Manbashunoslik

8 .2 .9 . «Ravzat ur-rizvon va hadiqat u l-g‘iImon»
«Ravzat ur-rizvon va hadiqat ul-g'ilm on» («Jannat bog'i va changalzor 
m ahram lari») asari Badriddin Kashm iriy qalam iga m ansub b o'lib, unda
76

---

X V I—XVII asriarda O 'zbekistonda va q o 'sh n i m am lakatlar, X uroson, 
S him oliy H in d isto n va K oshg‘arn in g ijtim oiy-siyosiy h ay o tid a k atta 
nufuzga ega b o 'lg an Juybor xojalari, xususan xoja M uh am m ad Islom
(1493—1563), xoja S a’d (1531/32—1589) va xoja T ojiddin H asan (1574— 
1646)lam ing hayoti va faoliyati haqida hikoya qilinadi. Kitob XVII asrning 
birinchi yarm ida yozib tam om langan.
A sar m uallifm ing to 'liq ismi B adriddin ibn A bdussalom ibn sayyid 
Ibrohim al-H usayniy al-K ashm iriydir. A sar m uqaddim asida o'zi keltirgan 
m a’lum otlarga qaraganda, asli kashmirlik bo'lib, 1554-yili Buxoroyi sharifga 
k o 'c h ib kelgan va xoja M uham m ad Islo m ning shaxsiy kotibi sifatida 
xizm atiga kirgan. U ning vafotidan keyin o'g'illari xoja S a’d va xoja Tojiddin 
H asanlam ing xizm atida (uning faoliyatining boshida) bo'lgan.
A sar m azm u n i, uslubi va u n d a tu rli m avzu b o 'y ic h a to 'p la n g a n
m a’lum otlardan ko'rinishicha, Badriddin Kashm iriy keng m a’lum otli, tarix, 
sh e ’riyat, insho ilmlarini chuqur egallagan kishi bo'lgan. U «Ravzat ar- 
rizvon»dan boshqa «Sham ’i dilafro'z» («D ilni ravshan qiluvchi chirog'», 
1568/69-yili yozilgan), “ M e’roj ul-kom ilin” ( “ Komil kishilaming m e’rojga 
ko'tarilishi” , 1573/74-yili yozib tam om langan), “ Ravzat ul-jam ol” (“G o'zal 
b o g '” , 1575/76-y. yozib ta m o m la n g a n ), “ B ah r u l-a v z o n ” ( “V aznlar 
o'lch o v i” , 1583-y.) va “ R asulnom a” (1593) kabi nazm iy va nasriy asarlar 
yozib qoldiigan. So'nggi asarining to 'rtin c h i qism i “ Z afarn om a” sh e’riy 
doston bo'lib, unda Shayboniy Abdullaxon soniyning tarixi bayon qilingan.
“ R av za t u r - r iz v o n ” — 552 v a r a q d a n ib o ra t k a tta a s a r b o 'lib , 
m u q ad d im a, xotim a va yetti bobdan tashkil topgan.
M u q a d d im a d a xoja M u h a m m a d Islo m n in g a v lo d -a jd o d i, h azrat 
e sh o n n in g x u lq -atv o ri, xoriq o d a tla ri va o lija n o b fazilatlari h aq id a 
m a ’lum otlar keltiriladi, Badriddin K ashm iriyning Buxoroga ko'chib kelish 
sabablari, m azkur asarning to 'r t yil ichida yozib tam om langanligi va 
bu ning evaziga hazrat eshondan 2.500 A bdullaxoniy kum ush tanga va 
boshqa in ’o m lar olgani haqida gap boradi.
I 
bobda M ovarounnahrning XVI asrning birinchi yarm idagi ijtim oiy- 
siyosiy hayoti, 1556-yili B uxoroning A bdullaxon soniy to m on idan ishg'ol 
etilishi, A bdullaxonning g'alabalari va b u n d a xoja M uham m ad Islom ning 
ishtiroki va o 'rn i haq id a q im m a tli, k o 'p o 'rin la rd a tarixiy asarlard a 
uchratish qiyin b o 'lgan m a’lu m o tlar m avjud.
A sarning ikkinchi bobi o 'ta qim m atli. U n d a Shayboniy sulton lar — 
M u h a m m a d A m in s u lto n , D in m u h a m m a d s u lto n , X israv s u lto n , 
A bduquddus sultonlarning xoja M u h am m ad Islom va xoja S a’d nom iga 
y o 'lla g a n arzn o m alari va B uxoro, S a m a rq a n d , M arv va B adaxshon
77

---

shoirlari Mushfiqiy, M ahram iy, Shuuriy, Vosifiy, Sabriy va boshqalam ing 
hazrat eshon — xoja M uham m ad Islom va xoja S a’d lar sharafiga bitgan 
sh e ’rlaridan n am u n ala r keltirilgan. Bu yerda keltirilgan arzn o m alar, 
shuningdek xon va sultonlam ing farm onlari, asosan uch masala: 1) Buxoro 
xonligining XVI asrdagi ichki ahvoli, ya’ni m arkaziy hukum at bilan ulus, 
viloyat, o ‘lka hokim lari o ‘rtasidagi m unosabat, 2) xonliklarning ijtim oiy- 
iqtisodiy ahvoli, 3) Buxoro xonligi bilan E ron, Shim oliy H indiston va 
K oshg'ar o'rtasidagi m unosabatlari m asalasiga t:>‘xtalingan. A rzn om alar 
va sh e ’rlar 0 ‘zbekistonning XVI asrdagi ijtim oiy-iqtisodiy hayoti va 
m adaniyatini o'rganishda k atta aham iyatga ega.
Asarning III va IV boblarida xoja M uhammad Islomning XVI asr 60-yillari 
boshidagi hayoti va faoliyati bilan bog‘liq m a’lumotlar keltiriladi, shuningdek, 
Juybor xojalarining mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi ishlari haqidagi 
m a’lumotlar o ‘rin olgan. Bu m a’lumotlaming ko‘pchiligi hatto shu masalalami 
maxsus o‘rgangan tadqiqotchilarga ham m a’lum bo‘lmasa kerak1.
“ Ravzat ur-rizvon”ning V bobi ham yozishm alarga bag'ishlangan. Bu 
bobda Abdullaxonning xoja M uham m ad Islom va xoja S a’dga yo'llagan 
100 dan ortiq m aktubining nusxalari, Shayboniy sultonlar, yirik olim lar va 
v ilo y a t h o k im la r i, s h u n in g d e k , H i n d i s t o n , E ro n va K o s h g 'a r
hukm dorlarining Juybor xojalariga yo'llagan m aktublarining nusxalari 
keltirilgan. Bular orasida hazrat xojalarga in ’om etilgan m ulklar, hazrat 
eshonning yerlarini obod qilish yum ushiga aholini majburiy safarbar qilish 
va dehqonlam i yerga biriktirish haqidagi farm onlam ing nusxalari keltirilgan.
Juyboriy xojalarga sh e’r, qasidalar, m asnaviylar, tarixlar bag'ishlagan 
shoirlar M ehriy Buxoriy, R ahim iy S am arqandiy, M asiho, Foniy, Hofiz 
H usayn, M ehriy, Hofiz Ibrohim va boshqalarga asarning oltinchi bobi 
bag'ishlangan. Tarixda Abdullaxon va Juyboriy shayxlar qurdirgan binolar 
haqida m uhim dalil va m a’lu m o tlar keltirilgan.
A sarning so 'n g g i, VII b o b id a B uxoro xo n lig in in g xoja S a ’d va 
Abdullaxon davridagi ijtim oiy-siyosiy ahvoli haqida m uh im , d iq q at- 
e ’tiborga sazovor m a’lu m otlar keltiriladi.
“ Ravzat u r-rizv o n ” ning yaxshi va yagona qo'lyo zm asi O 'z R FA 
Sharqshunoslik insititutining xazinasida 2094 raqam i ostida saqlanm oqda. 
A sar hali b iro n xorijiy tilga tarjim a q ilin m ag a n . U n in g to 'g 'r is id a
B.Ahmedov va I.Saidahm edov m aqolalari e ’lon qilingan.