Manbashunoslik

1 «Tarixi Balx» — sh ay x u lislo m Safiu d d in Abubakr A bdulla a l-B a lx iy n in g asari. H aq iq iy 
n o m i « F a zo ili Balx».
2
A b d u lm o 'm in x o n — S h ayb oniy xon lard an , 1 5 9 8 -y ili o lti o y B u xoro taxtida o ‘tirgan, 
unga qadar B a lx n i idora qilgan.
56

---

m asjidning m ehrobiga o'm atg an ekanlar. Boshqa bir rivoyatda bunday gap 
bor; toshni olib kelganlaridan keyin uni u ch qism ga b o ‘lganlar va bir 
b o 'lag in i o ‘sha m asjidda (M e h ro b i san g in d a) qold irgan lar, y an a b ir 
parchasini tashqi shaharning (shahri birunning) janubiy tarafida, shahardan 
bir m ilya1 narida joylashgan M asjidi xoja N o 'h gunbad on m asjidiga olib 
borib o ‘rnatganlar.
M a ’lum ki, N o ‘h gunbadon n u r taratuvchi m anzil bo 'lib, Q a ’b al- 
axbor hazratlarining, undan xudo rozi b o 'lsin , zikr etilgan m ozorida 
bino qilingan. N o ‘h gunbadon masjidi g o 'z al va m ustahkam b ir binodir. 
A ytishlaricha, C hingizxon xuruji paytida Balxob daryosini shaharga burib 
yuborganlar. 0 ‘shanda masjid olti oy suv ostida qolib ketgan. Lekin, 
uning qoldiqlari hali hanuz saqlanib qolgan. Z ikr etilgan toshning uchinchi 
qism ini sh ah a rn in g kun chiqish ta ra fid a , u n d a n ikki farsang n arid a 
joylashgan Xoja H ayron qishlog'ida bino etilayotgan masjidning m ehrobiga 
o 'rn atd ila r. Q ishloqning kun chiqish tarafid a, u n d an 100 zira’2 m asofada 
m o 'm in la r am iri Ali ibn Abu T olibning qabri topilgan. Va haq yo'lga 
tu sh ib o lg a n la r n am u n asi ja n o b m a v lo n o B inoiyki, m a ’lu m o tli va 
binokorlik ilm ida tengi yo ‘q kishi edi, aw algi binokorlarning harakati 
b eh u d a ketgan va bino b o ‘sh qurilgan deb hisoblab, hijriy 886-yili, padari 
buzrukvori bilan birgalikda o ‘sha m u q ad d as m ozorda pishiq g ‘ishtdan 
baland bir bino qurdi. Lekin, o ‘sha bino, qurilganiga 170 yil o ‘tganiga 
qaram ay, uning birorjoyi buzilmagan. (Alloh tarafidan) magTiratli qilingan 
m a rh u m V ali M u h a m m a d x o n (1601 -y ili) B alxga h u k m d o r e tib
tayinlangandan keyin balandligi tax m in an 30 zira’, aylanasi bir ja rib 3 
bo'lgan bir oliy bino qudirdi va uning (tevarak-atrofini) obod qildi. Atrofida 
(go'zallikda) C hin sanam i bilan bellasha oladigan bir chorbog' va uning 
ichida 18 ta ch a m a n zo r qurdirdi. O 's h a ch orbog'ning shim oliy tarafida 
jannat bulog'iga o'xshagan bir hovuz h am qurdirdi.
Balxning tashqi shaharida (shahri b iru nda) va valiylar qutbi xoja Abu 
N asr P orsoning4 obod m ozori bor. Bu m ozorning aylanasi tax m inan 15 
jarib. U shbu m uqaddas m aqbaraning kun botish tarafida ikkita katta 
masjid bor. H a rch o rsh a n b a kuni, peshin nam ozidan keyin, o 'sh a saodatli 
m aqbara tevaragida donishm and kishilar, u lam o va shuaro ibodat u chu n 
y ig 'ilish a d i. S ufiy lar bosh egib, y a rim o h a n g d a (b ir b irlari b ilan ) 
suhbatlashadilar, ulam olar bahslashadilar, shuaro m ushoira va hazil-