Mamadova dildoraning zoologiya fanidan tayyorlagan

4.3. Tangachalilar turkumi
Tangachalilar turkumi. Bu turkumga har xil kaltakesaklar va ilonlar kiradi. Ulaming tanasi tangachalar bilan qoplangan. Bizning cho'llarimizda kaltakesaklardan dasht agamasi, kulrang echkemar va oyoqsiz kaltakesak - sariq ilon uchraydi. Ular har xil hasharotlami уеb, foyda keltiradi. Тurаr joylarda tunda hayot kechiruychi kaltakesaklardan gekkonlami uchratish mumkin. Bekkonlar kunduzi devor yoriqlariga yashirinib oladi, faqat tunda ovga chiqadi. Eski imoratlarda tunda ularning ohista chiqillashi eshitiladi. Gekkonlar har xil hasharotlar va o'rgimchaklar bilan oziqlanadi.
Ilonlariimg oyog'i bo'lmaydi., Ular gavdasini u yoki bu tomonga egib, qovurg'alariga tayangan holda harakatlanadi.( Lekin kaltakesaklar orasida oyoqsiz turlari ham bo'ladi. Misol tariqasida sariq ilon va urchuqsiтon kaltakesakni ko'rsatish mumkin) Shuning uchun ko'pincha ular ilonlar bilan adashtiriladi. Ilonlar kaltake­saklardan ko'zining tuzilishi bilan farq qiladi. Кaltakesaklaming ochilib-yumiladigan uchinchi xira qovog'i bo'lishi eslatib o'tilgan edi. Ilonlarda esa bunday qovoq bo'lmaydi, chunki ulaming ustki va ostki qovoqlari shaffof bo'lib, soat oynasi singari ko'zini qoplab turadi. Ko'zi yumilmasligi tufayli ilonlar baqrayib turganga o'xshaydi.
Kaltakesaklar singari ilonlar ham tullaydi. Lekin ilonlar tullaganda terisi paypoqqa o'xshab yaxlit ko'chib tushadi. Ilonlaming yuqori va pastki jag' suyaklari cho'ziluvchan paylar yordamida harakatchan birikkan. Shuning uchun ular og'zini juda, katta ochib, tanasidan ancha yo'g'on bo'lgan o'ljasini butunligicha yuta oladi. Ko'pchilik ilonlar o'ljasini tiriklayin yutadi. Bo'g'ma ilonlar esa o'ljasini tanasi bilan o'rab olib, bo'g'ib o'ldirgandan so'ng yutib yuboradi.
Zaharli ilonlaming og'iz bo'shlig'ida yuqori jag'idan orqaroqda zahar bezlari va yuqori jag'ining old tomonida esa zahar chiqa­radigan ikkita yirik tishiari joylashgan. Ilоn chaqqanida bezlar ishlab chiqaradigan zahar аnа shu tishlardagi egatcha yoki naycha orqali o'ljasi yoki g'animi organizmiga o'tadi. Ilonning uchi ayri tili ham kaltakesakniki singari tuyg'u va ta'm bilish a'zosi hisohianadi. Ilonlаrdа eshitish a'zosi yaxshi riyojlanmaganligidan havoda tarqaladigan tovushni eshitmaydi.
Во 'g'ma ilonlarda shaqildoq ilonda issiqlikni sezish a'zosi bo'ladi. Ular uzoqdagi hayvon tanasidan chiqayotgan haroratтni yaxshi sezadi.
Ilonlаr o'rgimchaksimonlar, hasharotlar, baliqlar, baqalar, qurbaqalar, kaltakesaklar, qushlar va sutemizuychilar bilan oziqlanadi. Ilonlаr bittadan bir necha o'ntagacha tuxum qo'yadi. Ayrim ilonlar tirik tug'adi
­ O'rta Osiyo hududidа ilonlаrning o'nlab turi uchraydi. Ular orasida kapcha ilon, ko'lvor ilon, qora ilon, charx ilon va qalqon­tumshuq ilon zaxarli hisohianadi.
Qizilqum, Ustyurt va Amudaryo qumloqlarida tanasining uzunligi 70 sm keladigan qum bo'g'mailoni tarqalgan. Вu ilon zaharli emas. U kaltakesaklar, kemiruvchilar va mayda qushlar bilan oziqlanadi. O'ljasini boshqa ilonlar singari tanasi bilan o'rab olib, bo'g'ib o'ldir­gandan so'ng yutib yuboradi. Bu ilon tirik bola tug‘adi.
O'zbekistonning hamma suv havzalarida suv ilon uchraydi. U turli mayda baliqlar va baqalar bilan oziqlanadi. Baliqchilik xo'jaliklarida ilon birmuncha ziyon keltirishi mumkin. Vohalardagi jarliklar, tashlandiq eski binolar, molxonalar, hatto xonadonlarda chipor ilon tez-tez uchrab turаdi. Chipor ilon turli qushiar va ulaming jo‘jalari, kemiruvchilar va kaltakesaklar bilan oziqlanadi. Ilon o'lja qidirib, molxona va xonadonlarning shiftiga chiqib olib, devorning yoriqlariga kirib qolishi mumkin, Chipor ilon ham suvilon singari zaharli еmаs.
O'rta Osiyoning janubiy umanlarida, xususan Bobotog', Hisor, Zarafshon, Nurota tizma tog'larining tog'oldi hududlarida, Qarshi dashtida yirik zaharli ilonlardan biri kapcha ilon (kobra) tarqalgan. Ilonning uzunligi 170 sm dan 2 m gacha boradi. U bahorda kunduzi, yoz va kuzda ertalab va kechqurun faol harakat qiladi. Biron xavf tug'ilganida yoki odam yaqinlashganida ilon tanasining old qismini ko'taradi-da, bo'ynini kengaytirib yassi qiladi va vishillagan ovoz chiqaradi. Kapcha ilоn qurbaqa, kaltakesaklar va boshqa ilonlami tutib yeydi. Вu ilon o'ta zaharli hisohianadi. Uning zaharidan dori tayyorlanadi. Кapcha ilon noyob tur sifatida “Qizil kitob"ga kiritilgan.
Nurota, Zarafshon va Hisor tizma tog'larida, tog' etaklarida tanasining uzunligi l20 sm cha keladigan ko‘lvor ilon ko'p uch­raydi. Uni tog' etaklaridagi bog'larda va hatto daraxtlarning shoxida ham uchratish mumkin. Ilon ko'pincha kechasi ovga chiqadi. Mayda qushlar, kemiruvchilar, kaltakesaklar bilan oziqlanadi. Ko'lvor ilon ba'zan o'zidan ancha yirik o'ljani, masalan, tovushqonlami ham yutishi mumkin. ilon odamga duch kelganida harakatsiz yotadi.
Yalangoyoq kishi uni bosib olganida chaqadi. Ko'lvor ilonning' zahari juda xavfli. Ви ilon chaqqan odam davolanmasa, halok bo'lishi mumkin.
O'rta Osiyoning janubidagi cho'llarda va tog' etaklarida uzunligi 80-90 sm keladigan charx ilon ko'p uchraydi. Ilon bezovta qilinsa, u bir joyda turib aylana boshlaydi va uning yon tangachalari bir ­biriga ishqalanib, aylanadigan charx tosh kabi ovoz chiqaradi. Shuning uchun unga charx ilon degan nom berilgan. Ilon faqat tunda ovga chiqadi. Tosh ilonlar umurtqasiz hayvonlar: chayon, chigirtka, ko'poyoqlilar; voyaga yetgan ilonlar kemiruychilar, kaltakesaklar, baqa va zaharsiz ilonlar bilan oziqlanadi. Charx ilon chaqqanida badan juda kuchii og'riydi, lekin ko'pincha odam tuzalib ketadi.
­Toshkent va Samarqand viloyatlarida, shuningdek, Mirzacho'l va Xorazm cho'llarida qаlqоntumshuq ilon ko'p uchraydi. Uning uzunligi 68 smgacha bo‘ladi. Ilon chaqqan odamning badani shishib ketadi va issig'i ko'tariladi. Kasal odam l0-l5 kundan so'ng tuzala boshiaydi.
Zaharli ilonlar chaqqanida, jarohatlangan joydan zahar qon bilan birga qo'l bilan siqib yoki og'iz bilan so'rib chiqarib tashianadi. So'ngrajarohatga margansoYka, sirka yoki sodali suy bilan ho'llangan bint yoki paxta bosiladi. Jarohatga qizdirilgan temir bosish mumkin emas. Dastlabki chora-tadbirlar ko'rilgandan so'ng zaharga qarshi zardob qabul qilish uchun tezda shifoxonaga murojaat qilish zarur.³


XULOSA
Qadimgi sudralib yuruvchilarning keng tarqalishi va qirilib ketisbi. Sudralib yuruvchilar terisi quruq bo'lgani tufayli suvni juda kam iste'mol qiladi. Ko'pchilik sudralib yuruvchilar hech qachon sliv ichmaydi, faqat oziq tarkibidagi suv bilan qanoat­lanadi. НауоН suv bilan bog'liq bo'lmaganligi va [аоl harakatlanishi tufayli qadimgi sudralib yuruvchilar У er yuzida keng tarqala boshlagan, ular turlarining soni ham ortgan. Юlimlаr bundan 200 mln. уЦ ilgari sudralib yuruvchilar u er yuzida barq uпЬ rivojlanganligini va mavjud barcha muhitni egallaganligini aniq­lashgan. Ular orasida turli muhitga moslashgan bahaybat turlari ham ko'p bo'lgan. Masalan, quruqlikda uzunligi 30 m, og'irligi 50 t keladigan o'txo'r diпozavrlar, uzunligi l0 m keladigan yirt­qich tiraпozavrlar, suvda ho'zirgi delfinlarga o'xshab ketadigan uzunligi l2 m ga yetadigan ixtiozavrlar, havoda esa uchar kaltakesaklar - pterodaktillar hayot kechirgary(2-forzatsga qarang). Dinozavrlarning suyak qoldiqlari va tishlari Markaziy Osiyoning bir qancha hududlaridan topilgan. Qadimgi yirik sudralib yuruv­chilar suv bo'yida yoki suvda hayot _echirishgan, chunki quruq­likda ularning harakatlanishi juda qiyin bo'lgan.
Hozir Suvda va quruqlikda yashovchilar tanasi uzunligi 2—3 sm dan 1,8 m gacha. Terisi yumshoq va yupqa boʻlib, shilimshiq bezlar ishlab chiqaradigan suyuqlik bilan doimo hoʻllanib turadi. Teri gaz va suv almashinuvi vazifasini ham bajaradi. Terining bu xususiyati ularning quruklik muhitiga toʻliq moslanishiga imkon bermagan. Bir qancha turlari terisida zaharli suyuklik ishlab chiqaradigan bezlar ham boʻladi. Suvda va quruqlikda yashovchilar hrz. quruqlikda yashovchi umurtqalilar orasida eng sodda tuzilgan boʻlib, skeletida togʻaylar koʻp. Oldingi oyokdari, odatda 4 barmokli, keyingisi — 5 barmokli. Dumli Suvda va quruqlikda yashovchilardan sirenlarning keyingi oyoqlari, oyoqsizlarning ikkala juft oyoqlari, koʻkrak qafasi boʻlmaydi; ogʻiz boʻshligʻi tubidagi muskullarning qisqarishi tufayli havo oʻpkaga oʻtadi. Ayrim salamandralarda oʻpka boʻlmaydi. Miyacha kuchsiz rivojlangan. Dumsiz Suvda va quruqlikda yashovchilarda oʻrta quloq va nogʻora pardasi rivojlangan. Yuragi 3 kamerali, oʻpkasiz Suvda va quruqlikda yashovchilar yuragi 2 kamerali. Chal yurak boʻlmasiga arteriya qoni, oʻng yurak boʻlmasiga vena qoni va teridan arteriya qoni keladi. Arteriya va vena qoni yurak qorinchasida aralashib ketadi. Gavdadagi boshdan boshka barcha organlar aralash qon bilan taʼminlanadi. Buyragi koʻpchilik baliklarnikiga oʻxshash tana buyrak (mezonefros); buyrak va jinsiy bezlar yoʻli kloakaga ochiladi. Suvda va quruqlikda yashovchilar — gavda harorati oʻzgarib turadigan (poykiloterm) hayvonlar. Hozirgi Suvda va quruqlikda yashovchilar 3 turkum 25—30 oilaga mansub 400 ga yaqin turni oʻz ichiga oladi. Oʻzbekiston hududida dumsizlar turkumiga mansub 2 turi (baqa va qurbaqa) tarqalgan; dumlilar turkumidan tritonlar akvariumlarda boqiladi. Suvda va quruqlikda yashovchilar, asosan, suvda koʻpayadi. Koʻpchilik dumsizlar va ayrim dumlilar uchun tashqi urugʻlanish, koʻpchilik dumlilar va barcha oyoqsizlar uchun ichki urugʻlanish xos. Odatda, tuxum qoʻyadi; ayrim turlari tirik tugʻadi yoki tuxumdan tirik tugʻadi. Lichinkasi voyaga yetgan davridan keskin farq qiladi (ayniqsa, dumsizlar itbaligʻi); metamorfoz orqali rivojanadi. Ayrim kurukdikka tuxum koʻyuvchi dumsizlar metamorfoz rivojlanadi. Dumlilarning ayrim turlari (aksolotl, alp tritoni va boshqalar) uchun neoteniya (voyaga yetmasdan koʻpayish) xos. Voyaga yetgan Suvda va quruqlikda yashovchilar har xil umurtqasizlar, asosan, hasharotlar, itbaliqlar, mikroskopik xdyvonlaar va oʻsimliklar bilan ozikdanadi. Suvda va quruqlikda yashovchilar zararkunanda ekosistemalarning asosiy komponenta boʻlib, koʻpchilik umurtqasizlar soninicheklab turishdagʻamdaboshkaxayvonlarga oziq sifatida katta ahamiyatga ega. Dumsizlarning ayrim turlari (mas, baqalar) bir qancha mamlakatlarda isteʼmol qilinadi. Ayrim Suvda va quruqlikda yashovchilar lab. hayvonlari sifatida ahamiyatga ega. Suv havzalarining ifloslanishi tufayli ayrim turlari soni kamayib bormoqda. 41 turi va kenja turi Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan.