Manbashunoslik

6 .2 .6 . «Ahsan ut-tavorix»
“A hsan u t-ta v o rix ” 12 jild d a n iborat u m u m iy tarix y o 'n a lish id a
yaratilgan yirik asar b o 'lib , uning muallifi XVI asrda o ‘tgan eron tarixchisi 
Hasanbek Rum ludir. Tarixchi yirik harbiy sarkarda oilasiga m ansub b o ‘lib, 
bobosi A m ir S ulton (1539— 1540-yili vafot etgan) o ‘z vaqtida Qazvin 
ham d a Soujbuloq hokim i b o ‘lgan. H asanbek 1530— 1531 -yillari Q um
shahrida tug‘ilgan, yaxshi o 'q ib ta ’lim olgan va 1541 — 1542-yildan boshlab 
otasi bilan birga qurchi bo 'lib shoh T ahm osib (1524— 1576)ning harbiy 
yurishlarida qatnashgan va asarida yozilgan voqealarning k o'plarin i o ‘z 
ko'zi bilan ko'rgan.
XII jildli “A hsan u t-tav o rix ” asarining faqat XI - XII jildlari saqlanib 
qolgan b o 'lib , ularda 1405— 1577-yiIlar orasida E ro nda, sh uningdek, 
M ovarounnahr, H indiston, Turkiya, Ozarbayjon va G u rjiston da bo 'lib 
o 'tg a n ijtim oiy-siyosiy voqealar yilma-yil bayon etilgan. A sarning 12- 
jildi b u tunlay yangi hisoblanadi va u asosan E ronn ing 14 95 — 1577- 
yillardagi siyosiy tarixini o ‘z ichiga oladi. Asar 1572— 1577-yillarda yozib 
tugatilgan.
Hasanbek R um luning asarida Safaviylar sulolasiga m ansub shohlar 
ta ’riflanadi, ularning faoliyati va bosqinchilik urushlari bir tom onlam a
215

---

yoritiladi. Asarda 1495— 1577-yillar orasida qo'shni mamlakatlar, shuningdek, 
O 'rta Osiyo xonliklari, Buxoro, Xiva bilan bo‘lgan siyosiy munosabatlariga 
oid qim m atli m a ’lu m o tla r k o 'p . B obur bilan shoh Ism oil o ‘rtasida 
Shayboniylarga qarshi tuzilgan harbiy-siyosiy ittifoq, Shayboniylar bilan Eron 
shohlari o'rtasidagi Xuroson uchun uzoq yillar davom etgan qurolli kurash 
va uning oqibatlari, Xorazmning XVI asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy- 
siyosiy ahvoli haqidagi m a’lum otlar ana shular jumlasidandir.
“Ahsan ut-tavorix”dan ayrim parchalar rus va gruzin va nem is tillariga 
o'girilib, to ‘plam larda chop etilgan. Forscha m atni, inglizcha tarjim asi 
bilan birga, 1931 va 1934-yillarda C h.N .S eddon tarafidan H indistonning 
Baroda shahrida chop qilingan.