Manbashunoslik

2.5. Amaliy manbashunoslik (yo‘nalishi)
Am aliy m anbashunoslik yo'nalishi bevosita yozm a m anbalarni nazariy 
m anbashunoslik tavsiyasiga b in o an o'rganish, izlab topish, tavsif etish va
14

---

o ‘zi topgan, m avzu u chun yangi va kerakli m a’lu m o tlam i ilmiy m uom alaga 
olib kirishnijrazarda tutadi.
A m aliy m anbashunoslikda tadqiq o tch i o ‘zi u c h u n b iro r m avzuga oid 
m anbalarni tanlab olgandan keyin ularning h a r birini tashqi yoki m oddiy- 
texnik belgilari va ichki m azm uniga k o ‘ra guruhlarga ajratib ilm iy tahlil 
etishi lozim .
2.5.1. Manbalarni moddiy-texnik ma’Iumotlariga qarab tahlil 
etish
M anbalarni m oddiy-texnik m a ’lu m otlari deganda q o ‘lyozm a kitob 
y o h u d hujjat b itilg an q o g 'o z n in g o 'lc h a m i, q o g ‘ozi, v a ra q la r so n i, 
m uqovasi, m atn o ‘lcham i, xati, siyohi, xattoti, asar nom i, m uallifi, kitobat 
tarixi, joyi kabi m a’lu m otlar nazarda tutiladi. Bu m a ’lum otlar asar yozilish 
sabablari, uning yozilgan joyi va o 's h a vaqtdagi texnik taraqq iyo t va 
ijtim o iy -siy o siy m u h itn i o 'r g a n is h d a m u h im a h a m iy a tg a ega. B u 
m a ’lum otlarni aniqlam ay turib, asarda b ayon etilgan voqealar haqida, 
u m u m a n q o 'lyozm a asar haqida to 'g 'r i va to 'la tasaw u rg a ega b o 'lish , 
u nin g xususida fikr bildirish m um k in em as.
Q o 'ly o zm a kitoblam ing m uallifi, asar nom i, yozilgan vaqti va joyini 
a n iq la s h q iy in . C h u n k i q a d im g i q o 'ly o z m a la rd a b u g u n g i k u n d ag i 
kitoblardagi kabi m uqovaning o 'zid ay o q asar nom i, m u allif n o m i, kitob 
boshlanishi va oxiridagi kabi zaruriy m a ’lu m o tlar keltirilm agan. B a’zi 
h o llard a asar oxiri — k o lofon-xotim ada uning k o 'chirilgan vaqti va joyi 
h a m d a kotibning nom i qayd etiladi, xolos.
M a ’lum otlar keltirilmagan taqdirda, asarning m atni, yozilish va kitobati 
tarixi, qog'ozi, xati ham d a tili va til uslubiga qarab taxm in an aniqlanadi. 
B unday m a ’lum otlarni aniqlash tad q iq o tch id an k atta hayotiy tajriba va 
yuksak m alakani talab qiladi. Bu ancha qiyin va m as’uliyatli ishdir. B unday 
m asalalarni m ash h u r kitob b ilim d o n lari lb o d u lla O dilov, A b du qo dir 
M urodov, A bdulla N osirov kabi yuksak m alakali m utaxassislargina b ir 
n e c h a yozm a m anbalarni solishtirish, qiyoslash asosida hal qilishlari 
m um kin.
A sar m uallifi va uning shaxsini aniqlash q o 'ly o zm a kitobni ilm iy tahlil 
e tish d a k a tta aham iyatga ega. Bu asarning yaratilish tarixi va uning 
yozilishiga sabab b o'lg an ijtim oiy-siyosiy m uh itn i aniqlab olish uchun 
h am zarurdir.
O datda, qadimgi qo'lyozm a asaiiarda k o 'p hollarda muallifning ismi 
m a’lum va ko'zga tashlanadigan joyda, m asalan, asarning boshi yoki oxirida 
qayd etilmaydi. Ba’zan, u m uqaddim a qism ida yoki asar o'rtasida, voqealar
15

---

bayoni orasida biron masala yuzasidan tilga olinadi. K o'p hollarda esa muallif 
o'zining haqiqiy ismini aytmay, "faqir-u haqir” , “ojiz va xoksor” , “bu g'arib 
banda” deb atash bilangina kifoyalanadi. Bunday hollarda asar varaqm a- 
varaq, satrm a-satr, alohida e ’tibor va sinchkovlik bilan o'rganilishi lozim. 
Shunday ham bo'ladiki, asarning biron yerida muallif o'zi, otasi yoki yaqinlari 
haqida bir-ikki kalima aytib o'tadi. Yoki bayon etilayotgan voqeaga o'zining 
munosabatini (masalan, “Abdullaxon taxtga o'tirgan vaqtda kam ina Hofizi 
Tanish ibn M ir M uham m ad 33 yoshda edim ”) bildiradi.
Asar m uallifiningshaxsi, ya’ni uning qaysi ijtimoiy guruhga mansubligi, 
u n in g d u n y o q a ra sh in i an iq lash u c h u n asa rn in g u m u m iy g 'o y a v iy
yo'nalishini to 'g 'ri belgilab olish uchun m uhim aham iyat kasb etadi.
2.6. Manbalarning mazmunini tahlil etish
M anbalarning m azm unini tahlil etish deganda qo'ly ozm a asarning 
tarkibi va voqealar bayonini tahlil qilish, tushuntirish, g'oyaviy-siyosiy 
saviyasi va ilmiy qiym atini aniqlash m asalalari anglashiladi.
Qo'lyozm a asarning ilmiy qiymatini unda nimalar bayon etilganligi, voqea 
-hodisalarga muallifning xolis munosabati, keltirilgan dalil va m a’lumotlaming 
to'g'riligi va oldinga surilgan fikr va g'oyalar bilan belgilanadi.
Tarixiy asarning asl nusxa, original bo'lishi yoki kompilyativ, y a’ni 
boshqalar m a’lumotlami terib yoki aynan keltirishi, to'la va noqisligi, qisqaligi, 
voqealarning qay tarzda bayon etilishi ham m uhim ahamiyat kasb etadi.
Ilmiy tadqiqotlarda original va m o 'ta b a r qo'lyozm alarga tayanib ish 
olib borish, h ar bir dalil va m a’lum ot, raqam lar eng ishonchli, nodir, 
birlam chi m anbalardan olinishi kerak. B oshqalar kitobida keltirilgan 
m a ’lum otlardan saqlanish lozim.
O 'tm ish jam iyat sharoitida yozilgan asarlarning mualliflari k o 'p in ch a 
o'zlari keltirayotgan dalillardan to 'g 'ri xulosa chiqarm aydilar, ularning 
fikrlarida noaniqlik, chalkashlik va qaram a-qarshilik ham uchraydi. Bu 
tabiiy hoi, alb atta. C h u n k i, u lar yashab ijod etgan m u h itn in g o 'z i 
ziddiyatlar bilan ajralib tu rar edi.
Y ozm a m anbalarda qaram a-qarshi fikrlar bilan b ir qatorda xolisona 
m ulohazalar ham uchraydi. Bunday paytlarda m uallif k o 'p in cha o 'z fikr 
va m ulohazalarini pardozli iboralar va istiorali so 'z la r orasiga yashiradi. 
G oroskop — odam tug'ilganda uning taqdirini yoki biron ulug' shaxs 
ishtirokida sodir bo'lishi m um kin bo'lgan m uhim voqeaning natijasini 
sayyoralarning o 'sh a paytdagi holati va o 'rniga qarab maxsus jadvallar 
vositasida oldindan belgilash, shuningdek, k o 'p asr aw al bo'lib o 'tg an va 
aynan m uallif bayon qilm oqchi bo'lgan voqeaga o'xshash faktlarni misol
16

---

tariqasida keltirish yo'li bilan bayon etganlar.
M anbaning tarkibi va m azm unini ilmiy tahlil qilishdan kuzatilgan 
m aqsad, uning m uhim va qim m atli tom onlarini aniqlash, unda keltirilgan 
dalillarning ishonchliligi va to ‘g ‘risini boshqalaridan ajrata olish h am d a 
eng m uhim i asarda bayon etilgan voqeani xolis tarixchi nuqtayi nazaridan 
turib baholay olishdan iboratdir.
M anbashunoslik talablaridan biri shuki, yozm a m anbani faqat uning 
bir o ‘zida keltirilgan dalil va m a’lum otlarga qarab baholab bo'lm aydi. 
Ba’zi hollarda keltirilgan dalil soxta, bayon etilgan voqea esa soxtalashtirilgan 
b o lish i ham m um kin. Shuning uchun ham biron asar haqida q at’iy bir 
fikraytishdan avval uni o ‘ziga o ‘xshash boshqalari bilan solishtirib ko‘rish, 
keltirilgan dalillam i bir-biri bilan qiyoslash va tekshirish zarur.
A m aliy m anbashunoslik qadim gi davrlardan boshlab to shu kungacha 
m a ’lum darajada tajriba to ‘pladi. Ko‘plab yozm a yodgorliklarning eng 
asosiylari asl nusxada — faksimilesi, tan q id iy m atni, tarjim a va izohli 
taijim asi am alga oshirilib, chop etishga erishildi. Turli qo'lyozm a fondlari, 
kutubxona va m uzey, shaxsiy m ajm ualardagi yozm a yodgorliklar tavsifi 
fihrist-kataloglarda e ’lon qilinib, ularda am alga oshirilgan m anbashunoslik 
sohasidagi tadq iq otlar natijalari um um lashtirildi.
X ullas, m an b ala rn i o ‘rganish b o ‘yicha am alga oshirilgan ishlar, 
tajribalar um um lashtirilib, kelgusida am alga oshirilajak tadqiqotlar uchun 
eng qulay va istiqbolli tadqiq m etod va usullarini aniqlab, belgilab va 
ishlab chiqib, ularning eng zam onaviylari va sam aradorlarini am aliyotga 
q o ‘llashni tavsiya etish zarur.
So‘nggi paytda zam onaviy kom pyuterlam ing yozm a m anbalarni tadqiq 
etish im koniyatidan foydalanish vaqti keldi. Bu o ‘rinda zam onaviy talaba 
va pedagog internet xizm atidan bem alol foydalana olishi talab etiladi.
U m um an, nazariy va am aliy m anbashunoslik biri-birini to ‘ldiradi, 
biri ikkinchisi uchun asosiy tadqiqot y o ‘nalishi va uslublarini belgilasa, 
ikkinchisi birinchisi uchun daliliy m a’lu m o tlar jam lab, asos b o ‘lib xizm at 
qiluvchi dalillarni yig‘adi.
A m a liy m a n b a s h u n o s l ik n a z a r i y b ilim va t a j r i b a a s o s id a
m anbashunoslikning konkret, m uayyan sohasi, b o ‘limi, davri masalasi 
yoki biror m anba yuzasidan am aliy, praktik tadqiqot olib boradi, arxiv, 
m uzey, kutubxona va shaxsiy m ajm ualarda mavjud yozm a m anbalarni 
o ‘rg a n ib , en g q im m a tlila rin i ilm iy m u o m a la g a o lib k irib , ken g
jam oatchilikning m a ’naviy m ulkiga aylantiradi.*
* U shbu m avzuni yoritislida B. A hm edovning «O 'zbekiston tarixi m anbalari»