Mamatov Zafar
Download 0.57 Mb. Pdf ko'rish
|
afina quldorlik demokratiyasi
|
2. Afina quldorlik demokratiyasida madaniy hayot va siyosiy qarashlar.
15
Biz ushbu mavzuda Afinada quldorlik demokratiyasining rivojlanish bosqichlari, madaniy hayot xususida gapirishga harakat qilamiz, shuningdek, rejamizni yoritishda Afina quldorlik demokratiyasining cheklanganligi, madaniy hayotda iz qoldirgan jihatlar, mamlakatla o’tkazilgan islohitlar, siyosiy qarashlarning o’rni xususida him gapirib o’tmoqchimiz. Yunoniston-Eron urushlari va Afina dengiz ittifoqining tashkil topishi vaqtida Afinaning dengizchilnk qudratiga asos solinib, rivojlana boshlagan. Solon islohotlariga ko’ra Afinaning barcha fuqarolari o’zlari mansub bo’lgan mulkiy darajaga qarab ma’lum harbiy majburiyatlarni ado etganlar va tegishli siyosiy huquqlarga ega bo’lganlar. SHu islohotlardan keyin Afina kambag’allaridan iborat bo’lgan fetlar Afina siyosiy strukturasining eng quyi bosqichiga tushib qolganlar. Og’ir qurol sotib olish uchun ularning mablag’i bo’lmagan va shuning uchun yordamchi otryadlarda xizmat qilishga majbur bo’lganlar. Matroslarga qimmatbaho qurollar kerak bo’lmaganligi sababli, fetlar quruqlikdagi yordamchi otryadlarga xizmat qilishdan tashqari, kemalarda xizmat qilish uchun borganlar. Afina dengiz ittifoqining tayanchi bo’lib qolganligi uchun fetlar o’z siyosiy ahamiyati jihatidan asta sekin Afina demosining boshqa, davlatmandroq va imtiyozli darajalari—zevgitlar va hatto, qisman suvoriylar bilan tenglasha boshlaganlar. Fetlar eramizdan avvalgi V asrda Afina qudratining tayanchi bo’lib qolgan. Yunoniston Eron urushlarida Afina armiyasini tashkil etuvchi afinalik demos g’alaba qozongan. Binobarin, tabiiyki, demos Yunoniston Eron urushlari davridayoq yuqori ko’tarilib, hokimiyatga intilganlar. Bundan tashqari, xuddi demos o’sha vaqtdagi ishlab chiqarishning tashkilotchisi bo’lgan, u hunarmandchilik va savdo sotiq bylan shug’ullangan. Demos tufayli xo’jalik haqiqatan ravnaq topgan. Eramizdan avvalgi V asrda qishloq joylarida asosan qishloq demosining vakillari bo’lmish mayda va o’rta dehqonlar yashaganlar yirik yer egaligi oz bo’lgan. Eramizdan avvalgi IV asrda yirik yer egaligi rivojlanadi, ammo endi u
16
aristokratiyaning hukmronligi asosida emas, balki oligarxiyaning o’sishi tufayli rivojlanadi. Afina aristokratlari asta sekin o’z rahbarlik pozitsiyalarini yo’qota borib, qarshilik ko’rsatishni davom ettirganlar. Yunoniston Eron urushlari oxiridayoq aristokratik va demokratik guruhlar o’rtasida siyosiy kurash boshlanadi, bu guruhlarii biz noaniq ravishda partiyalar deb ataymiz. Aristokratlar partiyasi harbiy muvaffakiyatlari tufayli Afinada birinchi rol o’ynashga intilgan va bu partiyaga mashhur sarkarda Miltiadning’ o’g’li talantli kema darg’asi Kimon boshchilik qilgan Lekin aristokratlar partiyasining’ kuchlari qaqshab qolgan. Aristokratlar o’sha vaqtdagi ishlab chiqarishda endi ko’zga ko’riparli rol o’ynamaganlar, ularning’ yermulklary esa kamayib borgan. Aristokratlar va ularga qo’rilgan boy fuqarolarning guruhi areopagga tayapib va aholining urushda band bo’lgan ko’pchilik demokratik qatlamlarining Afinada yo’qligidan foydalanib, vaqtincha o’z hokimiyatshsh kuchaytirgan. Ammo urush harakatlari tugallanib, jangchilar va matroslar uylariga qaytib kelgan sari keng demos ommasiiing aktivligi kuchaya borgan. Demokratik partiyaning muhim vazifasi — areopagning siyosiy funksiyalarini zaiflashtirish bo’lgan. Eramizdan avvalgi 462 yilda dsmokratik partiyaning yo’lboshchisi Efial islohoti o’tkazilgan. U areopagni siyosiy muassasa sifatida yo’q qilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan edi. Lekin bu orgashshng obro’e’tibori juda zo’r bo’lgailigi sababli Efialt to’g’ridan to’g’ri harakat qilolmagan. U areopagning’ ayrim a’zolarini sud ishlari uchun pora olishda ayblaydigan materiallarni to’plagan (areopag u vaqtda Afinaiing oliy sudi bo’lgan). Ochib tashlangan faktlar areopagning obro’siga putur yetkazgan. Shuning uchun Efialt quyidagi islohotni o’tkazishga muvaffaq bo’lgan. Bundan buyon areopag siyosiy nazorat hokimiyatidan mahrum qilingan, endi u qasddan o’ldirishda va kufroniylikda ayblashlardan bo’lak hech qanday sud ishlarini hal qilolmagan. Qolgan ishlarning hammasi hakamlar sudiga—gelieyaga topshirildi. Areopag o’zining ilgarigi ahamiyatini yo’qotdi. To’g’ri, Efialt bu islohotii o’tkazgani uchun o’z hayotini qurbon qilgan. Bu aristokratlarnipg o’ch olishi edi, albatta. Efialtning halok bo’lishiga qaramay, Afina demokratik partiyasi va Afina 17
demosi o’z siyosiy mavqeini mustahkamlab oldi. Lekin aristokratik va demokratik partiyalar o’rtasidagi kurash keskinlashdi. Perikl quldorlik demokratiyasi ideyalariga astoydil sodiq bo’lgan. U Afina demrsining turmushini yaxshilash to’g’risida g’amxo’rlik qilgan va demosning manfaati yo’lida siyosiy faoliyat ko’rsatishni o’zining butun hayotining maqsadi qilib qo’ygan. Bu to’g’rida u Peloponnes urushida dastlab halok bo’lgan jangchilarni dafn etish marosimida so’zlagan nutqida gapirgan. Bu nutqni tarixchi Fukidid yozib olgan. Perikl Afina demokratiyasiga va eramizdan avvalgi V asrda ishlangan san’at asarlariga katta ahamiyat bergan. Uning «Biz qisqa muddatda yaratgan narsamiz qisqa muddat yashamasligi kerak»—degan so’zlari mashhurdir. Perikl, qadimgilarning fikricha, yuqumli kasal—vabodan o’lgan. Ammo aftidan, u tepkili terlatmaning og’ir formalaridan biridan o’lgan bo’lishi mumkin. O’limi oldidan u, o’z hayotingizda nimani eng muhim hisoblaysiz, degan savolga: «Bitta ham afinalik fuqaro mening uchun qora libos kiymasin» deb javob bergan Perikl demosning o’rta tabaqalariga tayangan va Afina fuqarolarining kambag’al tabaqalarini ish bilan band qilish to’g’risida harakat qilgan, buning uchun u shahar devorlarini Afinaliklarning qora libosi—yaqin kishilari o’lganda kiyiladigan motam kiyimi, xamda Afina bilan Pireyni bog’laydigan devorlarni qurish va mustahkamlash ishini tashkil qilgan. Perikl Afina xalq yig’inida mustahkam qo’pchilikka tayangan holda 15 yil hokimiyat tepasida turgan. Afina davlat hokimiyatining asosiy organi xalq yig’ini—ekklesiya bo’lgan. Xalq yig’ini Akropol yaqinida joylashgan yassi tepalik Pniks ustida odatda kamida o’n kunda bir marta yig’ilgan. Keyinchalik majlislar Afina teatriga ko’chirilgan. Xalq yig’inida 20 yoshga yetgan barcha afinalik fuqarolar qatnashgan. Boshqa shaharlardan kelgan va lekin Afinada istiqomat qiladigan yunonlar—meteklar hamda qullar xalq yiginiga qo’yilmagan. Afina xalq yig’ini Afina siyosatining hamma asosiy masalalarini qarab chiqqan va hal qilgan, moliya masalalarini qarab chiqqan, urush va sulh masalalarini hal qilgan, o’zga mamlakatlardan kelgan diplomatlarnipg ma’ruzalarini tinglagan, shuningdek, juda ko’p kundalik masalalarni ko’rib, hal 18
etgan Afinalik har bir fuqaro istagan masalasini xalq yig’iniga qo’yishga haqli bo’lgan. Qaror ochiq ovoz berish yo’li bilan, ya’ni qo’l ko’tarish bilan qabul qilingan, ba’zan yopiq ovoz berish yo’li bilan ham qabul qilingan. Ovoz berilganda qutiga yo loy, yo qora va oq toshchalar, yoki xat yozilgan siniq sopol parchalari tashlangan. Xalq yig’inidan tashqari, boshqa demokratik muassasalar ham bo’lgan, ammo o’z ahamiyati jihatidai ular xalq yig’ipiga tenglasha olmagan. Demokratik muassasalardan biri bule, ya’ni besh yuzlar kengashi bo’lgan. Bu kengash Klisfen zamonidayoq ta’sis etilgan. Besh yuzlar kengashi xalq yig’inida muhokama qilinadigan kun tartibini va masalalarii tayyorlagan. Bundan tashqari, kengash Afinadag’i mansabdor shaxslarning ishlarini qarab chiqqan. Gelieya—hakamlar sudi yirik demokratik muassasa bo’lgan. Sudyalarni barcha afinalik fuqarolar qur’a tashlab saylaganlar. Hammasi bo’lib 6 ming sudya saylanib, bulardan 5 mingi hakam va 1 mingi zapas bo’lgan. Afina sudi 10 palataga bo’linib, bu palatalar dikasteriyalar deb atalgan va bir qaicha komissiyalardan iborat bo’lgan. Sudyalar va sud mahkamalarining bu qadar ko’p bo’lishining sababi shu bo’lganki, ular faqat Afina fuqarolari uchun tuzilmagan. Unda Afinaning barcha ittifoqchilari ham, ya’ni xaqiqatda Kichik Osiyo, Janubiy Frakiya sohillaridagi va Egey dengizi orollaridagi aholining deyarli xammasi sud qilinishi kerak bo’lgan. Afina sudida sud qilinadigan hech bir grajdan uning ishi qaysi dikasteriyada ko’rilishini bilmagan. Buni u sud bo’ladigan kuni yoki undan bir kun oldin bilgan, xolos. Da’vogar pora berolmasligi uchun shunday qoida joriy qilingan ekan. Qadim zamonda advokatlar bo’lmagan. Da’vogar yoki ayblanuvchining o’zi o’zini himoya qilib so’zlagan, uning qarindoshlari ham sud majlisida chiqib so’zlashlari mumkin bo’lgan. 4
Afinadagi strateglari ya’ni jarboshilar kollegiyasi muhim muassasa bo’lgan. Kollegiya 10 kishidan iborat bo’lgan. Bu kollegiya Afina mudofaasini, qo’shinlarni, harbiy kemalarni, qal’alar va harbiy gavanlarni boshqargan. 10 strategdan har birining o’z vazifasi bo’lgan.
4 . Rajabov R.. Qadimgi Yunon-Rim tarixi. (yordamchi qo’llanma) Navoiy-2002 yil. -bet .
19
Yunoniston-Eron urushlari davomida Klisfen tomonidan harbiy kollegiya sifatida tuzilgan strateglar kollegiyasi asta-sekin qo’shimcha davlat vazifalari bilan kengayib borgan va eramizdan avvalgi V asrning ikkiichi yarmiga kelganda haqiqatda Afina davlatining bosh idora qiluvchi kollegiyasiga aylangan. Afinaning har bir fuqaro davlat lavozimini egallashga qobil hisoblangan. Binobarii, strateg va xazinachi lavozimlaridan boshqa hamma davozimlar qur’a tashlash yo’li bilan saylangan. Strateglar ochiq ovoz berish yo’li bilan saylangan, chunki strateg bo’lmoq uchun ma’lum darajada maxsus tayyorgarlik kerak bo’lgan. Afina quldorlik demokratiyasi Afina fuqarolariga katta huquq bergan. Afinaning har bir fuqaroi mulkiy ahvoli va ma’lumotidan qat’i nazar xalq. yig’inida aktiv ishtirok qilishi mumkin bo’lgan. Afina fuqarolari asta-sekin davlat lavozimlarining juda ko’piga saylanish huquqini qo’lga kiritganlar. Perikl davrida biriichi marta davlat lavozimlariga maosh to’lash joriy qilina boshlaydi. Bundan maqsad — davlat lavozimlariga saylangan kambag’al kishilar o’zlarining butun vaqtlarini davlat ishlarini bajarishga sarflashlari uchun sharoit tug’dirish edi. Sud majlisga borganlik uchun o’rta hol afinalikning bir kunlik ish haqi, ya’ni ikki obol to’langan. Bu pulga oddiy hunarmandga bir kunga kerak bo’lgan iarsalarning hammasini sotib olish mumkin bo’lgan. To’lanadigan bu haq diyeta deb atalardi. Teatrga borgan kunga ham haq to’langan, afinalik fuqaro maxsus teatr puli olgan va o’sha kuni bu pulga ovqat sotib olgan. Teatr tomoshalari ongli fuqarolar tarbiyalab yetishtirishi lozim bo’lgan. Kambag’allarning’ teatrga borishini ta’minlash uchun joriy etilgan teatr pulidan maqsad ham shu bo’lgan. Eramizdan avvalgi V asrning so’iggi o’n yilliklari mobaynida va eramizdan avvalgi IV asrnipg birinchi yarmida Afinada asta-sekin davlat lavozimlarining deyarli hammasiga va hatto xalq yig’iniga (ekklesiyaga) borganlik uchun ham haq to’lash joriy qilingan. Afinaning har bir fuqaroi xalq yig’iniga yangi qonunlar loyihasini taqdim qilishga haqli bo’lgan. Lekin qonun loyihalarini muhokama qilish va tasdiqlash 20
ishi juda murakkab bo’lgan, ularniig avtorlarining javobgarligi esa juda qattiq bo’lgan: agar yangi qonun loyihasini o’rganuvchi komissiya va xalq yig’ini bu loyiha Afina davlat tuzumiga qarshi qaratilgan deb topsa, loyiha avtorlariga hatto o’lim jazosi berilgan. Yangi qonun tasdiqlangandan keyin bir yil mobaynida har bir afinalik fuqaro unga norozilik bildirishi mumkin bo’lgan. Afinada tarkib topgan davlat sistemasining barqarorligi ana shu tariqa ta’minlangan. Afinada yetakchi demokratik muassasalar bilan bir qatorda eski muassasalar — areopag va to’qqiz arxont kollegiyasi ishlab kelgan. Biroq Efial’t islohotsidan keyin areopag o’zining ilgarigi ahamiyatini yo’qotib qo’ygan, arxontlar kollegiyasi esa rahbarlik organi bo’lishdan ko’ra ko’proq faxriy davlat organi bo’lib qolgan. Biz yuqorida aytib o’tgan barcha huquqlardan faqat afinalik fuqarolar foydalanganlar, vaholanki haqiqatda ular Afina va Attika aholisining o’ndan birini tashkil etganlar. Afinada afinalik fuqarolardan tashqari, boshqa yunon shaharlaridan kelgan meteklar ham istiqomat qilgan. Ular Milet, Samos oroli va boshqa joylarniig aholisi bo’lgan. Garchi bu kishilarning Afinada ustaxonalari, ba’zan esa uylari bo’lsada, ular Afina fuqarolari. hisoblanmagaplar, Aksar meteklao Afinada ko’p yillardan beri istiqomat qilganlar, ba’zan ularning otalari va bobolari Afinaga ko’chib kelishgan, lekin shung’a qaramay, meteknipg o’zi ham, uning bolalari ham siyosiy huquqqa ega bo’lmagan. Eramizdan avvalgi 451 yilda Perikl «sof fuqarolik haqida», ya’ni kim Afina fuqaroi bo’la olishi haqida maxsus qonun chiqargan. Bu qonunga ko’ra otasi va onasi to’la xuquqli afinalik bo’lgan kishilargina fuqarolar qatoriga ko’shilgai Afina aholisining’ yarmiii tashkil etgan ayollar siyosiy huquqdan foydalanmaganlar. Ularning xalq yig’iniga borishlari, davlat lavozimlarini egallashlari teatrga borishlari mumkin bo’lmagan. 5
asoslangan. Lekin qullarning hech qanday fuqarolik va siyosiy huquqlari bo’lmagan.
5 . Rajabov R. Qadimgi Yunon-Rim tarixi. (yordamchi qo’llanma) Navoiy-2002 yil. 71-bet .
21
Demokratiya nechog’lik cheklangan bo’lishiga qaramay, Afina davlati quldorlik formatsiyasi hukmronligi davrida eng ilg’or davlat bo’lgan. Afina quldorlik demokratiyasini ideallashtirish XIX asrdayoq ko’ringan edi. Bir vaqtlar YUnonistonniig juda mazmunli tarixini yozgan mashhur ingliz tarixchisi J. Grot ana shunday ideallashtirishni boshlab bergan edi. U, Afina demokratiyasi dunyoda hozirgacha bo’lgan va bundan keyin bo’ladigan davlatlar nchida eng yaxshi davlat edi, deb hisoblardi. Grotning bu talqinini boshqa tarixchilar ilib olgan edilar, uning muxlislari hozir ham bor. Afina demokratiyasining salbiy tomonlaridan biri uning ittifoqchilariga munosabati edi. Yunoniston-Eron urushlari davrida Afina yoki Demos dengiz ittifoqi tashkil topgan bo’lib, uning o’z oldiga qo’ygan maqsadi Eron bilan urushni to’la g’alabaga yetkazish bo’lgan. Yunonlar forslar ustidan g’alaba qozongandan keyin afinaliklar xazinani Delos orolidan Afinaga keltirganlar. Shunday qilib, bu xazinadan qilinadigan xarajatlarni ittifoqchilar endi nazorat qilolmaganlar. Tinchlik vaqtida ittifoqchilar xazinaga hamon foros to’lab turganlar, foros endi Afina foydasiga to’lanadigan xirojga aylangan. SHu tariqa Afina dengiz ittifoqi asta sekin Afina arxesiga («arxe»— «hokimiyat», «hukmronlik» demakdir), ya’ni Afina dengiz davlatiga aylana borgan. Afinaliklar ittifoqchilardan xiroj undirishdan tashqari, ularning hududlariga o’z kambag’al fuqarolarini ko’chira va o’sha yerda ularga ulush yerlar (klerlar) taqsimlab bera boshlaganlar. Afinaliklar kleruxiyalarni joriy qilish bilan ikki maqsadni ko’zlaganlar; o’z yurtlari Attikada sotsial sharoitlar natijasida vujudga kelgan yer torligini bartaraf qilmoqchi va ittifoqchilar ustida o’z hukmronliklarini o’rnatish uchun tayanch bazalar yaratmoqchi bo’lganlar. Afina ma’muriyatlariga itoat qilmay qo’ygan yoki qo’zg’olon ko’targan taqdirda kleruxnyalar darhol harbiy otryadga aylanib ketgan va bu otryad o’z manzili tsrritoriyasini Afinadan kelib tushadigan jazo ekspeditsiyasi uchun platsdarm sifatida ushlab turgan. Foros
va kleruxuyalar ittifoqchilarnnng Afina
hukmroiligidan 22
noroziliklarining manbai bo’lgan. Lekin Afina arxesiga (hukmronligiga) aylangan Afina dengiz ittifoqi ittifoqchi demosga ittifoqchi polislarda hukmronlik mavqeini ta’minlab berib, hunarmandchnlik ishlab chiqarishni rivojlantirishga va Egey dengizida savdo-sotiq ustunligini qo’lga kiritishga ko’maklashmoqda edi. Mahalliy aristokratiya va oligarxiyaga qarshi kurashda ittifoqchi demos mavqeini kuchaytirmoqda edn. Shu sababli Afina arxesi qariyb eramizdan avvalgi V asrnipg oxirigacha mavjud bo’lib kelgan. Xalq, ayniqsa dehqonlar Periklni Afinaning boshiga tushgan kulfatlarning aybdori deb hisoblaganlar va natijada eramizdan avvalgi 430 yilda Perikl hokimiyatdan chetlatilgan. Lekin oradan ko’p o’tmay uni oqladilar va eramizdan avvalgi 429 yilga uni yana qaytadan birinchi strateg qilib sayladilar. Ammo qartayib qolgan Perikl o’zi yuqumli kasaldan o’ldi. Perikl o’lgandan keyii Afinada urushni davom ettirish tarafdorlari bilan sulh muzokaralari boshlashga harakat qilib yurgan doiralar o’rtasida kurash keskinlashgan. Amfipol rayonida ahvolni tuzatish uchun Kleonning o’zi yuborilgan. Biroq unga to’satdan Brasid hujum qilib tor-mor kilib tashlagan. Qattiq jangda har ikkala sarkarda Kleon va Brasid halok bo’lgan. Lekin Amfipol eramizdan avvalgi 422 iilda Afinaning qo’lidan butunlay ketgan. Amfipol yonida Kleon halok bo’lgandan va qo’shinlari mag’lubiyatga uchragandan keyin sulh tuzish tarafdorlarining ta’siri kuchaygan. Sulh, tarafdorlariga Nikiy boshchilik qilgan. Nikiy endi Afinaning tashqi siyosati rahbari bo’lib qolgan. Har ikki tomon—Peloponnes va Afina dengiz ittifoqlari— goh u tomonning, goh bu tomonning, g’alabasi bilan o’n yil davom etgap urushdan toliqqan, Sulh muzokaralari boshlangan va eramizdan avvalgi 421 yilda Afina bidan Sparta o’rtasida 50 yillik sulh tuzilgan, bu sulh uning tashabbuskori nomi bilan Nikiy sulhi deb nom olgan. Nikiy sulhining shartlariga ko’ra, spartaliklar va afinaliklar ularning qo’shinlari ishg’ol qilgan hududlarni bab-baravariga bo’shatishlari va o’zaro asirlarni almashtirib olishlari lozim bo’lgan. Bundan tashqari, qullar (ilotlar) qo’zg’olon ko’targan taqdirda afinaliklar spartaliklarga 23
yordam berishga va’da qilganlar. Sulh shartlari to’la-to’kis bajarilmagan. Afinaliklar Messsniya Pilosida, spartaliklar esa Frakiyada (Amfkpolda) qolganlar. Spartaning ittifoqchilari bo’lmish Korinf, Megara va Fiva Nikiy sulhini tan olmaganlar. Peloponnes urushini keltirib chiqargan ziddiyatlar ilgarigicha hal qilinmay qolgan. Dushman tomonlarning kuchlari taxminan baravar bo’lgan. Bolqon yarim orolini va unga yaqin orollarni bo’lib olish bilan cheklangai urush kattaroq natijalarga olib, kelmagan. Afina floti tomonidan Peloponnesning nomuntazam qamal qilinishi Peloponnes ittifoqini bo’shashtira olmagan. Afina demosining savdo hunarmandchilik qatlamlari urushning durang tamom bo’lganidan norozi bo’lganlar. Rivojlanib borayotgan quldorlik iqtisodiyoti Afina tomonidan nazorat qilinadigan hududlarni kengaytirishni talab etgan, shu sababli urushni yangidan boshlash mayli yana paydo bo’lgan. 6
Ekspansiya siyosatining tarafdorlariga Periklniig qarindoshi Alkiyeiad bosh bo’lgan. U Peloionnssni g’alla va boshqa tovarlar bilan ta’minlab turgan boy va gavjum Sitsiliya oroliii istilo qilishni taklif etgan. Sitsiliya yunonlarining bir qismi aristoqratik.va oligarxik idora usullarini quvvatlagan, ammo demokratiya tarafdorlari ham bo’lgan. Afina demosi mabodo Sitsiliyaga Afina qo’shinlari yuborilgan taqdirda xuddi ana shu demokratiya tarafdorlariga umid bog’lagan. Sidiliyaga harbiy eqspeditsiya yuborish rejasi muvaffaqiyat qozongan taqdirda Spartani mag’lubiyatga olib kelishi va Afinani faqat Bolqonda emas, balki g’arbda ham Ulug’ YUnonistonning gegemoni (etakchisi) qilib qo’yishi lozim edi. Binobarin, bu reja Afinada keng shuhrat taratgan. O’zining tub asosi bilan bu rejada avantyurizm elementlari bo’lgan. Afinada va umuman, Yunonistonda hech kim Sitsiliyaiing aniq hajmini, uning aholisining sonini va kayfiyatini bilmagan. O’sha zamonning transport imkoniyatlariga ko’ra Sitsiliya YUnonistondan juda uzoq bo’lgan. Bu orolni istilo qilish maqsadida katta dengiz ekspeditsiyasi yuborish xatarli va mushkul ish bo’lgan. Afinada ekspeditsiyaning Nikiy boshliq muxoliflari bo’lgan. Biroq Alkiviad boshliq ekspeditsiya yuborish tarafdorlari
6 . Rajabov R. Qadimgi Yunon-Rim tarixi. (yordamchi qo’llanma) Navoiy-2002 yil. 35-39 bet. 24
g’olib chiqqan. Afina xalq yig’ini Sitsiliyaga hujumga tayyorlanish va uni amalga oshirish haqida qaror chiqargan. Urushdan xonavayron bo’lgan Attika aholisi o’z ishlarini Sitsiliya resurslari hisobidan to’g’rilab olishni mo’ljallagan. Eramizdan avvalgi 415 yilga kelganda afinaliklar 260 ga yaqin harbiy va yuk kemasini, 32 mingdan oshiq goplit, matros va eshkakchini Alkiviad va Nikiy qo’mondonligi ostida safarga hozirlaganlar. Bu ekspeditsiyaga Afinaning barcha asosiy resurslari sarflangan va harbiy majburiyati "bo’lgan yoshlarning deyarli hammasi safarbar qilingan. Foros (xiroj) miqdqori oshirilgan, bu esa Afina ittifoqchilarining noroziligiga sabab bo’lgan. Attikada va undan lashkarida siyosiy vaziyatning nechog’liq keskinligi Afinada yuz bergan mojarodan ko’rinib turganki, bu mojaro Peloponnes urushiiing undan keyingi borishi uchun katta oqibatlarga olib kelgan. Afina floti Sitsiliyaga jo’nashidan bir kun burun kechasi noma’lum shaxslar juda ko’p germalarni — tosh ustunlarni shikastlantirganlar. Bu ustunlarning tepasida sayoxat va tijorat homiysi bo’lmish ma’bud Germesning byusti o’rnatilgan edi. Bu xudoni tahqirlash, kufroniy ish bo’lib, buning uchun o’lim jazosi berilardi. Afina floti Sitsiliya sohillariga yetib borganda. Afinadan hukumat kemasi Alkiviadni olib ketgani kelgan.) U germalarni shikastlantirishda ayblanib sudga chaqirilgan edi. Lekin Alkiviad Spartaga qochib ketgan, Afina xalq yig’ini uni sirtdan o’lim jazosiga hukm qilgan. Shundan keyin Alkiviad spartaliklarga Afina harbiy sirlarini aytib bergan va shu bilan Sitsiliya sohillari yonida jang qilayotgan Afina flotiga zarar yetkazgan. Alkiviad afinaliklardan o’ch olishni davom ettirib, spartaliklarga maslahat berib, Afinaga qarshi urushni yangidan boshlaganda Attikaga qisqa qisqa muddatlarda bostirib kirish kabi eski taktikani takrorlamaslik kerak, balki uning hududsidan mustahkamlangan aholi punktini zabt etib, unda Sparta qo’shinlari uchun doimiy baza vujudga keltirish va shu yerdan turib mamlakatni uzluksiz vayron qila berish kerak, deb aytgan. SHunday qilib, Alkiviad sotqinga va vatan xoiniga aylangan. Alkiviad qochgandan keyin Sitsiliyasohillari yonidagi Afina flotiga Nikiy va 25
Lamax bosh bo’lib qolgan. Sitsiliyadagi yunonlarning ko’pchiligi afinaliklarni sovuq va hatto dushmanlik nazari bilai qarshi olgan. Nikiy urushning to’xtalishiga umid qilgan va aktiv urush harakatlari boshlashii paysalga solib turgan, shu bilan u Sirakuzaga mudofaaga yaxshilab tayyorlanishga imkon bergan, chunki Sitsiliya ekspeditsiyasi asosan Sirakuzaga qarshi yuborilgan. Ko’p o’tmay Lamax halok bo’lgan. Afina floti yakson qilingan, sirakuzaliklar va spartaliklarning birlashgan kuchlari tomonidan qurshab olingan quruqlikdagi qo’shin majburan taslim bo’lgan. Nikiy bilan Demosfen Sirakuzada qatl etilgan, asir qilib olingan afinalik askarlar esa qul qilib sotilgan. 7
Sitsiliyada Afina qo’shini va floti halok bo’lishi bilan deyarli ayni bir vaqtda spartaliklar Attikaga bostirib kirganlar va
uning shimoli
sharqidagi mustahkamlangan aholi punkti Dekeleyani zabt etganlar, Ular afinaliklarga qarshi doimiy urush harakatlari olib borish uchun unda baza qurib olganlar va Evbeya oroli bilan aloqani kesib qo’yganlar, chunki Evbeyadan Attikaga oziq-ovqat mahsulotlari yuborib turilgan. Spartaliklar Afina qullariga murojaat qilib, Dekeleyaga qochishga da’vat etganlar va ularga ozodlik berishni va’da qilganlar. 20 mingdan oshiq qullar, asosan hunarmandlar spartaliklar tomoniga qochib o’tgan. Ko’p ustaxonalarda va qisman Lavrion konlarida ish to’xtab qolgan. Dekeleya Afinadan 22 kilometrli masofada joylashgan. Spartaliklariing doimo Afinaga hujum qnlishi xavfi tug’ilgan. Qurollangan aholi navbatma navbat tunu kun shahar devorlari ustida qorovullik qilgan. Bunday vaziyatda ittifoqchilar Afinadan ajralib keta boshlaganlar. Hamon Spartaliklar bilap hamkorlik qilayotgan Alkiviad ularga kuchli harbiy dengiz floti tuzish uchun Spartaga mablag’ berish to’g’risida Eron noibi Tissafern bilan so’zlashishni maslahat bergan. Spartaliklar eramizdan avvalgi 412—411 yillar mobaynida Tissafern orqali Eron shohi bilan maxfiy shartnomalar tuzganlar. Spartaliklar g’alaba qilgan taqdirda Yunonistonning Qichik Osiyodagi hududsining hammasini, ya’ni Yunoniston-Eron urushlari vaqtida yunonlarning g’alabasi natijasida forslar zulmidai ozod qilingan hududlarni Eronga kechib
7 . Rajabov R. Qadimgi Yunon-Rim tarixi. (yordamchi qo’llanma) Navoiy-2002 yil. 109-bet .
26
berishga va’da qilganlar. Tissafern bilan muzokaralar vaqtida Sparta rahbarlari Alkiviad, siyosiy nayrang ishlatmayotirmi, deb undan shubhalana boshlaganlar. Uning xizmatiga endi Sparta muhtoj bo’lmay qolgan edi, binobarin uni o’ldirishga qaror qilindi. Biroq Alkiviad Eronga Tissafern oldiga qochib ketdi. Afinaliklar butun kuchlarini flotni qayta tiklashga va ittifoqchilar bilan aloqani mustahkamlashga sarf qildilar. Ular hatto forosni (xirojni) bekor qildilar va uning o’rniga 5 protsentlik deng’iz boji belgiladilar. Flot qisman qayta tiklangan. Lekin eramizdan avvalgi 411 yilda Afinada oligarxlar to’ntarishi bo’lgan. Usha vaqtda xalq yig’inida demokratroq elementlar bo’lmagan edi, ular flotda edilar, SHu sababli boy fuqarolarning tazyiqi ostida xalq yig’ini hokimiyatni oligarxlarga topshirishga va teng huquqli fuqarolar sonini kamaytirishga rozi bo’ldi. Oligarxlar urushdan toliqqan Attika aholisiga Sparta oligarxlari bilan sulh tuzish to’g’risida so’zlashishga va’da berganlar. Ashaddiy oligarxlardan Antifont, Pisandr, Frinix, mo’’tadil oligarx Feramen va boshqalar Afina davlat o’zgarish.ining rahbarlari edilar. Besh yuzlar kengashi bekor qilindi. Uning o’rniga rasmangina eski to’rt yuzlar kengashi qayta tiklandi va unga eng boy fuqarolar kirdi Teng huquqli fuqarolar soni goplit bo’lib xizmat qilishga yetarli mablag’i bo’lgan 5 miig fuqarodan iborat kilib qo’yilgan. Sparta bilan olib borilgan muzokaralar natija bermagan, chunki spartaliklar Afina arxesini tugatishni talab qilganlar. Har qanday obro’e’tiborini tez yo’qotib qo’ygan oligarxlar terror yordamida saqlanyb turganlar. Eng avval boshdan oligarxlar mavqeining juda nomustahkam ekanligining sababi yaia shu bo’lganki, demokratiyaning tayanchi bo’lgan, o’sha vaqtda Samos oroli yonida turgan Afina floti oligarxiyani tan olmagan. Dastlab muzokaralar olib borib kelishilgandan keyin Samosga Alkiviad kelgan. U Sparta tartiblarini bilgan va endilikda Sparta flotini tormor qilishni taklif etgan va Tissafern yordami bilan Afinada oligarxlarni ag’darib tashlashni va’da qilgan. Samosdagi Afina askarlari va matroslari Frasibul, Frasill va Alkiviaddan iborat yangi strateglarni saylaganlar. Alkiviad 27
qo’mondonligi ostida bo’lgan ikki jaigda Afina floti Abidos yonida eramizdan avvalgi 410 yilda Eron puliga qurilg’an Sparta floti ustidan ikki marta porloq g’alaba qozongan. Afinaga g’alla keltirish qayta tiklangan. Sulh tuzish to’g’risidagi va’dasini bajarmagan ashaddiy to’rt yuzlar oligarxiyasi hokimiyatni Feramen boshliq 5 minglar mo’’tadil oligarxiyasiga topshirishg’a majbur bo’lgan. Lekin bu hokimiyat ham eramizdan avvalgi 410 yilda ag’darib tashlangan. Xuddi o’sha yili Alkiviad, Frasibul va Frasill boshliq demokratik Afina floti Pireyga kelgan va aholi tomonidan tantanali kutib olingan. Alkiviad Samosda bo’lgan chog’idayoq afinaliklardan o’tinib gunohini kechirtirgan edi, g’olib flot bilan va g’alla ortilgan kemalar bilan Afinaga kelgandan keyin esa, Afinaning strategavtokratori (ya’ni urush vaqti munosabati bilan cheksiz hokimiyatga zga bo’lgan strateg) qilib saylangan. Lekin Afina demosining mahalliy liderlari Alkiviadning tiraniyaga intilishidan havdoniy suratda gumonsiradilar. Eramizdai avvalgi 406 yilda Notiy buruni yonida Afina flotining bir qismi Sparta eskadrasidan mag’lubiyatga uchragan. Garchi bu voqea Alkiviadning yo’qligida sodir bo’lgan bo’lsada, xalq yig’inining uni noshudlikda ayblashiga bahona bo’lgan. U yangi muddatga qaytadan saylanmadi va Frakiya Xersonesidagi o’z mulkiga hamishalikka ketib qoldi. Afina xalq yig’inida demokratik va oligarxik guruhlarning keskinlashib ketgan kurashi natijasida bu g’alaba motamga aylangan. Arginus orollari yonidagi g’alabadan bevosita keyin dengiz bo’roni boshlanib ketgan. Bir necha Afina kemasi nobud bo’lgan. Ammo eng asosiy masala shunda ediki, jangda halok bo’lganlarni dafn etish topshirilgan komanda bo’ronning kasofati bilan lozim bo’lgan diniy marosimni ado qilolmagan. Bu esa o’sha zamondagi kishilarning e’tiqodicha shakkoklik edi. Halok bo’lganlarning qarindoshlari ko’pchiligi dafn etish komandasidagi aybdorlardan bo’lgan va jazodan qo’rqqan oligarxlar ta’siri ostida ko’pchiligi demokratlardan iborat bo’lgan strateglarni jinoyatkorona sovuqqonlikda ayblaganlar. Xalq yig’ini ozgina ko’p ovoz bilai shoshapisha strateglarni o’lim jazosiga hukm qilgan. Hukm qilinganlar orasida Periklning o’g’li ham bo’lgan. Strateglar qatl etilgandan keyin afinaliklar aql hushlarini yig’ib 28
oldilar va o’lgandan keyin ularni oqladilar. Qo’mondonlardan mahrum bo’lib qolgan flot yaqinida erishilgan g’alabadan foydalana olmadi. Spartaliklar forslar yordami bilan tez muddatda yangi flot qurib oldilar. Bu flot talantli navarx Lisandr rahbarligida Afinani Qora dengiz bo’ylaridan keltirilgan g’alla bilan ta’minlashga yo’l qo’ymaslik uchun Gellespontda to’rejaib olgan. Afina floti ham shu vaqtda Gellespontda turgan. Lisandreramizdan avvalgi 405 yilda unga to’satdan hujum qilgan va Echkisoy (yunoncha «Egospotamos») yonida bo’lgan jangda uni yakson qilib tashlagan. Bu jangdagi mag’lubiyat afinaliklarni oziq-ovqat mahsulotlari keltirishdan mahrum qilgan. Oradan ko’p o’tmay, Afinani quruqlikdan Dekeleyadan kelgan Sparta qo’shinlari, dengizdan esa Lisandr floti qurshab olgan. Afinada ocharchilik boshlangan. Mo’’tadil oligarxlarning rahbari Feramen boy va davlatmand fuqarolar orasidagi nufuzidan foydalanib, ularga sulh muzokaralari yurgizish uchun Spartaga borishini aytgan, lekin u o’z vatandoshlarini aldagan. U spartaliklar yurtida uch kun bo’lib, hech qanday muzokara olib bormagan, chunki oligarxlar demosdan bekitiqcha taslim bo’lishga mayl ko’rsatmoqda edilar. Feramen Afinaga quruq qaytib kelgach, ochlikdan tamoman madori qurigan afinaliklar eramizdan avvalgi 404 yilning aprelida taslim bo’lganlar. Spartaliklar shaharga kirganlar. Afinani Pirey bilan bog’laydigan va uning xavfsizligini ta’minlab kelgan uzun devor Sparta muzikasining sadolari ostida ag’darilgan. Afina arxesi tarqatilgan. Afina Peloponnes ittifoqi sostaviga kirytilgan. Demokratiya o’rnini oligarxiya egallagan. Afinaning’ sobiq ittifoqchilarining Sparta «ozod qilgan» polislariga Sparta garnizonlari joylashtirilgan va oligarxik to’ntarishlar qilingan. Afinada xalq majlisi Sparta tazyiqi ostida Feramen taqdim etgan o’ttiz oligarxdan iborat komissiya saylagan. Bu komissiya yangi davlat tuzumining asoslarini ishlab chiqishi kerak bo’lgan. Lekin buning o’rniga komissiya spartaliklar otryadiga tayangan holda amalda Afinaning hukumati bo’lib olgan. Mashhur oligarxlardan Kritiy va Feramen o’ttizlarga bosh bo’ldilar. Ular terroristik idora usulini o’rnatib, o’z siyosiy muxoliflarini va umuman ko’zlariga shubhali bo’lib ko’ringan kishilarniyg hammasini vahshiylarcha jazolaganlar. Ular aholini 29
talaganlar va hatto o’z xohishlaricha tanlagan boy fuqarolarni va meteklarni o’ldira boshlaganlar, ularning mol mulkini o’z foydalariga musodara qilganlar. Bu ishlarning hammasi asosan Kritiyiing o’zboshimchaligi bilan qilingan. Ushbu fikrlarga xulosa yasab shuni aytish mukinki, Afina quldorlik demokratiyasining salbiy jihatlari ham mavjud bo’lgan va bu o’z navbatida quldorlik demokratiyasiga ta’sir etmay qolmagan. SHuningdek, Afina floti masalalari ham ushbu rejadagi asosiy masalalar sirasiga kiradi. Xalq majlisi Afinada demokratik ko’rinishlarga misol bo’ladigan narsalar sirasiga kiradi. Bir so’z bilan aytganda, Afina quldorlik demokratiyasining cheklanganligi, undagi madaniy hayot va siyosiy qarashlar afina quldorlik demokratisi rivojiga va uning ijobiy hamda salbiy jihatlariga o’z ta’sirini ko’rsatmasdan qolmagan.
Download 0.57 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|