ra  jism ning 
tem peraturasiga  aytiladiki,  uning 
1
  sm
2
  yuzasi  butun  nu rlan ish   spektri 
b o ‘yicha chiqargan energiyasi berilgan jism ning 
1
  sm
2
 yuzasi chiqaradigan 
energiyaga  teng  b o ia d i.
R avshanlik  tem peraturasi  deyiluvchi  tem peratura  esa  m a ’lu m   to iq in  
uzunligi  (X,  X+AX)  intervalida  P lank  formulasi:
2ж he2 
1
^ Л. 
л
 5 
he
e1" - \
dan foydalanib topiladi. P lank form ulasi absolyut qora jism  u c h u n  o ‘rinli 
e k a n lig i  e ’tib o r g a   o lin s a ,  r a v s h a n lik   te m p e ra tu ra s i  q u y id a g ic h a  
t a ’riflanadi.  Jismning ravshanlik  tem peraturasi  deb  uning m a ’lu m   to iq in  
uzu n lig id ag i 
1
  sm
2
  yuzasi  c h iq a ra d ig a n   t o i a   energiyasi  s h u   t o iq i n  
uzunligida  Ism
2
  yuzasi  ch iq arad ig an  shunday  energiyaga  ten g   b o ig a n  
ab soly u t  q o ra   jism n in g   tem p e ra tu ra sig a   aytiladi,  Q uyosh  sp ek trin in g
5500  A  to iq i n  uzunligi uchun aniqlangan ravshanlik tem peratu rasi 6400 
К   atro fid a  b o ia d i.  Siyrak  plazm ada  tem peratura,  bu  plazm ani  tashkil 
q ilu v c h i  z a r r a la r n i n g   k in e tik   e n e rg iy a s i  b o ‘y ic h a   a n iq la n a d ig a n
152

tem p eratu ra  bilan  o ‘lchanadi  va  u  plazm aning kinetik temperaturasi deb 
yuritiladi. Plazm ada zarralam ing kinetik energiyasi  ——  = kTk, bu o ‘rinda
V  -  m a ’lum atom ning eng k a tta  ehtimoliy tezligi,  K ~ 
K ,  m -  atom nm g
M
m a s s a s in i,  ц  -   m o le k u ly a r   o g 'ir lig in i,  R   -   R id b e rg   d o im iy s in i 
xarakterlaydi.  U   holda:
T
k 
2 R
b o ‘ladi.
A g a r  X  -   ato m n in g   n u rla n ish   t o i q i n   u zunligini  va  AX  -   sp ek tral 
c h iz iq n in g   D o p p le rc h a   siljish in i  b c lg ila sa ,  u n d a   tezlik   u  q u y id ag i
А
Л  vT
m u n o s a b a td a n   to p ilad i:  ~ r ~  — ,  bu  o ‘rin d a   с  -   y o ru g 'lik   tezligi.
A 
с
N a t ij a d a   old ing i  fo rm u la g a   m u v o fiq   k in e tik   te m p e ra tu ra   q u y id ag i 
ifo d a d a n   topiladi:
Tk  =
т с '  АЛ
2k
.2
 
f
'я
6-§.  Quyosh  ichki  qatlamiarining  tuzilishi
Q uyosh  m arkaziga  tom on  tem peratura  ortishi  bilan  bosim  ham   ortib 
b o r a d i.  M a ’lum   q a tla m d a g i  b o sim   u n in g   ustki  q ism id ag i  q a tla m la r 
o g ‘irligi  bilan  belgilanadi.
B osim ning  Q uyosh  m ark azig a  to m o n   o rtib   borishi,  o ‘z  n av b atid a, 
zichlikning  ortib  borishiga  olib  keladi.  Q uyoshning  ichidagi  bunday  H 
b a la n d lik d a g i  q atlam n in g   u stk i  v a  quyi  qism idagi  b o sim lar  farqi  bu 
q a tla m n in g   o 'rta c h a   zichligi  orqali  quyidagicha  topiladi  (84-rasm):
P j ~ P \ ~ P  g H  
(1)
b u   o ‘rinda  zichlik.qatlam   chegarasida  p,  va  p
2
  zichliklarga  k o ‘ra
153

84-rasm.  Quyosh  markazida  bosimni aniqlashga  doir chizma
dan   to p ilad i.  Bu  q a tla m   uchun  M endeleyev-K lapeyron  ten glam asin i 
q o ‘llasak:
P V  = — R T  
M
(
3
)
m 
U  T>
yoxud 
F = ^ T  
^
bo'lad i.  Q atlam   uchun  o rtach a  bosim
P + P
P  = ^ T ±
 
(4 )
u  holda  (3')  va  (4)  ga  k o ‘ra  zichlik:
ц   P,  + P,
Р = ~ И ^ Г  
<5>
ni  topam iz.  Endi  (5)  ni  (1)  ga  q o ‘ysak:
Р г - Р^
^
н ^ + Рг )
 
(
6
)
RT
Bu  o ‘rin d a  
-   uzunlik  o ‘lcham i  b o ‘lib,  m uhim   fizik  m a ’n o g a  ega 
MS
k attalik d ir,  a n iq ro q   qilib  aytganda,
t f  = —  
(7)
MS
154

qalinlikdagi  qatlam ning  tem peraturasi  o'zgarm as  b o ‘lsa,  bu  qatlam ning 
quyi  va  yuqori  chegaralarida  bosim  va  zichlik  bir-biridan  qariiyb  uch 
m a r ta   farq  qiladi.  D arvoqe  (7)  ni  (
6
)  ga  q o ‘ysak:
(
8
)
b o 'lis h in i  k o ‘ramiz.  H   balandlik  shkalasi  deyilib,  T=10  000  °C,  |J = l/2  
(ionlashgan  vodorod  uchun),  g  = 2 , l - l 0 2m/ c   b o 'lg an d a  t f  = 
6
-
1 0
5m 
ni  tash k il  etadi.  Binobarin  Q uyoshda  600  km   qalinlikdagi  qatlam ning 
quyi  chegarasida zichlik, uning yuqori chegarasidagi zichlikdan uch m arta 
o rtiq   b o 'lar  ekan.
Shuningdek,  agar  Quyosh  bir jinsli,  y a ’ni  uning  q a ’rida  m odda  bir 
tek is  taqsimlangan  deb qaralsa,  u holda  Quyosli ichki  qismining tuzilishi 
v a  fizik  p aram etrlari  haqida  bir  qancha  m a ’lum otlarni  q o ‘lga  kiritish 
m u m k in .  M a ’lumki, bir jinsli deb qaralayotgan Quyoshning ichki xossasi 
real  Quyoshning  o ‘rta  qismiga  to ‘g‘ri  keladigan  sharoitga  yaqin  b o ‘ladi.
Q uyoshning o ‘rtacha zichligi p= 1,41  g/sm
3
  ligidan uning o ‘rta qism ida 
bosim , k o ‘ndalang kesimi 
1
  sm
2
 va balandligi R
0 / 2
  b o ‘lgan ustunchaning 
og 'irlig ig a  teng  b o ‘ladi,  y a’ni:
b o 'lad i.  Chunki zichlik  bir xil b o ‘lib,  R/2  radius bilan chegaralangan 
s fe ra n in g   ichida  Q uyoshn ing   1/8  m assasi  m ujassam lan g an .  U   h o ld a  
Q uyoshning  o ‘rta  qism ida  bosim   quyidagi  tenglam adan  topiladi:
B osim  va zichlikka  k o‘ra,  Q uyoshning o ‘rta   qismi  tem peraturasi  gaz- 
h o la t  tenglam asidan  quyidagicha  aniqlanadi:
(9)
B u  o ‘rinda  g -   erkin  tushish  tezlanishining  kattaligi
(
10
)
(И)
T = 
H-GMo  = 2 ,8 1 0 6A: 
RP
q
  4  R R
q
(
12
)
155

Quyosh temperaturasi, uni bir jinsli emasligini e ’tiborga olib hisoblaganda 
bu  qiymatdan  biroz  farq  qilib, 
3 , 4
 ■
 
10 6
 
ni  tashkil  etadi.  Turli  m etodlarni 
q o ila b ,  Quyoshning  turli  qatlam larida  va  m arkazida  aniqlangan  bosim , 
zichlik va  tem peraturaning  qiymatlari  quyidagi jadvalda  keltirilgan.
Markazdan  uzoqlik
Temperatura
Bosim
Z ich lik
R /R 0
T (K )
d in
P (  
2  ) 
sm
p  k g/m 3
0
1,5  •  107
2,2  •  1016
1,5  -  105
0.20
107
4,6  •  1015
3,6  -  104
0.50
3,4  •  106
6,1  •  1013
1,3  -  103
0 .8 0
1,3  106
6,2  •  10"
3 5 ,0
0.98
105
109
1,0
Jadvaldan k o 'rin ad ik i, m arkazda tem peratura 15 million gradusgacha, 
bosim   bir  necha  yuz  m illiard  atm osferagacha 
(1
  a tm ^ K P H /m 2)  boradi. 
Bunday sharoitda atom larning tezligi ju d a  k atta b o'lib, xususan  vodorod 
atom i  uchun  sekundiga  yuzlab kilom etrga  yetadi.  Bosim y u q o ri  b o ‘lgani 
tufayli bunday tezlikda atom lar tez-tez to ‘qnashib turadi. T o ‘qn ashuv ch i 
a to m la r  a y rim la rin in g   y a d ro la ri  b ir-b irig a   ju d a   yaqin  k e lib ,  y a d ro  
reak siy alarini  (yadroviy  sintezni)  vujud g a  keltiradi.  B unday  yadroviy 
reaksiyalar  yuqori  tem peratura  va ju d a   k a tta   bosim  sharoitida gina  r o ‘y 
berganidan term oyadro reaksiyalari deb yuritiladi. Quyosh energiyasining 
asosiy  m a n b a i  a n a   sh u n d ay   re a k siy a la r  b o i i b ,   u lar  h a q id a   a lo h id a  
t o ‘xtalam iz.
Savol  va  topshiriqlar
1.  Quyoshning  effektiv temperaturasi  deb  qanday  temperaturaga 
aytiladi? Quyoshning effektiv temperaturasining miqdori qanchaga teng?
2.  Q uyoshda  balandlik  shkalasi  deb  qanday  fizik  k a tta lik k a  
aytiladi? Uning fizik m a’nosini tushuntiring.
3.  Quyoshning  o ‘rta  qismida  (ya’ni  Ro/2)  bosim  va  tem peia- 
turaning miqdori qanchaga teng?
4.  Quyosh  markazidagi  tem peratura,  bosim  va  zichliklarning 
o ‘rtacha miqdorlarini ay ting.
156

7-§.  X ro m o sfera  va  uning  o b y e k tla ri
X ro m o sfera  Quyosh  atm osferasining  o 'r ta   q atlam i  b o ‘lib,  qalinligi 
12+15  m ing  km   ga  yaqin.  X rom osfera  («xrom os»  -   yunoncha  rangli) 
n u rlan ish i  fotosferaga  nisbatan ju d a   kuchsiz  b o ‘lib,  asosiy  nurlanish  bir 
n ech a  kuchli  spektral  chiziqlarning  to ‘lqin  uzunliklaridagina  kuzatiladi.
B u   spektral  chiziqlar  vodorod,  geliy,  ionlashgan  kalsiy  atom larining 
chiz:iqlari bo ‘lib (85-rasm), xrom osferani o ‘rganish bu chiziqlarning to iq in  
u z u n lik la rid a   ku zatish   va  rasm g a  tu sh irish   im k o n iy atin i  b erad ig an  
te le sk o p la rd a   olib  boriladi.  B unday  telesko plar  xrom osfera-fotosfera 
teleskoplari  deb  ataladi.
O d d iy   re fra k to r  tele sk o p id a   Q u y o sh n in g  tasv iri  yasalgach,  unga 
x ro m o s fe ra   qaysi  n u rd a   te k s h irilm o q c h i  b o ‘lsa,  ay n a n   shu  t o ‘lqin 
uzunligidagi  nurnigina  (k o 'p in c h a   Н а   -X  6562  A °yoki  Са  II  ning  H  va 
К   - W   3968  A 0,  3934  A 0)  o 'tk a z a   oladigan  interferension-polyarizatsion 
filtr  (IP F )  o 'rn atilad i.  F iltrd an   so ‘ng  xrom osferani  tanlangan  spektral 
ch iziq  t o iq i n  uzunligidagi n u rla rd a  k o 'rish  yoki k inokam era yordam ida 
ra s m g a   tushirish  m um kin  (
8 6
-rasm ).  X ro m o sferan in g   b iro r  spektral 
c h iz iq   t o iq i n   uzunligidagi  n u rd a   olingan  rasm i  spektrogeliogram m a 
deb  yuritiladi.
Spektrogeliogram m adan  k o 'rin a d ik i,  xrom osferaning  strukturasi  bir 
jinsll  b o ‘lmay tolali  xarakterga  ega.  X rom osferada  Quyosh  d o g ia ri  ham 
k uzatilsa-da, biroq unda d o g ‘lar fotosferadagi aniqligini y o ‘qotgan holda 
a n c h a   x ira la s h ib   k o ‘rin a d i.  X ro m o sfe ra n in g   y u q o ri  sifa tli  sp e k tri 
Q u y o s h n in g   t o ‘la  tu tilish i  p a y tid a   o lin a d i.  Oy  d iski  bilan   Q u yosh  
gardishining  t o i a   to'silishida  (tutilishning  ikkinchi  kontakti m om entida) 
Q u y o s h n in g   s h a rq   to m o n id a   f a q a t   x ro m o s fe ra   « o ‘r o g ‘i»  y o rq in
85-rasm.  Xromosferaning  emission  spektri  (Quyosh  t o ia   tutilishi  paytida  olingan)
157

/
sh u ’lalanadi. Shundan so‘ng biro z o ‘tmay 
xrom osfera  «o‘rog ‘i»  Q uyoshning  g‘arb 
tom onida  (tutilishning  uchinchi  kontakti 
m o m entid a)  sh u ’lalanadi.  X ro m o sfera- 
ning  spektri  sharqiy  va  g'arb iy 
4
s h u ’la la n g a n  
m o ra e n tla rd a  
o lin ib  
o 'r g a n ila d i.  U n d a g i  ra v s h a n   sp e k tra l 
chiziqlar  -   geliy,  vodorod  va  ionlashgan 
kalsiy  a to m la rig a   tegishlidir.  S p e k trd a  
oson  u yg ‘onuvchi  (uyg‘onish  p o tensiali 
n is b a ti  k am   b o 'lg a n )   a to m la r n in g  
em ission  chiziqlari  xiralashib,  ularning 
yuqori uyg'onish potensialiga e g a  bo'lgan 
chiziqlari  ravshanlashadi.
X ro m o sfe ra d a   ta b ia ta n   birr-biridan 
f a r q la n u v c h i 
q o 'y id a g i 
о b y e k tla r 
kuzatiladi:  spikulalar, flokkulalar, protuberanetslar  va chaqnashlar.
Spikulalar -  xromosferadagi oicham lari nisbatan kichik obyektlardir. Ular 
o'tkir uchli  konus ko'rinishida bo‘lib,  o ‘qi Quyosh radiusi bo‘ylab  yo'naladi. 
Spikulalar  Quyosh  diski  chetida,  arrani  eslatuvchi  tishli  aylana  ko'rinishida 
uni  chegaralaydi.  Spikulaning  balandligi  bir  necha  ming  kilom etrgacha, 
asosining  diam etri  esa  ming  kilom etrgacha  boradi.  Spikulalar  n z o q   vaqt 
yashamaydi  va  hayotining  so‘nggida  sekundiga  20-40  kilometr  tezlik  bilan 
Quyosh atmosferasining tashqi toj zonasigacha ko ‘tarilib, ko‘pchiligi u yerda 
yo 'qoladi  va  qism an  xrom osferaga  qaytadi.  Binobarin,  xrom osferaning 
Quyosh  toji  bilan  m odda  almashinuvi  asosan  spikulalar vositasida  amalga 
oshadi.  Spikulalaming yashash  davri  2-5  minutdan  oshmaydi.
M a ’lum  b o iis h ic h a ,  aktiv  zo n a la rd a   (m agnit  m aydonli)  sp ik u lalar 
aniq bir y o ‘nalish b o ‘yicha yotib, ularning dinam ikasi ham  bir x il kechadi. 
Spikulalar xrom osfera  panjarasi deyiluvchi yirik  strukturani  h o sil qiladi. 
M azkur stru k tu ra, fotosfera ostidagi to ‘lqin  harakati to m o n id an  vujudga 
keltiriladi  deb  taxm in  qilinadi.
Flokkulalar -  xromosferasining fotosfera mash’allari ustidagi sohalari bo‘lib, 
ular  ham mash’allar kabi  ravshanligi  bilan  ajralib  turadi.  Faqat  ionlashgan 
kalsiy (K va H) va H a  chiziqlariga mos to‘lqin uzunliklaridagi nurlami o'tkaza 
oladigan  filtrlar orqali  olingan spektrogeliogrammalar balandlik OTtgan sayin 
xromosfera  flokkulalari  ravshanliklarining  ortishini ko‘rsatadi.
158

X a lsiy li  va  v o d o ro d li  flo k k u la la r 
rav sh a n  k o iin ish in in g  sababi flokkula­
la r   eg allag an   m ay d o n n in g   te m p e ra ­
t u r a s i,  a tr o f   x ro m o sfera g a   n isb a ta n  
y u q o ri  bo'lishidadir.
M a ’lu m k i,  x ro m o s fe ra   g ra n u la - 
la r d a n   kelayotgan  to 'lq in   oqim i  bilan 
q iz d irila d i.  M a sh ’a lla r  u stiga  t o ‘g ‘ri 
k e la d ig a n   xrom osferaning  qizdirilgan 
b u  
q ism la ri  f o to s f e r a n in g   a k tiv  
87-rasm. 
Quyosh  protuberantslari 
soh asid an   k o ‘tarilayotgan  quvvatli  oqim ning  natijasidir.  F lokkulalarda 
tem peraturaning  balandlik  b o ‘ylab  ortishi  m azkur  quvvatli  oqim  qatori 
b alan d lik   bo'ylab  atm osferaning siyraklashishi  bilan  ham   tushuntiriladi. 
M a s h ’allar va flokkulalar tabiatlarining bir-biriga yaqinligi, ular vujudga 
k elish id a  aniq  bir  m exanizm   sabab  b o ‘ladi  degan  fikrning  tug'ilishiga 
a s o s  bo'ldi. Flokkulali sohalarda Quyosh d o g
1
 lari b o is a , uning ravshanligi 
v a   m a y d o n i  d o g 'n in g   a k tiv lig ig a   b o g ‘liq.  A g a r  Q u y o sh d a g i  d o g ‘ 
m u r a k k a b   d o g ia r d a n   b o ‘lsa,  u  ho ld a  flo k k u la   m ay d o n in in g   ayrim  
s o h a la rid a   ravshanlik  o ‘zgarib  tu rad i.  Bu  flo k k u la la r  ham ,  fotosfera 
m a s h ’allari kabi,  Quyosh d o g ia ri bilan genetik bog'lanishda ekanligidan 
x a b a r   beruvchi  dallilardan  ekanligini  k o ‘rsatadi.
Protuberanetslar  -   xrom osfera  gardishining  chekka  qism larida  limb 
chegarasidan bir necha yuz ming kilom etrgacha k o ‘tarila oladigan «olovli 
tilla r » d ir   (87-rasm ).  U la r  tu rli  fo rm a la rd a ,  x u susan   pich an  g 'a ra m i, 
halq asim o n   shakllarda  b o ‘lib,  ko'pincha  Quyosh  sirtiga  perpendikulyar 
b o ‘l adi. Protuberanetslarning asosi xrom osferada yotib, uch qismi Quyosh 
a tm  osferasining  toj  qism igacha  boradi.  P ro tub eranetslar  xrom osfera  va 
Q u y o sh   tojida  m odda  alm ashinuvida  asosiy  «tom irlardan»  hisoblanadi. 
Protuberanetslarnin g  tem peraturasi  20000  К   ga  yaqin.
Protu beranets  diskka  proyeksiyalanganda  uning  k o ‘rinishi  qora  tola 
s h a k lid a   b o ‘ladi.  P ro tuberanetslar  Quyoshning  eng  yirik  obyektlaridan 
b o 'l ib ,  ularning  uzunligi  va  balandligi  bir  necha  yuz  m ing  km   gacha, 
asos-ining qalinligi  esa  bir  necha  yuz  km  gacha  yetadi.
159

8-§.  Protuberanetslarning  sinflari.  Xromosfera  chaqnashlari
P ro tu b eran etslar  fizik  tabiatiga  k o ‘ra  uch  guruhga  b o ‘linasokin, 
aktiv  va eruptiv.
Sokin protuberanetslar vaqt o ‘tishi bilan shaklini deyarli o ‘zgartirm aydi 
va  uzoq  v a q t  y a sh ay   olishi  bilan  b o s h q a la rd a n   farq   q ila d i.  B u nd ay 
p r o tu b e r a n e t s l a r  
v a q t 
d a v o m id a  
o ‘z 
r a v s h a n lig in i 
a y rim  
uchastkalaridagina  o ‘zgartirib,  ichki  h ara k a t  bilan  chegaralanadi.
A ktiv protuberanetslar asosan Quyosh d o g ‘lari bilan bog‘la n g a n  b o ‘lib, 
uzluksiz  tu rli  h a ra k a tla rd a   ishtirok  etad i.  B a ’zan  u lar  m a ’lu m   k an al 
b o ‘ylab xrom osferadagi «tortishish m arkazi» deb yuritiladigan n u q ta la rg a  
tom on  h a ra k a tla n a d i.
Eruptivprotuberanetslarga xos xususiyatlardan biri -  ular k utilm agan d a 
v a  k a t t a   te z lik   b ila n   ta r tib s iz   h a r a k a t d a   b o ‘lis h id a d ir.  B u n d a y  
p rotuberanetslarning  h a ra k a t  tezligi  sekundiga  500  dan  1000  k m   gacha 
bo'ladi. A ktiv protuberanetslarning aksariyati m urakk ab Q uyosh d o g ‘lari 
bilan  b o g 'lan g an .
Xrom osfera  chaqnashlari.  X rom osfera  k u zatilay o tg an   e n g   quvvatli 
obyektlardan  biri  chaqnashlardir.  C haq n ash lar  asosan  aktiv  s-ohalarda, 
an iq ro g ‘i,  d o g ‘li  z o n a la rd a   k u zatilad i.  Bu  o b y e k tla r ju d a   m u ra k k a b  
b o ‘lib,  c h aq n ash  jara y o n i,  quvvati jih a td a n   m inglab  v o d o ro d   bom basi 
p o r tla g a n d a   a jr a la d ig a n   e n e rg iy a s ig a   te n g .  C h a q n a s h   d a v o m id a  
Q u y o sh d an   y u ld u z la ra ro   b o ‘sh liq q a  m illio n la b   to n n a   k o r p u s k u ly a r  
zarrachalar oqim i  sekundiga  500+1000  km  tezlik bilan  otiladi.  C h a q n a sh  
kuzatiladigan jo y d a  ultrabinafsha, rentgen va radiodiapazonda  nurlanish 
bir necha m artag a  ortadi. C haqnashlarning eng quvvatlilari kuz-atilganda, 
ular  asosan  p ro to n la rd a n   iborat  kosm ik  n u rlar  bilan  nurlanish i  m a ’lum 
b o ‘lad i.  P r o to n li  c h a q n a s h   deb  y u r itila d ig a n   bu  c h a q n a s h la r n in g  
n u rlanishlari  Y er  a tro fid a   ochiq  fazodagi  k o sm on avtlar  h a y o ti  uchun 
ayniqsa  xavflidir.  G archi  chaqnashlar  xarak terli  quvvati jiha_tdan  turli 
xilda  b o ‘lsa -d a ,  a slid a   u la r  ta b ia tig a   k o ‘ra   b ir-b irig a   o ‘za.ro  yaqin. 
C h aq n ash lar  p ro tu b eran etslard an   farq   qilib,  toj  qismiga  k o 'ta rilm a y d i 
va  Q uyosh  g a rd ish id a   h am   ravshan  k o 'rin a d i.  C h a q n a s h n in j  boshida 
d o g‘ atrofidagi flokkulali sohada joylashgan ravshanroq nuqta «qisqa vaqt 
ichida  rav sh an lig in i  keskin  o rttirib ,  u  egallagan  m aydon  h a m   shunga 
proporsional rav ishd a tez ortadi.  Ayrim  quvvatli ch aq n ashlarni e ’tiborga 
olm aganda ch aqnashlarning o 'rta c h a  vaqti bir necha m inutdan oshm aydi.
160

D o g ii  sohalarda chaqnash-ning qayta- 
q a y ta   hosil  b o iish i  k o ‘pin-cha  m a ’lum 
bir jo y la rd a   qaytarilishi  bilan  e ’tiborli.
S huni aytish kerakki, d o g ii guruhda 
t u r l i   q u tb li  m a g n it  m a y d o n ig a   ega 
b o ‘ lg a n   d o g ‘la r   o r a s i d a   m a g n it 
m a y d o n   k u c h la n g a n lig i  n o lg a   ten g  
b o ‘Ig a n   c h iz iq   (« n o lli  c h iz iq »   d eb  
y u ritila d i)  ch aq n ash lar  k u z a tila d ig an  
a s o s iy   z o n a la r d a n  
h i s o b l a n a d i.
Q uyosh  chaq nashlari  asosan  v o d o ro d n in g   H a   (X,=6562A°)  chizig‘ida 
k u z a tilib ,  eng  q u v v a tlila rin ig in a   oq  n u rd a   k o ‘rish  im koni  tu g 'ila d i. 
R a sm d a   bir  guruhga  tegishli  tu rli  q u tb li  ikki  d o g ‘  orasid a  tu g ‘ilgan 
x ro m o sfera  chaqnashi  tasv irlan g an   (
8 8
-rasm ).
C h a q n a s h la r n in g   s p e k tr i  Q u y o s h   d isk i  c h e k k a s id a   o lin g a n  
xrom osferaning spektridan keskin farq qilm aydi va asosan vodorod, geliy 
h am d a  ionlashgan  kalsiyning  emission  chiziqlaridan  iborat  b o ia d i.
C haqnashlarn ing   Quyosh  sirtida  geliografik  k o o rdin atalar  b o ‘yicha 
taqsim lanishi d o g ia m in g  taqsim lanishi  bilan deyarli bir xil b o ia d i.  U lar 
e g a lla g a n   m ay d o n i  va  ra v s h a n lik la rig a   k o ‘ra,  besh  balli  sistem ada 
( -1 ,  1,  2,  3,+ 3)  x a r a k te r la n a d i.- l  balli  chaqnash  20  m inutgacha  yuz 
bergani  holda,  +3  balli quvvatli chaq n ash lar jarayo ni qariyb uch soatcha 
davoxn  etadi.  C haqnash  vaqtida  xrom osfera  strukturasini  tashkil qilgan 
d e ta lla rn in g   rav sh a n lig i  k e sk in   o rtib ,  c h a q n a s h   eg a llag a n   m ay d o n  
m illiardlab  kvadrat  kilom etrgacha  cho'ziladi.