Manbashunoslik

11.5. 0 ‘zbek xalqining shakllanishiga oid manbalar
11.5.1. 0 ‘zbek xalqining shakllanishiga oid manbalar umumiy 
xususiyatlari
O'zbek xalqining shakllanish masalasi yaxshi o ‘rganilmagan, yechimini 
topm agan ilmiy m uam m ola rdan biri. Masalani bir m anba bilan, bir 
tadqiqotchi, u garcha fan mirishkori bo'Iganda ham , ycchib berolmaydi. 
Buning uchun uzoq o 'tm ishdan qolgan va turli tillarda, qadimgi eron, 
yunon, rim, xitoy, arab, fors va turkiy tillarda yozilgan qo'lyozm a va 
toshga, yog'ochga, sopolga va boshqa buyumlarga bitilgan yozuvlarni 
o 'q iy olad ig an mutaxassis — m a n b a s h u n o s , arxeolog, e t n o g r a f va 
antropolog olim, adabiyotshunos (folklorshunos), tilshunos va geograf 
olimlar birgalashib, bir ilmiy jam oa bo'lib ishlashlari zarur bo'ladi. Afsuski, 
bizga shunday hamkorlik yetishmay turibdi. Lekin, bu ishni o'zbek olimlari
113

---

yechib berishlari kerak. Vaholanki, muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov 
juda t o ‘g‘ri aytganlaridek, «Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-u 
nasabini, o'zi tug‘ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining 
tarixini bilishni istaydi»1. Demak, bu — xalq talabi, Vatan talabi.
0 ‘zbeklarning xalq b o ‘lib shakllanishiga oid biron alohida m anba 
y o ‘q. Bu masalaga oid m a ’lum otlar tarixiy, geografik, lingvistik va xalq 
og‘zaki adabiyotiga oid asarlarning barchasida mavjud. Lekin, ularni 
sinchkovlik bilan bittalab terib olish kerak b o ‘ladi. Ularni Tabariy va 
arab geografiya o lim la r in in g asa rla rid a , N i z o m u d d i n S h o m iy va 
S h a r a f u d d i n Ali Y a z d i y n i n g « Z a f a r n o m a » s i d a , J u v a y n i y va 
Rashiduddinning yuqorida tilga olib o ‘tilgan asarlarida, «Nusratnoma» 
va «Abdullanoma»da va X—XVI asrda yozilgan barcha asarlarda uchratish 
mumkin.
XV asr oxiri va XVI asr boshida ikki azim daryo — Am udaryo bilan 
Sirdaryo oralig‘ida joylashgan ko‘hna mamlakatimizga qo'shni Dashti 
qipchoqdan 20 dan ortiq qavm: qo'n g'irot, naym an, ming, d o ‘rm on va 
boshqa qavm lar k o ‘chib kelib, mahalliy turkiyzabon xalq tarkibiga 
q o ‘shildilar. «Tarixi Abulxayrxoniy», «Abdullanoma» va «M aktuboti 
Allomiy» (XVI asr) kitoblarida keltirilgan m a ’lumotlarga qaraganda, o'zbek 
xalqi tarkibiga kirgan qavmlar soni 92 taga yetgan. Bu haqda m a ’lumot 
beruvchi u c h ta - to ‘rtta asarni misol tariqasida tilga olib o'tam iz.