Manbashunoslik

7 .3 .1 0. «Tuhfat ul-xoniy»
“ T uhfat u l-x o n iy ” ( “ X onning tu h fasi” ) yoki “Tarixi R ah im xo niy ” 
( “ M uh am m ad R ahim xon tarixi”) nom li asar B uxoro xonligining 1722— 
1782-yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o ‘z ichiga oladi. U ni tarixchi 
olim M uham m ad Vafoyi Karminagiy (1685—1769) yaratgan. Tarixchining 
to ‘la nom i M ulla M uham m ad Vafo ibn M uham m ad Z o hir Karminagiydir. 
U B uxoroning o ‘qim ishli va taniqli kishilaridan biridir. K arm inagiy 
nisbasiga q arag an d a , asli B uxoroning K a rm an a tu m a n id a n b o 'lg an . 
“ U baydullanom a” kitobining muallifi M ir M u ham m ad A m in Buxoriyning 
g u v o h lik b e r is h ig a q a r a g a n d a , M u h a m m a d V afo y i K a rm in a g iy
A shtarxoniylardan U baydullaxon saroyida k ito b d o r b o ‘lib xizm at qilgan. 
F ik rim izch a, u U baydullaxondan keyin tax tga o ‘tirgan A bulfayzxon 
davrida ham shu lavozim da turgan. M ulla M u h am m ad Vafo Karm inagiy 
“qozi V afo” nom i bilan ham m ashhurdir. U qozilik lavozim iga yangi 
sulola — M ang‘itlarsulolasiningasoschisi M uh am m ad R ahim xon (1753— 
1759) za m o n id a erishgan.
M u h am m ad Vafo K arm inagiy 1769-yili “T uhfat u l-x o n iy ” nom li 
asarida faqat 1722—1768-yillar voqealarini o ‘z ichiga olgan qism inigina 
yozib ulguigan, xolos. U ning davom ini, ya’ni 1768—1782-yillar voqealarini 
bayon etuvchi qism ini nasaflik dom la O lim bek ibn N iyozqulibek yozgan.
“ T uhfat ul-x o n iy ” qofiyali nasr, saj bilan yozilgan, lekin voqealarning 
to ‘la va keng yoritilishi, ijtim oiy-iqtisodiy, siyosiy, geografik ham da etnik 
dalillarga boyligi bilan birinchi darajadi m anbalar qatorida turadi. Asar 
Buxoro xonligida X V III asrning 20-yillaridan boshlab kuchayib ketgan 
iqtisodiy va siyosiy tanglikni, ijtim oiy-siyosiy tarqoqlikning kuchayishi 
va buning natijasida m arkaziy davlat boshqaruvining zaiflashuvi, m ang‘it
239

---

hukmdorlarining uluslar va qabilalami bo'ysundirish m aqsadida olib borgan 
tin im siz u ru sh la ri va b u n in g o q ib a tid a k o 'p la b s h a h a rla r h a m d a
qishloqlam ing vayron etilishi, m ehnatkash xalq turm ushinin g og'irlashib 
borishi va uning asosiy sabablarini aniqlashga yordam berishi m um kin 
bo'lgan daliliy m a ’lum otga o ‘ta boydir.
Asarda yana o ‘zbek qavm lari, ulug'lari va ularning ijtim oiy-siyosiy 
hayotda tutgan o ‘m i, A shtarxoniylar va M ang‘itlar hukm ronligi davrida 
o ‘zbek q o ‘shini va m ang‘itlar davlatining tuzilishi, 1722— 1782-yillarda 
Buxoro xonligining Eron, Afg‘oniston, Qozoq va Q o 'q o n xonliklari ham da 
K oshg'ar bilan olib borgan siyosiy m unosabatlari haqida ham e ’tiborga 
m olik m a ’lu m otlar k o ‘p uchraydi.
“Tuhfat ul-xoniy” asarining qo'lyozm a nusxalari ko ‘p. M asalan, faqat 
S an k t-P eterb u rg , 0 ‘zb ekiston, T ojikiston kutub x o n alarid a uning 23 
qo'lyozm asi m avjud. A sar biron tilga to 'la taijim a qilinm agan ham . 
A sardan kichik bir p archa, y a’ni M uham m ad R ahim xonning 1747-yili 
Saraxs atrofida E ron qo'shinlari bilan to 'qnashuvi rus tilida 1938-yili 
e ’lon qilingan, xolos.