Manbashunoslik

11.2. 0 ‘zbekistondagi manbashunoslik fani tarixi
XX a s r n i n g u m u m i y t a r a q q i y o t i o ‘z b e k m a n b a s h u n o s l i g i n i
shakllanishiga olib keldi. Toshkentda 1870-yiIi davlat kutubxonasi tashkil 
etilib, uning sharq qo'lyozm alari b o ‘limi ochilgan. XX asr boshlarida 
ushbu kutubxonada yuzdan ortiq q o 'ly o z m a jam langan. S am arqa ndda 
qo'lyozmalar kutubxonasi mavjud bo'lgan. Jadidlar tomonidan Toshkentda 
“T u r o n ” kutubxonasi ochilib, unda turkcha, tatarcha va ozarbayjoncha 
nashrlar jamlangan.
Oktabrto'ntarishidan keyin Fitrat, Saydali, Sadriddin Ayniy va boshqa 
o ‘zbek ziyolilari o'tm ish merosni o ‘rganishga kirishdilar ham da “ o'z bek 
millatchilari” nomini oldi.
S h o ‘ro davrida (1917-1990) 0 ‘zbekiston tarixi manbashunosligi fan 
sifatida shakllana boshladi. 1935-yili Toshkent Davlat xalq kutubxonasida 
4000 dan ortiq qo'lyozm alar mavjud bo'lgan. Bu yerda m ashhur kitob 
bilimdoni Ibodulla Odilov( 1872-1944) o ‘z faoliyatini davom ettirgan.
1944-yili T oshkentda “ Sharq qo'lyozm alarini o'rganish instituti” 
tuzildi. U n d a A.A.Semenov, A.K.A rends, V.I.Belyayev, A .M urodov 
(1893-1971), A.Rasulov (1893-yilda tug'ilgan), C.Mirzayev(1885—1961) 
kabi olimlar faoliyat ko'rsatgan.
XX asr O 'zbek manbashunosligi tarixi A.Habibullayevning “Adabiy
110

---

m anbashunoslik va m atnshunoslik” (2000) qo'llanm asida (81—85-betlar) 
ju d a yaxshi bay o n etilgan. U n d a k eltirilgan m a ’lu m o tla rg a shu n i 
q o ‘s h im ch a qilish m um kinki, bu davrda asosan birinchi galda qadimgi 
q o i y o z m a kitoblar sobiq h u k m dorlar kutubxonalari va aholi orasidan 
davlat tashkilotlariga yig‘ildi. Bu ishlarning samarasi sifatida 0 ‘zbekiston 
F a n la r akademayasi tarkibida Abu Rayhon Beruniy nomli sharqshunoslik 
instituti tashkil etilgan edi. Ushbu joyda qadimgi q o ‘lyozmalar bilimdoni 
lbodulla Odilov, Abdufattoh Rasulov, Abduqodir Murodov, Abdulla Nosirov 
va b o s h q a l a r faoliyat k o ‘satg an b o ‘lib, u la r in stitu t x azinasidagi 
q o ‘lyozmalarni o'ganishga qulaylik yaratish u c h u n uch turdagi katalog 
t u z g a n la r. Bu katalog keyineha q irq d a n ziyod o lim la r ishtirokida 
“ 0 ‘zbe k isto n Respublikasi fanlar ak a dem iyasi sharq q o ‘lyozm alari 
m ajm u as i” (1952-1987) nomli o ‘n bir jildlik rus tilidagi katalog A.A. 
Sem yonov, D .G . Voronovskiy, A .O ‘. 0 ‘rinboyev, L.M. Epifanova, R.P. 
Jalilova tahriri ostida chop etilgan.
Ushbu m ashhur katalogdan tashqari yirik tarixchi olimlar alohida- 
alohida yozm a manbalarni o'rganib, ularning ilmiy tanqidiy matnlarini 
tiklashga intilganlar, eng muhimlarini rus tiliga tarjima qilganlar. Bu 
davrda o ‘zbek manbashunosligi u m u m ittifoq manbashunosligi sifatida 
o ‘rganilib, ularda 0 ‘zbekiston tarixi manbashunosligiga juda kam e ’tibor 
berilgani akademik B.Ahmedov tom o n id a n aytib o'tilgan.
0 ‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng (1991) manbashunoslik 
fani oliy o ‘quv dasturlariga kiritildi. Mustaqillikdan aw al B.Ahmedov 
m anbalarni o ‘rganishga kirishgan va o ‘quv yurtiga moslab q o ‘llanma 
y a ra tg a n edi. S o ‘ngi yillarda B .A h m e d o v n in g “ 0 ‘zbe kiston tarixi 
m a n b a la ri” (2001), A.Habibullayevning “Adabiy m anbashunoslik va 
m a t n s h u n o s l i k ” (2 0 0 0 ), A . M a d r a i m o v n i n g “ M a n b a s h u n o s l i k d a n
m a ’ruzalar majmuasi” (2001), M .H asanovning “ Sharq q o ‘lyozmalarini 
tavsiflash va fihristlash” (2004) ham da A.M adraim ov va G.Fuzailova 
tuzgan “Tarixiy manbashunoslik” (2006) o ‘quv qoMlanmalari chop etilgan 
b o ‘lib, ular m ukam m al darslik yaratishga asos bo'lib xizmat qilishi 
m um kin.