Manbashunoslik

7.3 .9 . «Silsilat us-salotin»
“ Silsilat u s-salo tin ” Hoji M ir M uh am m ad Salim ning asaridir. U n in g
q o 'ly o zm a nusxalari ju d a kam yob bo'lib , bir nusxasi Angliyaning Oksford 
shahridagi Bodli kutubxonasida (raqam i № 269) saqlanm oqda.
Hoji M ir M uham m ad Salim hech b o 'lm ag an d a biron kichik viloyatga 
hokim b o 'lish sharafiga m uyassar b o 'lo lm ag an va boshidan k o 'p o g 'ir 
kunlarni kechirgan A shtarxoniylar jum lasidandir. U ning bobosi T ursun 
M uh am m ad sulton 1578— 1598-yillari S am arqand hokim i bo'lgan. U ning 
t o 'n g 'i c h o 'g 'l i P o y a n d a M u h a m m a d S u lto n B alx x o n i N a d r
M u h am m ad x o n g a yaqin b o 'lg a n , x o n n in g singlisi Z u b ay d a b o n u g a 
uylangan va 1611—1642-yillari Q u nduz viloyatiga hokim lik qilgan. A na 
shu P o y an d a M u h am m ad su lto n bilan Z u b ay d a b o n u d a n tu g 'ilg a n
M u h am m ad y o r sulton Hoji M ir M uh am m ad Salim ning bobosidir. U 
1 6 4 5 - y ilg a c h a S h a h r is a b z v il o y a tig a h o k im b o 'l g a n v a N a d r
M uham m adx on Buxoro taxtini o 'g 'li A bdulazizxonga qoldirib ketgandan 
keyin u bilan birga Balxga qochib borgan. O radan bir yil o 'tg ac h , 1646- 
yili, Balx B oburiylardan Shohi Ja h o n q o 'sh in la ri to m o n id a n ish g'ol 
e t i l g a n l a n s o 'n g , x o n n in g o n a s i S h a h r i b o n u h a m d a N a d r
M uham m adx onning boshqa oila a ’zolarini olib Buxoroga qochib keldi, 
A bdulazizixonning qalm oqlar, qoraqalpoq va qozoq sultonlariga qarshi 
h arb iy yurish larid a ishtirok e td i, to j-u taxt oldida k o 'rsa tg an k a tta
xizm atlari uchun Shahrisabzga hokim qilib tayinlandi. M uh am m ad yo r 
sulton 1647-yilning 14-iyunida A vrangzeb q o 'sh in i bilan Balx qishlog'i
— T em urobod da bo 'lg an jangda halok bo'lgan. Hoji M ir M uh am m ad 
Salim ning otasi M uham m ad R ustam sulton 1645-yili hali yosh b o 'lg an
va A b dulazizixon unga iq to ’1 tarz id a S am arqandg a qarashli Saripui 
tu m an in i in ’om qilgan, unga o taliq 2 qilib esa M ir Shohxoja Shavdariyni 
tayinlagan. Lekin, 1671 -yili Abdulaziz undan xavfsirab ko'ziga mil torttirib 
k o 'r qilgan. M uham m ad R ahim sulton oradan k o 'p vaqt o 'tm ay , am ir 
M u h am m ad y o r otaliqning vositachiligi bilan, xondan ruxsat olib hajga 
jo 'n ag a n . Lekin, D ekan viloyatida davom etib turgan urush harakatlari 
sababli, bandargoh shaharlaridan birontasiga o'to lm ay, Shohijahonobodga 
qaytib kelgan va oradan ikki yil o 'tg a c h , o 's h a yerda vafot etgan.
1 I q to ’ (a ra b . k e sim ) — O 'r ta a sria rd a Y a q in v a O 'r t a S h a rq m a m la k a tla rid a o liy h u k m d o r
ta ra fid a n s h a h z o d a va y irik a m irla rg a k a tta x iz m a tla ri ev a z ig a in ’o m q ilin g a n y e r-s u v , m u ik .
3 O ta liq — O 'r t a a s ria rd a O 'r t a O siy o x o n lik la rid a a m a ld a b o 'lg a n o liy m a n s a b c g a si, 
s h a h z o d a la r n in g ta rb iy a c h isi va valiysi.
237

---

M ir M uhammad Salimning o ‘ziga kelsak, u, asarda bayon etilgan voqealarga 
qaraganda, otasidan keyin Buxoroda qolgan. 1711-yili U bayduilaxon 
oidirilgandan keyin, haj qilish bahonasi bilan Arabistongajo‘nagan. Bir yilcha 
Isfahonda istiqomat qilib, 1712-yili Turkiyaga borgan. Sulton Ahm ad 111 
(1703—1730) uni ehtirom bilan kutib olgan. T o ‘rt yilcha Turkiyada turib, 
m azkur sultonning harbiy yurishlarida qatnashgan. M ir M uham m ad Salim 
1716-yili Makkaga botgan va haj marosimini ado etgandan keyin, dengiz 
orqali Hindistonga kelgan va Boburiy Nosiruddin M uham m adshoh (1719—
1748)ning xizm atiga kirgan. “ Silsilat u s-sa lo tin ” asarini N o siru d d in
Muhammadshohning topshirig‘i bilan yozgan. Hoji M ir M uhammad Salimning 
qachon va qayerda vafot etganligi aniqlanmagan.
“ Silsilat us-salotin” 1731-yilda yozilgan b o ‘lib, m u qaddim a va to ‘rt 
qism dan iborat.
M uqaddim ada asarning yozilishi haqida so ‘z boradi va m uallifning 
1711 -yildan keyingi hayoti haqida ayrim , diqqatga sazovor m a ’lu m otlar 
keltiriladi.
Birinchi qism da islom iyatdan a w a l o ‘tgan payg‘am barlar, qadim gi 
tu rklar va m o ‘g ‘ullar, xususan barloslar va A m ir T em urning ota-bobolari, 
A m ir T e m u r va T e m u riy la r, s h u n in g d e k , h a z ra t s o h ib q iro n n in g
H indistonda hukm ronlik qilgan avlodi tarixi qisqacha bayon etiladi.
A sarning ikkinchi qism i M o‘g ‘ulistonning T u g 'lu q T em urxon (1348— 
1363) dan to Suyuig'atm ishxongacha (1370—1388) o 'tg an davrdagi tarixini 
o ‘z ichiga oladi.
M uqaddim a va I—II qism larni yozishda m uallif o 'z id a n aw al yozilgan 
a s a r l a r d a n , m a s a l a n , J u v a y n i y n i n g “ T a r ix i j a h o n k u s h o y ” , 
R a sh id u d d in n in g “J o m e ’ u t-ta v o rix ” , S h a ra fu d d in AH Y azd iy nin g 
“Z afam o m a” , M irzo U lug'bekning “Tarixi a rb a’ ulus” , X ondam irning 
“ M aosir u l-m u lu k ” , “Xulosat u l-axbo r” va “ H abib us-siyar” asarlari, 
A bulfazl A llo m iy n in g “A k b a rn o m a ” , H o fiz D o 's tm a h a m m a d ibn 
Y odgom ing “ M ajm a’ ul-ajoyib” (1606-yili yozilgan) va boshqa 20 ga 
yaqin kitoblardan foydalangan.
“ Silsilat us-salotin” ning II I—IV qism lari favqulodda aham iyatga ega 
bo'lib, O 'rta Osiyo, xususan O 'zbekistonning X VI—XVIII asm ing birinchi 
choragidagi ijtim oiy-siyosiy tarixini bayon qiladi.
Asarda Buxoro xonligining E ron, H indiston va K oshg'ar bilan bo'lgan 
aloqalari, Buxoro xonligida hokim iyatning Shayboniylardan Ashtarxoniylar 
q o 'lig a o 'tis h in in g a n iq ta fsilo ti, XVII a srd a Balx va B adax shon , 
sh u n in g d e k , O 'z b e k is to n n in g ijtim o iy -siy o siy va m ad an iy h ay o ti, 
S hohijahonning Balx va Buxoro xonligi ichki ishlariga qurolli aralashuvi
238

---

va B oburiylar q o ‘shinining Balx va un g a to b e b o ‘lgan yerlarni bosib 
olishi, X orazm n in g X V I—XVII asrlardagi siyosiy ahvoli xususida boshqa 
m an b alard a u ch ram ay d ig an q im m atli dalil va m a ’lu m o tla r keltiriladi. 
A sarda ulus tizim i, tiul va solona kabi soliqlar, O 'z b ek isto n shah arlari, 
ularning aholisi va turm u sh tarzi h aq id a keltirilgan m a ’lu m o tlar ham
alohida qim m atg a egadir.
H oji M ir M u h a m m a d S alim B uxoro x o n lari — A b d u llax o n II, 
A b d u lm o ‘m in x o n , D in m u h am m ad x o n , Im o m q u lix o n , A bdulazizxon, 
S u b x o n q u lix o n n in g H in d isto n , E ron va T u rk iy a h u k m d o rlari bilan 
y o z ish m a la rin in g 20 n a fa r m ak tu b i n u sx a la rin i h am k eltirg an . Bu 
m a k tu b la r, s h u b h a s iz , B uxoro xonligi b ila n m a z k u r m a m la k a tla r 
o ‘rtasidagi m un o sab atlar tarixini o 'rg an ish d a m uhim m a ’no kasb etadi.