Manbashunoslik

6 .1 .5 . «M ajm u’ a l-g ‘aroyib»
’’M ajm u’ al-g ‘aroyib” (“ G ‘aroyibotlar m ajm uasi”) 1569-yili Balx xoni 
Shayboniyxon Pirm uham m adxon 1 (1546—1566/67) ning topshirig‘i bilan 
yozilgan. Asar muallifi balxlik olim Sulton M uham m ad b o ‘lib, uning 
haqida bizga quyidagilar m a’lum. Otasi m avlono Darvish M uham m ad 
Balxning o ‘qimishli va katta nufuzga ega bo'lgan kishilaridan biri edi. 
Shayboniy hukm doiiardan X urram shoh sulton (1506—1511) va Kistinqora 
sulton (1526—1544) davrida Balxning muftiysi lavozim ida xizm at qilgan. 
0 ‘zbek tilida sh e’rlar bitgan. U ning sh e’rlaridan nam u n alar ’’M ajm u ’ 
a l-g ‘aro y ib ”da keltiriladi. D arvesh M uh am m ad m uftiy 1550-yil 19- 
fevralda vafot etgan.
Asar m uallifi S ulton M uham m ad Balxiy ham zam onasining keng 
m a’lum otli kishilaridan bo'lgan. U, xususan tarix, geografiya, astrologiya, 
m ineralogiya, ilohiyot, fiqh va adabiyot ilm laridan boxabar kishi bo'lgan. 
Otasi vafotidan keyin uning m ansabida turgan Sulton M uh am m ad 1573- 
yil 12-may kuni vafot etgan.
’’M ajm u’ al-g ‘aroyib” asarini yozishda Sulton M uham m ad al-Balxiy 
o'zid an avval o'tgan olim larning asarlaridan, shuningdek Balx m am lakati 
b o 'y lab qilgan sayohatlari paytida to 'p la g a n m a ’lu m o tla rid a n keng 
foydalangan. Olim foydalangan asarlar ichida bizgacha yetib kelm aganlari 
va kam m a ’lum bo'lganlari ko'p. «Or al-m uqaddim in» («Salaflarning 
fikrlari»), «Tarixi saqoliba»(«Slavyanlar tarixi»), «Anis ul-vahdat v a jo lis 
ul-xilvat» («Y olg'izlar do'sti va xilvatda o 'tiru v ch ilar suhbatdoshi») kabi 
asarlar shular jum lasidandir.
“ M ajm u’ al-g'aroyib” ilm ahli orasida keng tarqalgan asar. U ning 
hoziigacha saqlangan qo'lyozm alari 80 dan ortiq. U ning m a’lum otlaridan 
juda k o 'p olim lar foydalanganlar. U lardan “A bdullano m a” asari muallifi
54

---

Hofizi Tanish Buxoriy, “Ajoyib at-tab aq o t” kitobining m usannifi m avlono 
M uham m ad T o h ir va XVII asrda o ‘tgan olim M ah m ud ibn Vali shular 
jum lasiga kiradi.
Asarning ayniqsa 3, 11, 12-va 18-boblari m uhim dir. U larda Buxoro, 
Balx, T am g‘ach, M arv, Siyovush, Sog'oniyon, Term iz, Tibat, Turkiston, 
Sam arqand va B ulg'or kabi yirik shaharlar va ulkan m am lakatlar, M urg'ob, 
Vaxsh, Jayhun, K o'hak, C hirchiq daryolari, dunyoda yuz bergan m uhim
voqealar, m ashhur shayxlar, olimlar va hukm dorlar, Balx va Badaxshonning 
mineral boyligi haqidagi qismlari m uhim aham iyatga ega.
’’M ajm u’ al-g‘aroyib” asarining tanqidiy m atni tayyorlangan edi, lekin 
c h o p etilgan i y o ‘q. A fg 'o n isto n d a yuz b erg an so 'n g g i yil voqealari 
tadqiqotchi va uning ilm iy faoliyatiga salbiy t a ’sir ko 'rsatg an ko 'rin adi.