Manbashunoslik

1. Arab tilidagi manbalar qanday xususiyatga ega ?
2. Fors tilidagi manbalar to'g'risida nimalarni bilasiz?
3. 0 ‘zbek tilidagi manbalarning tariximizni о ‘rganishdagi ahamiyati nim ada?
6-M A V ZU : GEOGRAFIYA VA K O SM O G RA FIY A G A
O ID MANBALAR
D arsning mazmuni: G eografiya va kosm ografiyaga oid asarlarning 
tarix ilmi uchun qim m atli tom onlari ochib beriladi.
Reja:
6.1. G eografiya va kosm ografiyaga oid asarlar tavsifi.
Asosiy tushunchalar: jug‘rofiya, kosmografiya, iqlim, hudud, mamlakat, 
viloyat, o ‘lka.
6.1. Geografiya va kosmografiyaga oid asarlar tavsifi
6.1.1. «M o‘jam ul-buldon»
M a s h h u r q o m u siy a s a r ” M o ‘ja m u l - b u l d o n ” m u a llifi ajo y ib
sarguzashtlarni o 'z boshidan kechirgan olim , sayyoh va xattot Yoqut 
H am aviydir ( 1 179-y. tu g 1.). U , asli Kichik Osiyolik (R um ) qul bo'lgan. 
Otasining ismi kim ekanligini bilmagani uchun o'zini Ibn Abdulloh (Tangri 
qulining o 'g 'li) deb atagan. Bolalik vaqtida asirlar bilan birga Bag'dodga 
olib kelingan va uni H am a shahrida (Suriya) Askar ibn Ibrohim al- 
Hamaviy ismlik savdogar sotib olgan va unga Yoqut deb nom bergan.
Yoqut o 'sh a savdogarning yordam i bilan xat-savodini chiqardi. S o 'n g
m adrasa ta ’limini oldi. Keyin xo'jayinning hisob-kitob ishlarini boshqardi 
va uning topshirig'i bilan bir qancha m am lakatlarga savdo-sotiq yum ushi 
bilan borib 
qaytdi.
Yoqut 1199-yili xo'jayini vafot etishi bilan qullikdan ozod qilindi va, 
asosan xattotlik va kitobfurushlik bilan m ashg'ul bo'ldi. 1213-yildan 
b o sh la b Y o q u t 16 yil m o b a y n id a S u riy a , M isr, F o rs, X u ro so n , 
M ovarounnahr va X orazm bo'ylab sayohat qildi va 1220-yili M o 'so'lg a 
qaytib faqat ilmiy ish bilan m ashg'ul bo'ldi.
Yoqut ikkita m uhim va katta ilmiy aham iyatga ega bo'lgan asar yozib 
qoldirdi. B ulardan biri k o 'p vaqtlardan beri ilmiy jam oatchilik o 'rtasid a
50

---

z o 'r shuhrat qozongan «M o‘ja m ul-buldon» («M am lakatlar ro ‘yxati») 
asari b o ‘lib, kitob 1224-yili yozib tam o m lan g an . A sar Y oqutga hom iylik 
qilgan vazir va faylasuf olim Ibn al-Q iftiyga (1172—1248) bag'ishlangan.
O lim m azkur asarini yozishda Ibn X urdo dbeh, al-Y a’qubiy, Jayhoniy, 
Ibn al-F aqih , Abu Zayd al-Balxiy (tax.850—934-y.), Istaxriy, Ibn H auqal, 
A bulfath N asr ibn A bdurahm on al-Isk an d ariy (vaf. 1165-y.) va boshqa 
olim lam ing asarlaridan ham keng foydalangan.
A sarning eng qim m atli tom oni y ana shun daki, olim uni yozishda 
ko ‘p yillik sayohati vaqtida to 'p la g a n faktik m aterial, m a ’lum o tlarni 
unum li iste’foda etgan.
« M o ‘jam ul-buldon» k o ‘p jildlik salm oqli k atta asar b o ‘lib, un d a 
A rabiston, X uroson, M ovarounnahr, X orazm va boshqa m am lakatlar, 
ularning geografik holati, iqtisodiyoti, tarixi, ijtim oiy va m adaniy hayoti 
haqida ixcham , lekin qim m atli m a ’lu m o tlar mavjud.
Asar 1866— 1870-yillarda F.V yustenfenld to m o n id a n (olti jildda), ash- 
S h ik iti to m o n id a n 1 9 0 6 -y ild a Q o h ira d a (sa k k iz jild d a ) b o silg an ; 
q o 'sh im ch a IX —X jildda (Q ohira, 1907 yil) ham bosilgan.
Y oqut H am av iyning yana b ir m u h im asari « M o 'jam u l-u d ab o »
(«A diblar ro ‘yxati»)dir. A sar o ‘ziga xos biografik qom us bo 'lib, un d a 
a w a l o 'tg a n , sh u n in g d ek m u a llif b ila n z a m o n d o sh b o 'lg a n S h arq
adiblarining ixcham taijim ai holi alifbo tartib id a berilgan. Asar aslida 4 
jildlik b o ‘lgan, lekin uning faqat b irin c h i jild i saqlang an va ingliz 
sharqshunosi D .S.M argolius (1858—1940) to m o n id a n 1908-yili nashr 
etilgan. U shbu kitobdagi m a’lum otlar Y oqutning aw algi asaridagi tasaw u r 
va tushunchalarni m a ’lum darajada t o ‘ldiradi va kengaytiradi.
0 ‘zbekistonda olim ijodini Sh. S hoislom ov, H. H ikm atullayev, Sh. 
Zokirov, B. Irm atov, I. E lm urodov va bo shqalar o ‘rganganlar.
6.1.2. «Hudud ul-olam»
“ H u d u d u l- o la m ” fors tilid a y o z ilg a n (982) b irin c h i ju g ‘rofiy 
xarakterdagi asardir. K itobning to ‘liq nom i “ H udud al-olam m in M ashriq 
ilal M ag‘rib”dir ( “ Sharqdan G ‘arbga qarab joylashgan m am lakatlarning 
chegaralari”). Asar muallifi n o m a ’lum . U G u z n o n o (A fg'onistonning 
sh arq i-sh im o liy qism ida jo y lash g an q ad im iy viloyat) h o k im la rid an
(Farug'iniylar) biriga atab yozilgan. K itobning yagona qo'lyozm a nusxasi 
sh a rq sh u n o s A .G .T u m a n sk iy (1861 — 1920) to m o n id a n 189 2-y iId a 
Buxorodan topilgan.
“ H udud u l-o lam ” asari m u qaddim a va 59 bobdan iborat. U ning 1—
7-boblarida yerning tuzilishi, dengiz, orol, to g ', daryo, ch o 'l-u biyobonlar
51

---

ham da dunyoning inson yashaydigan to ‘rtdan bir qism i — ru b’i m askun 
va un d a istiqom at qiluvchi xalqlar, rub’i m askunning m am lakat ham d a 
viloyatlariga taqsim lanishi haqida umum iy m ulohaza yuritiladi.
8—59-boblarida Sharqdan G 'arbga qarab joylashgan m am lakatlar, 
ularning xalqi, o ‘sha m am lakatlarda ishlab chiqariladigan asosiy m atolar, 
ayrim o ‘rinlarda esa savdo-sotiqning umumiy ahvoli xususida so‘z boradi.
“ H udud u l-o la m ” asarida 0 ‘zbekistonning shah arlari, aholisi va 
ularning m ashg'uloti haqida qimmatli m a’lum otlarni uchratam iz.
Asarning m atni aynan (fotom atni) faksimilesi, kirish va zaru r izohlar 
bilan birga, 1930-yili V.V.Bartold tom onidan, inglizcha tarjim asi esa 
(tadqiqot va izohlar bilan birga) 1937-yili V .F.M inorskiy to m o n id a n
nashr etilgan. U ning forscha matni ikki m arta (M .S otude va Sayyid 
Jaloluddin T ehroniy tom onidan) Eronda chop etilgan. 1983-yili asarning 
tojikcha nashri am alga oshirilgan.
U shbu kitob fors tilidagi ilk tarixiy-jug‘rofiy m anb a sifatida ju d a
qim m atli asar hisoblanadi.
6.1.3. «Kitobi Mullazoda»
“ Kitobi M ullazoda” (“ M ullazoda kitobi”) - Buxoroyi sharifning XIV—
XV asrlardan qolgan osori-atiqalari va m ashhu r ziyoratgohlari, u yerda 
dafn etilgan valiylar, shayxlar, umuman m ashhur kishilar haqida m a’lum ot 
beruvchi asar bo'lib, XIV asr oxiri—XV asr boshlarida yozilgan.
M uallifning ismi sharifi Ahm ad ibn M ahm ud b o 'lib , M o'in ul-fuqaro 
(faqirlar tayanchi) taxallusi bilan mashhur bo'lgan.
Bu kitob yaqin-yaqinlaigacha ko'pchilik tadqiqotchilaiga m a’lum em as 
edi. Bunga uning q o 'ly o zm a nusxalari m a ’lum b o'lm aganligi sabab 
bo'lgan. 1960-yili asarning forscha matni T eh ro n d a G ulch in M a’oniy 
tom onidan chop etilgandan keyin ilmiy jam oatchilik orasida bu kitobga 
qiziqish birm uncha kuchaydi. Asar 1992-yili rus tilida R .L .G 'afurova 
tom onidan e ’lon qilindi.
“ Kitobi M ullazoda” — qabristonlarni erkak va ayollar ziyorat qilsalar 
bo'ladi va bu ziyoratni qanday ado etish haqidagi ikki maxsus bob va 
ikki qism dan iborat asar.
K itobning birinchi qism ida shahar ichidagi va uning tashqarisida, 
shahardan yarim farsax m asofada dafn etilgan ulug' shaxslar, shayxlar, 
din ulam olari va ularning m uqaddas mozorlari haqida m a ’lum ot beradi. 
Bular ichida m ashhur shayx, im om va ilohiyot olim i xoja Hafs kabir, 
xoja Abu Hafs ibn al-Z abarkan ibn Abdulloh ibn al-B ah r al-Ijliy al- 
Buxoriy (7 6 7 —832), shogirdi xoja Abdulloh S afid m u n iy , S affariya
52

---

im om larining m ozorlari, Ism oliya im om larining m ozorlari, Talli xoja 
C h o rsh an b a d ag i m o z o rla r, S afid m u n va xoja Ja n d i q ish lo q la rid ag i 
m ozorlar shular jum lasidandir.
K ito b n in g ik k in c h i q is m id a B u x o ro y i s h a r if n in g m a s h h u r
qishloqlaridan F athoboddagi m uqaddas ziyoratgohlar, m asalan, shayx 
A bulm aoliy (1190—1261), uning ikki o ‘g ‘li X ovand Jaloliddin va X ovand 
M utahiruddinlarning m ozorlari va o ‘zlari haqida m a ’lum ot keltiriladi.
Shu qism dan jo y olgan Buxoro sadrlari, B urxoniylar haqida keltirilgan 
m a ’lum otlar ham o ‘ta m uhim dir.
Ikki og‘iz so ‘z Buxoro sadrlari haqida. Aslida ular kim edilar? Buxoro 
sadrlari bir xonadong a m ansub b o 'lg an va m uxtasib, rais lavozim ini 
egallagan oliy nasab shaxslar edilar. «Kitobi m ullazoda»da ularning kelib 
chiqishi, shajaralari haqida, hayoti va vafot etgan yili haqida qim m atli 
m a ’lu m otlar keltiriladi.
Buxoroyi sharifda o 'tg an buyuk shaxslar xoja A bubakr tarxon, m avlono 
H ofizuddin Kabir, Abu A bdulloh M u ham m ad al-B uxoriy, yetti qozi — 
Abu Zayd A bdulloh U m ar ibn Iso ad-D abusiy, Abu J a ’far M uh am m ad
ibn A m r ash -S h a’biy, Ism oil M ustam oliy va boshqalar haqida keltirilgan 
m a ’lu m o tla r ham d iq q atg a sazo v o rd ir. M asa la n , im o m A bu Z ay d 
U baydulloh U m ar ibn Iso ad-D abusiy ham yirik fiqh va ilohiyot olim i 
bo'lgan. U ning m usulm on qonunchiligiga oid «Om ad ul-Aqso» ( “ So'nggi 
h u d u d ”) nom li asari o 'z zam onasida ju d a m ashhur bo'lgan.